دنار
دنار (فارسی میانه: 𐭲𐭩𐭭𐭠𐭫 / dynʾl تلفظ‌نویسی: dēnār)،[۱] امروزه شناخته‌شده با نام‌های دینار ساسانی و دینار طلای ساسانی، نوعی سکه طلا بود که در شاهنشاهی ساسانی ضرب می‌شد.[۲]
علی‌رغم وجود سیستم دو فلزی برپایه طلا و نقره از زمان زمامداری اردشیر بابکان، شاهان ساسانی به‌ندرت سکه طلا ضرب می‌کردند و در معاملات بازرگانی دینارهای ساسانی توان مقابله با سولیدوس‌های روم شرقی را نداشتند.[۳] به‌نظر می‌رسد که دینار ساسانی نه به‌مثابه پول، بلکه به‌عنوان یک کالای تجاری عمل می‌کرده که برحسب وزن و ظرافت و عیارش دادوستد می‌شده‌است.[۲]
امروزه معیار مشخصی برای تعیین نسبت ارزش میان سکه‌های طلا و نقره در عصر ساسانی وجود ندارد. بااین‌حال برخی با درنظرگرفتن نظام پولی آتیک که از عصر هلنیستی در ایران رایج بوده، ارزش هر دینار طلا را برابر با بیست درهم نقره گرفته‌اند.[۴] ارزیابی دیگری اما ارزش یک دینار طلا را برابر دوازده درهم نقره دانسته‌است.[۵]
واژه‌شناسی[ویرایش]
دنار در فارسی میانه و دینار در فارسی دری و عربی، همگی برگرفته از واژه «دناریون» (δηνάριον / dēnárion) در یونانی‌اند.[۱] خود دناریون از واژه لاتینی دناریوس (denarius) وام گرفته شده‌است. دناریوس در اصل به گونه‌ای سکه نقره در روم باستان اشاره داشت، اما بعدها به معادلی معنایی برای سکه‌های طلای رومی تبدیل شد.[۶] نام دیگر سکه‌های آئورئوس رومی، denarius aureus بود.[۲][۷]
علی‌رغم عمویت نظریه یونانی-رومی دربارهٔ منشأ واژه دینار، برخی منشأ این واژه را در زبان‌های ایرانی دانسته‌اند.[۸][۳]
پیشینه[ویرایش]
شکل‌گیری[ویرایش]
تاکنون از اشکانیان سکه طلا شناخته‌نشده و چنین به‌نظر می‌رسد که ضرب سکه طلا در زمان حاکمیت آن‌ها رایج نبوده‌است. چند نمونه سکه طلای منسوب به اشکانیان که از طلاتپه افغانستان و ارمنستان به‌دست‌آمده را امروزه جعلی دانسته‌اند.[۸] ولی پس از نبرد نصیبین، به‌موجب پیمان صلحی که میان اشکانیان و رومیان بسته شد، حجم زیادی طلا به‌عنوان غرامت از طرف امپراتوری روم به سمت قلمروی اشکانیان سرازیر شد. همین طلاها احتمالاً نقش بسزایی در ضرب نخستین دینارها در شاهنشاهی ساسانی داشتند.[۹] امروزه یک سکه طلای پیشاساسانی در موزه ملک موجود است که با سکه‌های یکی از شاهان منطقه پارس در زمان اشکانیان به نام اردشیر دوم همانندی دارد، ولی تاریخ احتمالی ضربش در دوران پس از این زمامداری این شاه و میان سال‌های ۱۷۰ تا ۲۲۴ میلادی ذکر شده‌است.[۱۰]
