آجرچینی

آجرکاری برج شبلی در ایران، مربوط به قرن دوازدهم

آجرکاری رنگی سقف تکیه معاون الملک در کرمانشاه ایران

آجرچینی به روش‌های گونه‌گونِ چیدمان آجر گفته می‌شود.

قدمت آجرچینی

از نخستین روزهای به وجود آمدن تمدن بشری آجر به عنوان ماده اولیه ساختمان سازی وجود داشته است. آجر همواره نمایانگر تمدنها، احساسات، فرهنگ و ذوق ملل گوناگون بوده و همراه با پیشرفت های بشر تغییر پیدا کرده است، و در این میان ایرانیان نیز به میزان قابل توجهی با آجر سروکار داشته اند و از آن در جنبه‌های مختلف ساختمانی و زیبایی استفاده نموده‌اند.

آرتور پوپمورخ و ایرانشناس آمریکایی در این زمینه می گوید: ،،خشت وآجر جدید چهار گوش که اطرافش مسطح است و در قالب زده می‌شود در هزاره چهارم (قبل از میلاد) آشکار شد؛ و ظاهراً این نوآوری از ابداعات ایرانیان بوده است،،

شیوه چیدن یک پوسته آجر یا آمود بر روی اسکلت و سفت کاری بنا که از دوران ایلخانیان شروع شده بود در دوران صفویه به تکامل خود رسید و تا دوران زندیه و قاجاریه نیز ادامه یافت.

به طور کلی آجر در دوره قبل از اسلام بیشتر جنبه استحکامی و کاربردی داشته است. بعد از اسلام ضمن دارا بودن جنبه استحکامی جنبه تزیینی نیز پیدا می‌نماید. گستردگی استفاده از آجر در ایران در ناحیه‌هایی با شرایط طبیعی و آب و هوایی مختلف از بنا کاربردهای متفاوت با شیوه‌های مختلف به وجود آورد.

خوون

یکی از این شیوه‌ها خوون است که در شهرهای دزفول و شوشتر به وجود آمده است. این نوع آجر کاری (خوون چینی) که به صورت آمود اجرا می‌شود در دوره صفویه توسعه فراوان و گستردگی پیدا می‌نماید و تا اواخر دوران قاجاریه و پهلوی اول ادامه پیدا می‌کند.

آشنایی با خوون

در هنر و معماری ایران قدیم واژه خوون بسیار مشهور بوده است. اما در سده‌های اخیر در زبان فارسی روان، ناشناخته مانده است.واژه (خوون) Xowun که یک نامگذاری در هنر معماری ایرانی است و به نگاره‌های زینتی موزاییک مانندی که بر پیشانی بنا می‌ساخته‌اند گفته می‌شده است، امروزه فراموش گردیده و در هیچ‌یک از کتابهای لغت و ادب نیامده است. در صورتی که واژه «خوون» بی شک فارسی است.

خوون چینی کاربرد تزیین آجر است و از ضخامت آن در ایجاد انواع گره‌های زمینی در پیشانی نما استفاده می‌نمایند، به قولی دیگر خوون چینی آرایش ساختمان به صورت (آمود) می‌باشد.در این نوع آجر کاری از قطعات مختلف آجر و کنار هم قرار دادن آنها برای ایجاد انواع گره‌های تزیینی استفاده می‌شود. بعضی آجرها زمینه را می‌سازند عقب‌تر از دیگر آجرها که گره‌ها را می‌سازند قرار می‌گیرد. در مرحله‌ای که عملیات استحکامی (ساختاری) بنا تکمیل می‌شود و جرزهای اصلی و طاقها زده می‌شود، قسمتهای ارزشمند از ساختمان مانند ورودیها و نماهای داخلی حیاط و در بعضی موارد نماهای بیرونی تزیین می‌گردد. امکان دارد گروهی بناکار ایستایی و ساختاری ساختمان را به پایان ببرند و گروهی دیگر کار تزیین (خوون چینی) را آغاز نمایند. در هر صورت نما ترکیبی خواهد بود از دیوارهای باربر و رج چین‌های ساده نما و پیشانی‌هایی که در آن خوون چیده خواهد شد. هر گروه خوون چین طومارهای از نقش‌های مختلف را همراه دارند که با سلیقه و هماهنگی خاصی به کار می‌برند.

