لری بویراحمدی

لری بویراحمدی
تبار	Default زبان هند و ایرانی زبان ایرانی زبان ایرانی غربی جنوب غربی لری لری جنوبی لری بویراحمدی
کدهای زبان
ایزو ۳–۶۳۹	–

لری بویراحمدی یکی از گویش‌های جنوبی زبان لری است که اکثریت مردم شهرستان‌ بویراحمد، شماری از مردم شهرستان کهگیلویه، دنا، گچساران، چرام وشهرستان رستم به این گویش صحبت می‌کنند. این گویش همچنین با تغییرات بسیار اندکی در شهرستان ممسنی، رستم و برخی مناطق لردگان صحبت می‌شود. گویش بویراحمدی صرفا به ایل بویراحمد تعلق دارد و سایر ایلات استان کهگیلویه و بویراحمد نظیر نوئی، طیبی، بهمئی، سادات و دشمن زیاری هر کدام گویش مخصوص به خود را دارند و نمی توان نام بویراحمدی بر این گویش ها گذاشت. لری بویراحمدی گویشی از لری جنوبی و هم خانواده بختیاری است که دارای کد زبانی Luz در مجامع زبان‌شناسی می‌باشد.

لری جنوبی در پنج استان عمده تکلم می‌شود:

1. کهگیلویه و بویراحمد: تمامی شهرستانها
2. خوزستان: شهرستان‌های جنوب شرقی استان؛ از جمله شهرستانهای: رامهرمز، باغملک، بهبهان، هندیجان، ماهشهر

1. فارس: شهرستانهای: ممسنی، رستم، کازرون.
2. بوشهر: شهرستانهای: دیلم، گناوه، دشتستان
3. چهارمحال و بختیاری: لردگان (در روستاها و شهرهای جنوبی شهرستان)

در زیر تعدادی از واژه‌ها و اصطلاحات و افعالی که برای لری بویراحمدی اختصاصی تر هستند برای نمونه آورده می‌شود.