کهن‌ترین دینار منسوب به ساسانیان، سکه‌ای از اردشیر بابکان است که چهره وی را با تاجی مشابه تاج مهرداد دوم نشان می‌دهد و پشت سکه نیز آتش زرتشتی بر پایه‌ای، مشابه تخت حجاری‌شده بر آرامگاه داریوش بزرگ قرار گرفته‌است. متن روی این سکه اردشیر را به جای «شاهنشاه ایران»، «شاه ایران» معرفی می‌کند. باوجود بدون تاریخ بودن این سکه، شاپور شهبازی ضرب آن را به پیش از چیرگی اردشیر بر اردوان پنجم در نبرد هرمزدگان و اختیار رسمی عنوان شاهنشاه از سوی اردشیر مربوط دانست. همچنین شهبازی ارجاعات تجسمی این سکه به مهرداد دوم و داریوش بزرگ را نشانه تلاش‌های اردشیر برای معرفی خود به‌عنوان بازگرداننده شکوه گذشته ایران ارزیابی کرد.[۱۱] این دینار که با وزن ۸٫۴۷ گرم، سنگین‌تر از دینارهای معمول در اوایل دوران ساسانی است، امروزه در موزه بریتانیا نگهداری می‌شود.[۱۲]
طبق ارزیابی حسن پیرنیا، اقدام اردشیر در ضرب سکه طلا کوششی برای رقابت با رومیان بوده‌است.[۱۳] شاپور شهبازی ولی آن را تقلیدی از نظام پولی شاهنشاهی هخامنشی می‌دانست.[۱۴] نخستین سکه‌های طلای اردشیر، وزنی مطابق با استاندارد آتیک دارند، درحالی‌که سری بعدی سکه‌های طلای وی که احتمالاً از سال ۲۲۹ میلادی به‌بعد ضرب شده‌اند، وزنی متناسب با استاندارد قدیمی سکه‌های آئورئوس یعنی ۷٫۴ گرم و سنگین‌تر از سکه‌های آئورئوس معاصرشان یعنی ۶٫۴ گرم را نشان می‌دهند. به‌احتمالی تیسفون و همدان تنها شهرهایی بوده‌اند که در زمان زمامداری اردشیر بابکان سکه طلا ضرب می‌کردند.[۱۵][۱۶]
سرگذشت[ویرایش]
از زمان اردشیر بابکان تا شاپور سوم، وزن دینار میان ۷ تا ۷٫۴ گرم متغیر بود. مانند درهم نقره، روی دینار نیز نیم‌تنه شاه با نیم‌رخی رو به راست، همراه با آتشکده و نگهداران آن در پشت سکه قرار داشت. احتمالاً به‌سبب جنبه تشریفاتی ضرب سکه طلا، در منابع ساسانی به ندرت از دینار نام برده شده‌است. در سنگ‌نوشته شاپور یکم بر کعبه زرتشت به پرداخت پانصدهزار دینار باج از طرف فیلیپ عرب اشاره شده‌است. شاپور یکم در مرو دینار ضرب کرد و برخلاف روال عادی سکه‌های طلای آن زمان، نام ضرابخانه را بر آن‌ها ثبت کرد. شاپور دوم که غالباً در مرو اقامت داشت، بخش بزرگی از سکه‌های دینار را در شرق ایران ضرب کرد تا هزینه نبردهایش تأمین شود.[۲]
دو دیناری که نخستین‌بار توسط اردشیر یکم معرفی شد، تنها در زمان هرمز دوم دوباره ضرب شد. یک ششم دینار از زمان اردشیر[۱۷] تا قباد یکم شناخته شده‌است. بهرام چهارم دینار ۷ گرمی را مطابق با استاندارد سولیدوس رومی به وزن ۴٫۵۴ گرم کاهش داد و یک سوم دینار ۱٫۵ گرمی را معرفی کرد. دو تن از جانشینان بهرام چهارم یعنی یزدگرد یکم و یزدگرد دوم نیز یک سوم دینار ۱٫۵ گرمی ضرب کردند. وزن دینار در زمان پیروز یکم به ۳٫۵ گرم کاهش یافت، ولی در زمان جانشینانش به ۴٫۲ گرم افزایش پیدا کرد. در زمان پیروز یکم بیشتر دینارها ضرب بلخ و تعدادی ضرب اردشیرخوره بودند. علت تمرکز بر ضرب دینار در سرزمین‌های شرقی به‌سبب پیشینه پولی این مناطق بود که از عصر حاکمیت شاهنشاهی کوشانی برپایه سکه‌های طلا بود و سکه‌های نقره در آن جایگاهی نداشت.[۲] بنابراین ابتدا شاپور یکم با استاندارد وزنی کوشانیان، دینارهایی با وزن ۸٫۲ گرم ضرب کرد تا به انحصار آن‌ها در ضرب سکه‌های طلای شرق پایان دهد.[۱۸]
