شاه محمد خدابنده

با سلطان محمد خدابنده الجایتو اشتباه نشود.

شاه محمد خدابنده
شاهنشاه ایران
نگاره شاه محمد خدابنده
چهارمین پادشاه صفوی
سلطنت	۹۸۵–۹۹۵ قمری ۱۵۷۷–۱۵۸۷ میلادی
تاج‌گذاری	۹۸۵ قمری ۱۵۷۷ میلادی قزوین
پیشین	اسماعیل دوم
جانشین	شاه عباس بزرگ
زاده	۱۵۳۱ میلادی اردبیل، ایران
درگذشته	ژوئیه ۱۵۹۵ (۶۳/۶۴ سال) قلعه الموت، قزوین، ایران
آرامگاه	حرم امام رضا، مشهد
همسر(ان)	خیرالنسا بیگم فرخنده بیگم
فرزند(ان)	حسن میرزا حمزه میرزا عباس میرزا ابوطالب میرزا تهماسب میرزا شاه بیگم ایلاریام بیگم
نام کامل ابوالمظفر سلطان محمد خدابنده الحسینی الموسوی الصفوی بهادرخان
دودمان	صفوی
پدر	تهماسب یکم
مادر	سلطانم بیگم

شاه محمد خدابنده (۱۵۳۱ م – ژوئیهٔ ۱۵۹۵) چهارمین پادشاه ایران صفوی بود که از ۱۵۷۷ تا ۱۵۸۷ م حکومت کرد. او فرزند تقریباً نابینای شاه تهماسب یکم بود و پیش از سلطنت، به‌عنوان حاکم فارس منصوب شده بود. پس از مرگ تهماسب، در جنگ جانشینی به‌دلیل نابینایی از کشتار خانوادگی شاه اسماعیل دوم جان سالم به در برد و پس از کشته شدن اسماعیل از سوی امرای قزلباش به حکومت برگزیده شد. وی به علت نابینایی نتوانست با اقتداری مانند پدرش تهماسب حکومت کند و در دورهٔ کوتاه حکومت وی عثمانیان از اوضاع نابسامانی که پس از مرگ اسماعیل ایجاد شده بود استفاده کرده و تبریز را اشغال کردند. او به‌دلیل نابینایی مجبور بود که قزلباش‌ها را ساکت نگاه دارد؛ به‌همین‌دلیل پول‌های خزانه را به قزلباش‌ها می‌داد؛ بنابراین، پس از مدتی خزانه خالی شد.

تلاش‌های شاه محمد خدابنده برای بازپس‌گیری تبریز به‌دلیل اختلافات داخلی امرای قزلباش با شکست مواجه شد و این شهر تا زمان سلطنت فرزندش، شاه عباس بزرگ در تصرف عثمانیان باقی‌ماند. سلطنت کوتاه وی (به مدت ۱۰ سال) با به قدرت رسیدن عباس به کمک مرشدقلی خان، حاکم مشهد، به پایان رسید. با به سلطنت رسیدن عباس، وی کاملاً از امور سیاسی فاصله گرفت تا این که در سال نهم حکومت فرزندش عباس در قزوین به بیماری مبتلا شده و درگذشت. پیکر وی به عتبات نقل شده و در آنجا دفن شد.

شاه محمد خدابنده در جنگ‌های خراسان، محاصره قلعه نیشابور، محاصره قلعه تربت و نبرد تیرپل در مقابل پسرش عباس میرزا (شاه عباس بزرگ آینده) و علی‌قلی‌بیگ گورکان شاملو جنگید. جنگ‌های طولانی و طاقت‌فرسای شاه محمد خدابنده و شاه عباس بزرگ با عثمانی (بین سال‌های ۱۵۷۸ تا ۱۵۹۰) در زمان مراد سوم اتفاق افتاد.

ولیعهدی حمزه میرزا

دیدار شاه محمد خدابنده از فرزندش حمزه میرزا در خلال جنگ های ایران و عثمانی از کتاب خلاصة التواریخ احمد منشی قمی

پس از تاجگذاری شاه محمد خدابنده، مهدعلیا خیرالنساء بیگم همسر شاه که به نیابت شاه اکثر امور مملکتی را در دست گرفته بود، حمزه میرزا را که ۱۱ ساله بود به نیابت سلطنت (ولیعهدی یا به اصطلاح آن زمان وکالت دیوان اعلی) منصوب کرد.

لقب خدابنده

تاریخ عالم آرای عباسی می‌گوید از کودکی لقب خدابنده داشت ولی برخی از مورخان نوشته‌اند که چون پس از نابینایی بیشتر به عبادت مشغول بود به خدابنده معروف شد.

بخشش دارایی‌های شاه طهماسب یکم

پس از به قدرت رسیدن شاه محمد خدابنده، وی برای جلب سران دولت و امیران قزلباش و سپاهیان دست به بذل و بخشش‌های گسترده زد و خزانه دربار را که در مدت ۵۴ سال پادشاهی شاه طهماسب یکم جمع شده‌بود، خالی کرد.

شاعری

شاه محمد خدابنده گاهی شعر هم می‌گفت و تخلص وی فهمی بود. وی همچنین به هزل، شوخی و مطایبه نیز علاقه‌مند بود.

مرگ

شاه محمد در سال ۱۰۰۴ هجری، هنگامی که شاه عباس به خراسان لشکر کشیده بود، در قزوین به مرض اسهال درگذشت. جسدش را نخست در امامزاده حسین قزوین به امانت نهادند، و پس از چندی به عتبات فرستادند.

جستارهای وابسته

• بینش و ایدئولوژی صفویان
• خیرالنساء بیگم
• حمزه میرزا
• محمدخان شرف‌الدین اوغلی
• شاه قلی سلطان یکان استاجلو
• میرزا سلمان جابری اصفهانی
• ولی سلطان قلخانچی اوغلی ذوالقدر
• غازی‌بیگ ذوالقدر
• اسکندربیگ شاملو
• درگیری‌های جانشینی شاه طهماسب یکم
• اردوکشی مصطفی‌پاشا به قفقاز (۱۵۷۸)
• نبرد چلدر
• محاصره قلعه فیروزجاه (۱۵۷۹)

منابع

• عالم‌آرای عباسی، اسکندر بیک منشی.
• Buyers، Christopher (۲۰۰۹). The Safavid Dynasty, Genealogy.
• Newman, Andrew J. (2008). Safavid Iran: Rebirth of a Persian Empire. I.B.Tauris. pp. 1–281. ISBN 9780857716613.
• Babaie, Sussan (2004). Slaves of the Shah: New Elites of Safavid Iran. I.B.Tauris. pp. 1–218. ISBN 9781860647215.
• Roemer, H.R. (1986). "The Safavid period". The Cambridge History of Iran, Volume 6: The Timurid and Safavid periods. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 189–351. ISBN 9780521200943.
• Sicker, Martin (2001). The Islamic World in Decline: From the Treaty of Karlowitz to the Disintegration of the Ottoman Empire. Greenwood Publishing Group. ISBN 027596891X.
• Parsadust, Manuchehr (2009). "PARIḴĀN ḴĀNOM". Encyclopaedia Iranica.

شاه محمد خدابنده دودمان صفوی زادهٔ: ۱۵۳۲ درگذشتهٔ: ۱۵۹۵
پادشاهی ایران
پیشین: شاه اسماعیل دوم	شاه ایران ۱۵۷۸–۱۵۸۷	پسین: شاه عباس بزرگ