نمونه واژه‌ها

گستردگی مناطق لُرنشین خاورمیانه

لری بویراحمدی	فارسی	تلفظ	توضیحات
بو	بابا	bow
دی/دای	دایه، مادر	day/dey
کَکا	برادر	kaka
گو	برادر	gow
دَدَ/دَیَه	خواهر	daya/dada
بوآ	پدربزرگ	bavaa
نَنَه	مادربزرگ	nana
تاتَه	عمو	tata
حالو	خالو_دایی	haloo
همریش	همریش (باجناق)	homrish
بنکو/بمکو	گروه-دسته	bomkoo/bonkoo
کُر	پسر	kor	(کُره که به معنی (بچه مذکر) است از همین ریشه است)
دُوَر	دختر	dooar
جمولو	دوقلو	jmoloo
اُرسی	کفش	orsi
کوش	کفش	kowsh
دین	دنبال، پیرو	din	کلمه دین در عربی از همین واژه گرفته شده‌است.
سی	برای	si
سی چه	برای چه	si che
ها	آره	ha
بهر	سهم	bahr
وَته، ازته	اصلاً	vatah
هرگه	هرگاه	harga
هردمبیل	قاتی پاتی	hardambil
گهکون	سحر	gahkoon
دس نماز	وضو(دست نماز)	das nemaz
پساپس	عقب عقب(پس پس)	pasaapas
هیبا	هم راستا	hiba
گارَه	(گاهواره) نوبت	gara
گَه	نوبت	gah
ایسو	ایسون، اینسان، حالا-اکنون	iso
اوسو	اوسون، آنسان، اونوقت	ouso
مِن	میان، توی	men
تو	اتاق	too
پلشت	کثیف، پلشت	pelasht
پشنگه	ذرات مایعات که به اطراف پاشیده می‌شود	peshenga
پشکو	چس فیل	peshkoo
جومه	جامه-پیراهنن	jooma
ارخلق	لباس مردانه قدیمی	arkhalegh
دلگ	دلق-جامه ای جلیقه مانند و ضخیم که معمولاً زنان می‌پوشیدند	dalg
چارقَی	چارقد، روسری	charghay
پتی	خالی-برهنه	pati
گپو	بزرگ	gapoo
گت، گتو	بزرگ	gtoo, got
دوال	کمربند	dooal
کنارآب	توالت	kenaraab
گُنج	زنبور	Gonj
بنگشت	گنجشک	bengesht
گلو	گربه	geloo , gloo
بَندیر	منتظر	bandir
تیه	دیه->دیده-> چشم	tiya
نفت	دماغ	noft
فیر	دماغ	fir
کلیچ	انگشت	clich
کچه	چونه	kacha
بت	گلو	bot
کپ	دهان	kap
کپدره	دهان دره	kapdara
چیل	لب و دهان	chil
گرداله	کلیه	Gordalah
گرده	کلیه	Gorda
کم	شکم	kom
کنجر	نیشگون	konjor
رَز	درخت انگور	raz
پِرز	ذره	perz
پرزالو	صفت چیزی که به راحتی مانند علف خشک ریز ریز می‌شود	perzaloo
برد	سنگ	bard
صبا	فردا	sabaa
دوش	دیشب	doosh
پرندوش	پریشب	parandoosh
دیگ	دیروز	dig
پریگ	پریروز	parig
پسین	عصر-غروب	pasin
دیسه	مدت-دوره زمانی	disa
وَدَر	به در -بیرون	vadar
سیزه و در	سیزده به در	siza vadar
حولکی	با عجله	houlaki
وَدَسی	ازدستی، عمداً	vadasi
وَراسی!	به راستی-جدی! واقعا!	varaasi
هیمَه	هیزم	hima
هوار	صاف (هموار)	hovar
حونه	خونه-خانه	hoona
بالاخونه	پشت بام	baalaa hoona
سیک	کنج، زاویه	sik
رهگه	محل عبور	rahgah
برم	برکه-گودال بزرگ آب	barm
سمَه	سمبه-سوراخ	sema
تاپو	محفظه ای درون دیوار زیر تاقچه که گندم را درون آن نگهداری می‌کردند	taapoo
گندنا	تره (سبزی)	gandanaa
پیرمک	کپک	pirmak
کاسه‌پشت	لاک‌پشت	kaasa posht
موری	مورچه	mouri
بق	قورباغه	ghorbak
باهِندَه	پرنده	bahenda
وَرزا	گاو نر اخته با هیکل ورزیده	varza
گووَر	گودر، گوساله	gooar
کاوَه	بره نر	kaavah
کَهرَه	بزغاله	kahra
جولَه/جیلَه	جوجه تیغی	joola/jila
کتو	توله سگ، سگ	ktoo
سگ توره	شغال	sag toora
گی ترن	سرگین غلتان	Gi teran
گَرگَراک/گرگراشک	مارمولک بزرگ	gargarashk/gargaraak
مارمَلِشک/تِیتَکُم	مارمولک	teytakom/marmaleshk
گُندگر	عنکبوت	gondgor
کف دونک	عنکبوت	kaf davanak
بالداسک	پرستو	baldasak	به دلیل شباهت بال‌های پرستو به داس
بال قبا سوزک	قبا سبز	bal ghaba sowzak
گندی	عدس	gendi
بُنگ	بانگ، صدا	bong
قایی	قادی، ساندویچ	ghaayi
پَل	گیسو، گیسوی بافته شده	pal
شربتین	کاسه کوچک، جام، شربت خوری	Sharbatin
می‌بریز	ماهی بریز، ظرفی مانند ماهی تابه	mey beriz
