نشانه‌گذاری جبری شطرنج

نشانه‌گذاری جبری شطرنج (به انگلیسی: Algebraic chess notation)، روشی برای ضبط و توصیف حرکات در بازی‌های شطرنج است و امروزه در میان بیشتر سازمان‌ها، کتاب‌ها، مجله‌ها و روزنامه‌ها به استانداردی برای نمایش بازی‌های شطرنج درآمده‌است. پیش‌تر در کشورهای انگلیسی‌زبان از روش نشانه‌گذاری توصیفی استفاده می‌شد که امروزه با نشانه‌گذاری جبری جایگزین شده‌است.

نشانه‌گذاری جبری، گسترش‌یافتهٔ روشی است که فیلیپ استاما در نیمهٔ آغازین سدهٔ هجدهم میلادی به کار می‌برد.

نام‌گذاری خانه‌ها و مهره‌ها

یک صفحهٔ شطرنج. چگونگی نام‌گذاری خانه‌های مختلف شطرنج از روی این تصویر مشخص است.

در این روش، نام‌گذاری خانه‌ها بر اساس یک زوج تشکیل یافته از یک حرف و یک عدد صورت می‌گیرد. سطرهای صفحهٔ شطرنج با یک حرف از a تا h و ستون‌های صفحهٔ شطرنج از ۱ تا ۸ شماره‌گذاری شده‌اند و با آن‌ها می‌توان نام هر خانه را مشخص کرد.

هرکدام از مهره‌های شطرنج را نیز می‌توان با حرف بزرگ اول نامشان شناخت. به این ترتیب در زبان انگلیسی، مهره شاه را با K (حرف اول king)، وزیر را با Q (حرف اول queen)، رخ را با R (حرف اول rook)، فیل را با B (حرف اول bishop) و اسب را با N (حرف دوم knight) نشان می‌دهند ولی برای سرباز از هیچ حرفی استفاده نمی‌کنند.

حرکات

هر حرکت با حرف نشان‌دهندهٔ آن مهره به همراه آدرس خانه‌ای که مهره به آن رفته نشان می‌دهند. برای مثال، Be5 یعنی حرکت فیل به خانه e5 و Nf3 یعنی حرکت اسب به خانه Nf3. حال اگر موقعیتی وجود داشت که هر دو اسب یک بازیکن امکان رفتن به خانهٔ f3 را داشته‌باشند، برای اینکه مشخص شود منظورمان کدام اسب بوده از نام ستون پیشین یا سطر پیشین آن در ثبت حرکت استفاده می‌کنیم: Ngf3 یا N5f3.

	a	b	c	d	e	f	g	h
8									8
7									7
6									6
5									5
4									4
3									3
2									2
1									1
	a	b	c	d	e	f	g	h

موقعیت مهره‌ها پس از حرکات زیر
‎ 1.e4 e5 2.Nf3 Nc6 3.Bb5 a6

برای مشخص شدن اینکه کدام حرکت متعلق به بازیکن سیاه و کدام متعلق به سفید است از شماره‌گذاری استفاده می‌کنیم و بین حرکات دو بازیکن از فاصله استفاده می‌کنیم:

1. e4 e5 2. Nf3 Nc6 3. Bb5 a6

برای مشخص شدن اینکه مهرهٔ حریف در یک حرکت گرفته شده از علامت x استفاده می‌کنیم: Bxe5 یعنی فیل مهرهٔ خانه e5 را کشته‌است.

برای نشان دادن ارتقای یک سرباز از علامت = استفاده می‌کنیم: e8=Q یعنی سرباز ستون هشتم با رسیدن به خانهٔ آخر به یک وزیر تبدیل شده‌است.

برای نشان دادن قلعه رفتن شاه، از علامت O-O (یا 0-0) برای قلعهٔ کوچک و از O-O-O (یا 0-0-0) برای قلعهٔ بزرگ استفاده می‌شود.

از علامت + برای نشان دادن کیش و از علامت # برای نشان دادن مات استفاده می‌شود.

۰-۱ در انتهای بازی نشان‌دهندهٔ بُرد سیاه، ۰-۱ نشان‌دهندهٔ بُرد سفید و ½–½ نشان‌دهندهٔ مساوی است.