فرمولی نیز وجود دارد که در ایجاد و هماهنگی خوون‌ها به کار می‌رود نقش تزیینی آجر را به صورتی مکتوب مورد بررسی قرار دهیم.آجر در منطقه دارای ابعاد و اندازه‌هایی بوده است که در طول زمان تکامل ابعاد داشته و در نهایت به ابعاد ۵/۱۸ × ۵/۱۸ سانتی‌متر و ضخامت ۵/۳ سانتی‌متر رسیده‌است. این تکامل ابعاد در طی سه هزار سال به دست آمده است.اگر فاصهل بین دو آجر (ملات خور) را ۵/۱ سانتی‌متر در نظر بگیریم بین یک طول و ضخامت آجر تناسبی ایجاد می‌شود. (یک طول برابر ۴ ضخامت به علاوه ۳ فاصله می‌گردد) در چنین شرایطی اندازه اجزاء همه ضریبی از یکدیگرند. کوچکترین جزء همان کلوخ است.

اکنون اگر شبکه‌ای مرکب از کلوخ و فاصله ایجاد نماییم می‌توانیم کلیه اجزاء مختلف آجر را بر روی شبکه جایگزین نماییم. اگر آجر مربع شکل کامل را نصف کنیم آجر نیمه به دست می‌آید که خود پایه و اساس خرد شدن را تشکیل می‌دهد و آن ۴ صاه می‌گویند و اگر نیمه را نصف نماییم چاری یا دو صاف به وجود می‌آید (آجر کامل) یا می‌توانیم ۴ صافه (نیمه) را به کلوخ و ۳ صافه تبدیل نماییم.

چاری را اگر به دو قسمت تقسیم نماییم ۲ کلوخ به دست می‌آیند، در خوون چینی همواره نیمه بزرگترین جزء و کلوخ کوچکترین جزء می‌باشد (آجر کامل) این ۴ نوع اندازه، اجزاء اصلی خوون چینی می‌باشند که به ترتیب نیمه (۴ صافه)، ۳ قدی (۳ صافه)، چاری(۲قدی) کلوخ یا (بندک) اجزای فوق به همراه اجزاء فرعی که از اجزاء اصلی ساخته می‌شود، کل اجزاء خوون چینی را به وجود می‌آورد که عبارتند از قناس کلوخ، ۲ صافه یک سرشق، ۲ صفه دو سرشق، ۳ صافه یک سرشق، ۳ صافه دو سرشق، ۴ صافه یک سرشق، ۴ صافه دو سرشق. بدین ترتیب ۷ جزء فرعی و ۴ جزء اصلی جمع؛ یازده جزء اساس کار خوون چینی می‌باشند.

بدین ترتیب شبکه‌ای گسترده و ساده هندسی در زیر ساخت کلیه نقش‌های خوون قرار می‌گیرد که ضمن آسان نمودن طراحی و گستردگی صفحه انواع نقش‌ها را به صورت گلهای مختلف می‌تواند در ترکیبی متناسب در شبکه به دست آمده جای گیرنده، و ترکیبات مختلفی را به وجود آورد. این شبکه نه تنها می‌تواند انواع گلها و چند ضلعی‌های مختلف را در خود جای دهد بلکه می‌توان نوشته‌هایی را با آن انجام داد.

در خوون‌های موجود شهر دزفول کلمه علی بیش از دیگر نوشته‌ها به چشم می‌خورد که نشانگر اعتقادات مذهبی سازندگان این آثار است، برخی نیز اعتقاد دارند که نقش اصلی کلیه ترکیبات آجری چلیپا است (آیین مهر)

منابع

• نعیمیان، غلام رضا. دزفول شهر آجر. تهران: سازمان میراث فرهنگی، ۱۳۷۶.