لت	پاره ای از چیزی-طرف	lat	یه لت هندونه: یه تکه هندونه - او لت: اون طرف
رو	رود	roo
روی	عزیز	rooy	در گویش لری لرستانی روله گفته می‌شود
رِشک	بچه شپش	reshk
کول	شانه	kool
گوشتیل	کشتی	goushtil
گُند	بیضه	Gond
رم	موهای زهار	rom
پند	مقعد	pend
کند	ماتحت هر چیزی	kend
دیگبر	دیگ بزرگ	digbar
کلوک	ظرفی برای نگهداری روغن	kolook
ترشپلا	آب‌کش-تراوش پیاله	troshpla
دول	دلو	dool
دشکه	نخ	deshka
دولاغ	گردوخاک	doolagh
هلو	شعله	halo
تش	آتش	tash
بوی	ای وای-اوا	booy
سرپچ	گیج	sarpach
کلو	دیوونه	kaloo
لیوه	آدم ساده	liva
گیجال	گیج و منگ	gijaal
شیتال	شوت، گیج و منگ	shital
دند	سر، بی‌حس، بدون فهم	dond	به افراد با درک پایین نیز گفته می‌شود.
تش و برق	رعد و برق	tash o bargh
رقات	پشت سرهم	reghaat
تلیشه	تکه باریک از پارچه یا چیزهای دیگر مثلاً استخوان	tlisha
هس	هست-استخوان	has	سه حرف ابتدای استخوان یعنی است همین کلمه است چنان‌که در لری بویراحمدی به استخوان هسخون نیز گفته می شود در ضمن کلمه هسته (هسته میوه) نیز از همین ریشه است.
جختی	تازه	jakhti
نچک	نوچ	nachak
دسپلو	دستمالی کردن چیزی	dasploo
دنگ	محکم	deng
سله	نوعی سبد	salah
شپلاق	سیلی	shapalagh
کپه	توده	kpah
کر	کنار	ker
کلم	توده سفت	klom
گل کلم	تکه‌های گل که خشک وسفت شده‌است	gel klom
کته	توده سفتی که روی زخم پس از مدتی ایجاد می‌شود	kota
کرکر	ته دیگ	kerker	این کلمه از ریشه کروندن یعنی خراشیدن آمده است.
قاتق	غذایی که با نان خورده می‌شود	ghaatogh
گله گله	جای به جای	gla gla
گمبه	دسته	gomba
گمبگل	دسته گل	gomb gol
گمبله	کوتاه وچاق	gembla
مازَه	منطقه بالا و وسط هر چیز تپه مانند	maazah
گر	نوک	gor
لیم لیم	آرام آرام	Lim Lim
مَشت	غلیظ وپرمایه	masht
منگه	صدای زیرلبی	mongah
وایه	آرزو	vaaya
وَلم	زیاد، حسابی	valm
کخ	برجستگی	kokh
ن‌ها	جلو	nhaa
دیندا	پشت سر	dindaa
رِک	چوبی که به عنوان حائل زیر شاخه سنگین شده درخت می‌گذارند تا نشکند	rek
خاگ	تخم	khag	هاگ همان خاگ به معنی تخم یا خایه می‌باشد.
کل	پوست یک شئ مانند تخم مرغ	kol
دم ری	روبرو و مقابل	dam ri
دمری	دمر-وارونه	damari
وقشه	عطسه	vakhsha
گردله با	گردباد	gerdelaba
کشکاور	خمیازه	Kashkaver
یه پیوس	مدام	ya peyvas
همدا (هندا )	هم اندازه	homda
کاک	خشک و تمیز	kaak
درک	خشک و پاک	derk
آسره	برآمده	asera
تمب	برآمدگی	tomb
آفری	مراسم ختم	afari
کولین	ظرفی قدیمی مخصوص نگهداری کره	kooleen
پناپله (پنهان پله)	مخفی	panaapala
تزگ
بوگرد (بومگرد)	قطعه چوب ضخیمی که در گذشته به وسیله بندی که به دو طرفش بسته می‌شد به عنوان غلتک روی پشت بام به کار می‌رفت	boogard
چمبریک	دو حلقه فلزی که با بند به هم بسته می‌شد و به دو طرف بوگرد وصل و برای کشیدن بوگرد به کار می‌رفت	chambarik
کَرَه	سنگ چین هاییکه از روی هم انباشتن سنگ‌های کوچک و بزرگ از داخل زمین‌ها و باغ‌ها ایجاد می‌شود و معمولاً به عنوان مرز زمین‌ها و باغ‌ها استفاده می‌شود	karra
لووه (لوده)	ظرفی مانند کجاوه برای حمل انگور که از چوب به صورت دو طرف هم شکل درست و روی خر انداخته می‌شد	lowa
مَهلی	خیلی	mahli
یَه کلی	خیلی	ya kli
یه چنینی	اینقدر	ya chnini	همراه با نشان دادن چیزی برای مقایسه مانند حجم مشت
هور	ظرفی خورجین مانند بافته شده از نوارهای پارچه‌های مختلف که برای حمل گندم بر روی خر استفاده می‌شد	hoor
شَلَه	ظرفی خورجین مانند بافته شده از نوارهای پارچه‌های مختلف و رشته‌هایی از موی بز که برای حمل کاه بر روی خر استفاده می‌شد	shala
پندوم	ورم	pandoom
جِر	قوز	jer