نشانه‌های ارزیابی

نشانه‌های زیر اگرچه جزئی از نشانه‌گذاری جبری نیستند اما به‌طور گسترده‌ای برای ارزیابی حرکات بکار می‌روند:

• ! (یک حرکت خوب)
• !! (یک حرکت عالی)
• ؟ (حرکتی بد)
• ؟؟ (یک اشتباه بزرگ)
• □ (تنها حرکت قابل انجام)
• TN یا N (یک حرکت جدید)

نام مهره به زبان های مختلف

جدول زیر شامل اسامی و نام‌های مهره‌های شطرنج و اصطلاحات آن به زبان‌های مختلف است.

نام	شاه	وزیر	رخ	فیل	اسب	سرباز	شطرنج	کیش	کیش‌مات
نماد	♔ ♚	♕ ♛	♖ ♜	♗ ♝	♘ ♞	♙ ♟	...	+	#
آفریکانس	K Koning	D Dame	T Toring	L Loper	R Ruiter	(P) Pion	Skaak	Skaak	Skaakmat
عربی	م مَلِك	و وزير	ر رخ/طابية	ف فيل	ح حصان	ب بيدق/عسكري	شطرنج	كِش مَلِك	كِش مات
بنگالی	R Rājā রাজা	M Montri মন্ত্রী	N Noukā নৌকা	G Gôjo গজ	Gh ghodā ঘোড়া	(B) Bore বড়ে	দাবা(Dābā)	Kisti কিস্তি	Kistimāt কিস্তিমাত
بلاروسی	К кароль	Вз візыр	Лд ладзьдзя	А афіцэр	В вершнік	(Л) латнік	Шахматы	Шах	Мат
بلغاری	Ц цар	Д дама	Т топ	О офицер	К кон	(П) пешка	Шахмат/Шах	Шах	(Шах и) мат
کاتالان	R rei	D dama/reina	T torre	A alfil	C cavall	(P) peó	Escacs	Escac/Xec	Escac i mat
چینی	K 王	Q 后	R 車	B 象	N 馬	兵	國際象棋	將軍	將死
کرواتی	K kralj	D dama/kraljica	T top/kula	L lovac/laufer	S skakač/konj	(P) pješak	Šah	Šah	Šah mat
چکی	K král	D dáma	V věž	S střelec	J jezdec	(P) pěšec	Šachy	Šach	Mat
دانمارکی	K konge	D dronning	T tårn	L løber	S springer	(B) bonde	Skak	Skak	Skakmat
هلندی	K koning	D dame/koningin	T toren	L loper	P paard	(P) pion	Schaken	Schaak	Mat/Schaakmat
انگلیسی	K king	Q queen	R rook	B bishop	N/Kt knight	(P) pawn	Chess	Check	Checkmate
اسپرانتو	R reĝo	D damo	T turo	K kuriero	Ĉ ĉevalo	(P) peono	Ŝako	Ŝak	Ŝakmato
استونیایی	K kuningas	L lipp	V vanker	O oda	R ratsu	(E) ettur	Male	Tuli	Matt
فنلاندی	K kuningas	D daami/kuningatar	T torni	L lähetti	R ratsu	(S) sotilas	Shakki	Shakki	Matti/Shakkimatti
فرانسوی	R roi	D dame	T tour	F fou	C cavalier	(P) pion	Échecs	Échec	Échec et mat
آلمانی	K König	D Dame	T Turm	L Läufer	S Springer	(B) Bauer	Schach	Schach	Schachmatt
یونانی	Ρ βασιλιάς	Β βασίλισσα	Π πύργος	Α αξιωματικός	Ι ίππος	(Σ) πιόνι	Σκάκι	Σαχ	Mάτ
عبری	מ מלך	מה מלכה	צ צריח	ר רץ	פ פרש	רגלי	שחמט	שח	מט
هندی	R राजा rājā	V वज़ीर vajīr	H हाथी hāthī	O ऊँठ ūṁṭ	G घोड़ा ghoṛā	(P) प्यादा pyādā	शतरंज شطرنج تاریخی ایران	शाह shāh	शाहमात shāhmāt
مجاری	K király	V vezér	B bástya	F futó	H huszár	(P) gyalog/paraszt	Sakk	Sakk	Matt