استاندارد دینار ساسانی در تخارستان و سند رایج نبود و این مناطق دینارهای ویژه‌ای با نشانه‌هایی از اقتدار ساسانیان ضرب می‌کردند. دینارهای کوشانی-ساسانی در تخارستان معمولاً بیش از ۷٫۵ گرم وزن داشتند و استاندارد وزنی آن‌ها برابر با ۷٫۸ گرم بود. در سند که ضرب دینارها از زمان شاپور دوم آغاز شده بود، استاندارد وزنی در آغاز ۷٫۲ و سپس ۶٫۹ گرم بود. درنهایت هر دو نوع دینار تخاری و سندی پس از شکست سال ۴۸۴ میلادی ساسانیان از هپتالیان منسوخ شدند.[۱۹]
باوجود عمویت نقوش شاه نیم‌رخ به راست و آتشکده، چند نمونه ویژه نیز وجود دارند که شاه با چهره‌ای تمام‌رخ بر روی سکه و نقش کامل پیکرش در سوی دیگر قرار دارد. این نوع ویژه از قباد یکم، خسرو انوشیروان، خسرو پرویز، اردشیر سوم و بوران‌دخت شناخته شده‌است.[۲۰][۲۱][۲۲][۲۳] در دینارهایی که در تاریخ بیست‌ویکمین سال پادشاهی خسرو پرویز ضرب شدند، نقش چهره آناهیتا با هاله‌ای از آتش جایگزین نقش آتشکده شده بود. دینارهای منقوش به چهره آناهیتا در زمینه وزن، مطابق با همان استاندارد بیزانسی هستند.[۲۴]
آخرین دینار ساسانی شناخته‌شده، سکه‌ای از بوران‌دخت به تاریخ سال دوم سلطنتش است که امروزه در موزه هنرهای زیبای بوستون نگهداری می‌شود.[۲۵] بااینکه فاتحان عرب به مدت بیش از نیم سده پس از سرنگونی ساسانیان به ضرب سکه‌های نقره ساسانی در قالب سکه‌های عربی-ساسانی ادامه دادند، ولی از ضرب دینارهای ساسانی خودداری کردند؛ زیرا سکه‌های طلای رومی را مرغوب‌تر و زیباتر می‌دانستند. بااین‌حال برخی نویسندگان دینارهایی با مشخصه‌های ساسانی را منسوب به عهد معاویه بن ابی‌سفیان دانسته‌اند.[۲۶]
امروزه دیناری مشابه سکه‌های سبک ساسانی طبرستان در موزه هنر اسلامی برلین نگهداری می‌شود که تاریخ احتمالی ضربش را در نیمه نخست سده هشتم میلادی دانسته‌اند. اگرچه اصالت این دینار مورد تردید قرار دارد و احتمال جعلی بودنش وجود دارد. اگر دینار مذکور اصالت داشته باشد، نشان‌دهنده ادامه ضرب دینارها به‌سبک ساسانی برای مدتی توسط حکومت دابویگان در شمال ایران است.[۲۷]
تعداد قابل توجهی دینار جعلی توسط جاعلان آثار باستانی با تصاویر نخستین پادشاهان ساسانی تا بهرام چهارم ساخته شده‌است.[۲]
منابع[ویرایش]
- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ "Greece xiii. Greek Loanwords in Middle Iranian Languages", Philip Huyse, Encyclopædia Iranica (February 23, 2012).iranicaonline
- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ ۲٫۲ ۲٫۳ ۲٫۴ ۲٫۵ "DINAR. i. IN PRE-ISLAMIC PERSIA", PHILIPPE GIGNOUX, Encyclopædia Iranica (November 28, 2011).iranicaonline
- ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ «دینار». دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ فرهاد نام برادرشاد. «نقش طلا در جامعه و فرهنگ عصر ساسانی». پرتال جامع علوم انسانی.