بعضی از واژه‌ها به صورت شکسته ادا می‌شوند و در بیشتر موارد حروف صدادار تغییر می‌کنند یعنی مثلاً آ به او و او به‌ای تبدیل می‌شود یا حروفی که در یک کلمه تلفظ آن‌ها کمی مشکل است حذف می‌شوند مانند:

• زونی:زانو
• نون:(نان)
• واری:وارو
• دس:دست
• چو:چوب
• رَه:راه
• کُه:کوه
• می:مو
• رووَه:روباه
• حونه:خونه
• نخون:ناخن
• او:آب
• سوز:سبز
• دو:دوغ
• کلا:کلاغ

پاره ای از کلمات به شکلی شکسته شده‌اند که به نظر می‌آید ارتباطی با فارسی ندارند. مثلاً کلمه (تیه) که همان دیده یعنی چشم می‌باشد.

اصطلاحات

• وخوگرتن:به خودگرفتن:اعتراف کردن vakho geroftan
• آمخته وابین:عادت کردن، آموخته شدن Amokhta vabiyan
• بونگ کردن:صدازدن bong
• ورفراهسن:یهو از خواب پریدن varfrahesan
• چاکسن: چاک خوردن chakesan
• ترزسن: سوختن terzesan
• بُل کردن: بال کردن، پریدن bol
• دک زدن: درنگ کردن dok
• تک کردن: چکیدن tok kerdan
• پق کردن: اخم کردن pogh
• سیل کردن: نگاه کردن seyl
• شی کردن: شوی کردن، شوهر کردن shi
• بسی کردن: فرستادن bsi
• بهر کردن:تقسیم کردن bahr
• رو کردن:حرکت کردن (رو کن:حرکت کن)row
• تنگسن :tengesan پرتاب شدن
• ور کردن: به تن کردن- پوشیدن var kerdan
• ور داین: انداختن ver dayan
• تر دادن: غلتاندن ter
• وتاسه رفتن: به تاسه رفتن: از نفس افتادن در اثر گریه یا خنده زیادtaasah
• واداشتن: نگه داشتن vadashtan
• جر کردن: دعوا کردنjar
• رمسن/رمبسن:فرو ریختن rombesan/remesan
• نشسن سرکرپا:نشستن روی دوپاsar krapaa
• سک زین: سیخونک زدن sok zayan
• لک زین: چرت زدن lek zayan
• داسون گرتن: بدی کسی را پشت سرش گفتن و دادخواهی از او نزد دیگران (داسون در اصل دادستاندن است)daasoon
• رنجه رنجه کردن:ریزریز کردن renja renja
• شفت دادن: سخن را به درازا کشاندن Sheft
• غمه زدن: غمبه زدن-غرولند کردن ghoma
• غل زدن: غل غل کردن- جوشیدن ghel
• کمخزه کردن: خزیدن بچه نوزاد روی شکم komkheza
• چنگ پل کردن:راه رفتن نوزاد روی دو دست و دو زانو Changa pol
• لت و لو خوردن: تلوتلو خوردن lat low
• خنج زین: چنگ زدن khenj
• بنا کردن: آغاز کردن bena kerdan
• مله کردن: شنا کردن mala kerdan
• بندیر بیین:منتظر بودن bandir biyan
• آخون کردن: خرمن کردن Akhoon
• تش پرکردن: آتش برکردن tash bor kerdan
• تنگ کردن: محکم بستن چیزی مانند بار خر Teng
• پشک داین (پشک دادن): ریختن و پخش کردن چیزی مانند آب Peshk dayan
• یه پاره: بعضی
• او خردن؛آب خوردن

افعال

• دِر کِردن:برگشتن - در کو:برگرد der kerdan
• وَریساین (وریستادن): پا شدن-برایست: پاشو varisayan
• مِزنایَن:مکیدن - بِمِزْن : بمک meznayan
• کُهتن:گاز گرفتن-فقط برای ساخت های ماضی_ کهت : گاز گرفت coht-کوزییَن(کوزیدن) - بکوز:گاز بگیر coziyan برای ساخت های مضارع
• هلییدن(هلیدن):گذاشتن، اجازه دادن-بهل : اجازه بده heliyan فقط برای ساخت های مضارع
• لِشتن:اجازه دادن، لشتم:اجازه دادم leshtan فقط برای ساخت های ماضی
• جکسن (جیکستن):دویدن:جیکسم-جیکسی-جیکس-جیکسیم-جیکسیت-جیکسن jekesan
• واداشتن:نگهداشتن (وادار:نگه دار)vadashtan
• خُوسین: خسبیدن، خوابیدن khowsiyan
• اِسَیَن (استدن):گرفتن (بسون:بگیر)Esayan
• وابین (وابیدن): شدن- وابید-> وابود-> (شد) Vabiyan
• ورچردن: بالا رفتن از چیزی مانند صخره با چنگ و پا varchardan
• ورموتسن: پلاسیده شدن varmootesan
• پروسن (پروستن):پرورش یافتن (به منظور بیان اینکه چیزی مانند ترشی خوب جا افتاده و به عمل آمده به کار می‌رود)parvestan
• وریچسن (وریچستن):از هم باز شدن و پخش وپلا شدن یک مجموعه (ورریچنادن تلویزیون: باز کردن و جداکردن قطعات تلویزیون)varichesan
• دلسن (دلستن):نشت کردن و بیرون رفتن شیره یا آب چیزی Dalesan
• واپلادن (واپلاییدن): آب چیزی را گرفتن Vapladan
• وراشکنادن: یک باره از جا پریدن و فرار کردن Varoshkanadan
• پشکسن (پشکستن): پخش و پلا شدن Peshkesan

افعال ماضی یا مضارع استمراری که با اضافه کردن «می» به ریشه فعل در فارسی ساخته می‌شود در لری بویراحمدی با اضافه کردن «ای» ساخته می‌شود:

• می‌رم: ایرَم (میروَم:ایرَوُم)
• می‌رفتم: ایرَتُم
• می‌پزم: ایپَزُم
• می‌پختم: ایپختُم
• می‌رفتند:ایرَتِن

بعضی کلمات مانند توانست و دانست به این صورت نبوده و با اضافه شدن (ست) به قسمت اصلی فعل مضارع ساخته می‌شوند. در لری بیشتر افعال گذشته با اضافه شدن این یکی (ست) ساخته می‌شوند مانند:

• کندس: کندست، کنده شد
• پَرس: پَرست، پرید
• بُرس: بُرست، برید (از نفس افتاد)
• خندس: خندید
• درس: دریده شد
• گریوس: گریه کرد
• جِکِس: دوس، دوید
• چسپس: چسپید
• خارس: خارید
• جمبس: جمبید

ماضی نقلی در این گویش با اضافه شدن (اِ) به ماضی ساده ساخته می‌شود که در نوشتن به (ه) تبدیل می‌شود مانند:

• رَتِمِه=رفته‌ام
• گُتیِی: گفته‌ای
• بردیمه:برده‌ایم
• گُتیتِه: گفته‌اید
• ورگشتمه:برگشته ام
• اِشنُفتِمِه: شنفته ام، شنیده ام

علامت جمع

پسوند /gal-/ و تکواژگونه‌های آن که به عنوان یکی از تکواژهای جمع در زبانهای بلوچی شرقی، بختیاری، کردی جنوبی، آشتیانی، آزرانی، آمره‌ای و نایه‌ای به کار میرپد در زبان بویراحمدی به تنها پسوند جمع‌ساز تبدیل شده‌است. علامت جمع در این زبان «اَل» یا «یَل» می‌باشد.‫‪‬‬ مثال:
کتابَل (کتابها)، ماشینَل (ماشینها)، کُرَل (پسرها)

• برای ضمایر اول شخص و دوم شخض به صورت «نَل» به کار می‌رود. مثال:

ایمانل (ماها)، ایشانل (شماها)

• برای ضمایر سوم شخص به صورت «گَل» به کار می‌رود. مثال:

اینگل (اینها)، اونگل (اونها)

• برای کلماتی که آخر آن‌ها صدا دار باشد «یَل» به کار می‌رود. مثال:

شاخَیَل (شاخه‌ها)، بچیل (بچه‌ها)

کلمه گله از همین ریشه گرفته شده‌است.