- ↑ Numista: Coins from the Sasanian Empire.
- ↑ Brill: Dīnār. Encyclopaedia of Islam, Second Edition.
- ↑ Encyclopædia Britannica: aureus.
- ↑ ۸٫۰ ۸٫۱ رضا مرادی غیاث‌آبادی. «دری و دینار: پیشنهاد دو نام برای واحد پول رسمی کشور». پژوهش‌های ایرانی.
- ↑ خسرو قلی‌زاده. «سبک‌شناسی سکه‌های ساسانی». پرتال جامع علوم انسانی.
- ↑ «سکه طلای شاهزادگان پارس». کتابخانه و موزه ملی ملک.
- ↑ Vesta Sarkhosh Curtis, Sarah Stewart, Birth of the Persian Empire: The Idea of Iran, I.B.Tauris, 2005, page 5.
- ↑ British Museum: Coin, OR.9662.
- ↑ حسن پیرنیا، تاریخ ایران باستان. جلد سوم، ضمائم کتاب چهارم، مبحث دوم، بخش مسکوکات اشکانی.
- ↑ "SASANIAN DYNASTY", A. Shapur Shahbazi, Encyclopædia Iranica (July 20, 2005).iranicaonline
- ↑ "The Beginning of Sasanian Coinage", MICHAEL ALRAM, Bulletin of the Asia Institute, New Series, Vol. 13 (1999), pp. 67-76 (10 pages).JSTOR
- ↑ Vesta Sarkhosh Curtis and Sarah Stewart, The Sasanian Era, The Idea of Iran, Volume III. I.B.Tauris, 2008, page 2.
- ↑ British Museum: Coin, 1875,0203.1.
- ↑ «سکه منحصر به فرد ساسانیان چه بود؟». شبکه اطلاع‌رسانی طلا، سکه و ارز.
- ↑ Schindel, Nikolaus; Alram, Michael; Daryaee, Touraj; Pendleton, Elizabeth (2016). The Parthian and Early Sasanian Empires: adaptation and expansion. Oxbow Books. pp. 126–129.
- ↑ "Thrones and Enthronement Scenes in Sasanian Art", P. O. Harper, Iran, Vol. 17 (1979), pp. 49-64 (24 pages).JSTOR
- ↑ Numisbids: Sasanian Kingdom, Ardashir III AV Dinar. Uncertain mint, RY 1 = AD 628/9..
- ↑ British Museum: Coin, 1923,1105.57.
- ↑ "SASANIAN COINAGE", Nikolaus Schindel, Encyclopædia Iranica (July 20, 2005).iranicaonline
- ↑ British Museum: Coin, 1923,1105.58.
- ↑ "History and Coinage of the Sasanian Queen Bōrān (AD 629-631)", HODGE MEHDI MALEK and VESTA SARKHOSH CURTIS, The Numismatic Chronicle (1966-), Vol. 158 (1998), pp. 113-129 (22 pages).JSTOR
- ↑ صالح پرگاری و سکینه خدابخشی کاسگری. «بررسی نظام پولی مسلمانان در حجاز و شام از قرن اول تا دوم هجری قمری». پرتال جامع علوم انسانی.
- ↑ Museum für Islamische Kunst: Araber: Arabo-Sasaniden.
پیوند به بیرون[ویرایش]
 |
در ویکیانبار پروندههایی دربارهٔ دنار موجود است. |