حروف اضافه

حروف اضافه ای که در لری به کار می‌روند با معادل فارسی خود تفاوت دارند. در زیر چند نمونه از این حروف اضافه را می‌بینیم:

• وه(va): به، از

مثال: ایخی بری وه کوچو؟ (می‌خواهی بری به کجا؟). وه کوچو اومِی؟ (از کجا آمدی؟)

• نه(na) / اَ(a): را

نکته: «نه» بعد از کلماتی که آخرشان صدا دار باشد استفاده می‌شود
مثال: تنَه دوس دارُم (تورا دوس دارم). کتابَه بیِه (کتاب را بده). جیجَه نه غذا وَش بیِه (جوجه را بهش غذا بده)

• سی(si): برای، واسه

مثال: بیو سی مو کار کو (بیا برای من کار کن). سیچه ایگریوی؟ (برای چه گریه می‌کنی؟)

پسوند «ین»

این پسوند به آخر برخی کلمات اضافه می‌شود و نشان دهنده زیاد بودن آن در فرد یا چیزیست که به آن نسبت داده شده‌است.
مثال:

• لونجین (لونج + ین): کسی که لب‌های بزرگ و برآمده داشته باشد. لونج به معنی لب می‌باشد.
• پقین (پق + ین): اخمو، کسی که زیاد اخم می‌کند. پُق به معنی اخم می‌باشد. پُق کردن: اخم کردن
• کمین (کم + ین): شکمو، کسی که زیاد غذا می‌خورد. کُم: شکم
• مُل ملین (مُل مل + ین): پر مو. مُل: مو

ضمایر ملکی

• اُم-اِت -اِش- مون- تون- شون نمونه: کتابُم- کتابِت- کتابِش- کتابمون- کتابتون- کتابشون

البته «ن» آخر ضمایر در زبان گفتاری اکثراً گفته نمی‌شود

ضمایر شخصی

• مو- تو- وو- ایما- ایشا- اونگل-اورو-ایرو

مثال:

• «ایما رتیم وه حونه»: ما رفتیم خونه
• «ای حونه مال مویه»: این خانه مال منه
• «کو بره اورو»؛پسر برو اونجا

جمله‌ها

• لری بیراحمئی یکی وه شاخه یَل زؤن لریه: لری بویراحمدی یکی از شاخه‌های زبان لریه
• وَریس بِرَه درستَه بخو: پاشو برو درستو بخون
• ینه سی ایشا اِسَمِه: این رو برای شما خریدم.
• بره او سیم بیار؛برو و آب برام،بیار
• بره بخواوس؛برو و بخواب

نمونه ای از ضرب‌المثل‌ها

• داری که خَل وابی دَ راس وانیبو (درختی که خم شد دیگه راست نمیشه) در مورد آدمی که رذایل اخلاقی نهادینه شده ای دارد به کار می‌رود
• گلو دسش وَه پِه نیرسه ایگه ترشه (گربه دستش به پی نمی‌رسه میگه ترشه) موقعی گفته می‌شود که فردی توانایی انجام کاری را نداشته باشد و با بهانه‌هایی سعی در انکار آن داشته باشد.
• خر همو خره جلش عوض وابیه (خر همون خره پالونش عوض شده) موقعی گفته می‌شود که فردی در ظاهری جدید فخر فروشی کند
• آردشه بخته آربیزشه آوِخته (آردشو بیخته و الکشو آویخته) در مورد کسی که از کاری برای همیشه دست می‌کشد و دیگر مسئولیتی را نمی‌پذیرد گفته می‌شود
• دوست دارُم نه بهزه خوم (دوستت دارم نه بهتر از خودم) زمانی گفته می‌شود که یکی از دو دوست بخواهد چیزی را با دوستش تقسیم کند و تمایل دارد قسمت بهتر برای خودش باشد.