ایسلندی	K kóngur	D drottning	H hrókur	B biskup	R riddari	(P) peð	Skák	Skák	Skák og mát
اندونزیایی	R raja	M menteri	B benteng	G gajah	K kuda	(P) pion	Catur	Skak	Skak mati
ایرلندی	R rí	B banríon	C caiseal	E easpag	D ridire	(F) fichillín/ceithearnach	Ficheall	Sáinn	Marbhsháinn
ایتالیایی	R re	D donna	T torre	A alfiere	C cavallo	(P) pedone	Scacchi	Scacco	Scacco matto
ژاپنی	K キング (kingu)	Q クイーン (kuīn)	R ルーク (rūku)	B ビショップ (bishoppu)	N ナイト (naito)	(P) ポーン (pōn)	チェス (chesu)	王手/ チェック (chekku)	詰み/ チェックメイト (chekkumeito)
کره‌ای	K 킹	Q 퀸	R 룩	B 비숍	N 나이트	(P) 폰	체스	체크	체크메이트
لاتین	K rex	G regina	T turris	E episcopus	Q eques	(P) pedes	Scacci	Scaccus	Mattus
لتونیایی	K karalis	D dāma	T tornis	L laidnis	Z zirgs	(B) bandinieks	Šahs	Šahs	Šahs un mats
لیتوانیایی	K karalius	V valdovė	B bokštas	R rikis	Ž žirgas	(P) pėstininkas	Šachmatai	Šach	Matas
لوکزامبورگی	K kinnek	D damm	T tuerm	L leefer	P päerd	(B) bauer	Schach	Schach	Schachmatt
مغولی	Н ноён (lord)	Б бэрс (ferz)	т тэрэг (chariot)	Т тэмээ (camel)	М морь (rider)	(Х) хүү (paige)	Шатар	шаг, дуг, цод	мад
نروژی	K konge	D dronning	T tårn	L løper	S springer	(B) bonde	Sjakk	Sjakk	Sjakkmatt
فارسی	ش شاه	و وزیر	ق/ر قلعه/رخ	ف فیل	ا اسب	س سرباز	شطرنج	کیش	کیش‌مات
لهستانی	K król	H hetman	W wieża	G goniec	S skoczek	(P) pion	szachy	szach	mat (szach-mat / szach i mat)
پرتغالی	R rei	D dama/rainha	T torre	B bispo	C cavalo	(P) peão	Xadrez	Xeque	Xeque-mate
رومانیایی	R rege	D regină	T turn	N nebun	C cal	(P) pion	Şah	Şah	Mat
روسی	Кр король	Ф ферзь	Л ладья	С слон	К конь	(П) пешка	Шахматы	Шах	Мат
صربی	К краљ / kralj	Д дама / dama	Т топ / top	Л ловац / lovac	С скакач / skakač	(П) пешак / pešak	Шах / Šah	Шах / Šah	Мат / Mat
سیسیلی	R re	D riggina	T turru	A alferu	S scecchu	(P) pidinu	Scacchi
اسلواکی	K kráľ	D dáma	V veža	S strelec	J jazdec	(P) pešiak	Šach	Šach	Mat/Šachmat
اسلوونیایی	K kralj	D dama	T trdnjava	L lovec	S skakač	(P) kmet	Šah	Šah	Mat/Šahmat
اسپانیایی	R rey	D dama/reina	T torre	A alfil	C caballo	(P) peón	Ajedrez	Jaque	Jaque mate
سوئدی	K kung	D dam	T torn	L löpare	S springare	(B) bonde	Schack	Schack	Schack matt!
تامیل	K Raja	Q Rani	R yanai	B Mandhiri	N/Kt Kudhirai	(P) Sepoi	Sadhurangam	Check	Checkmate
تلگو	రాజు rāju	మంత్రి maṃtri	ఏనుగు ēnugu	శకటు śakaţu	గుర్రం gurraṃ	బంటు baṃţu	చదరంగం cadaraṃgaṃ	దాడి dāḍi	కట్టు kaţţu
ترکی	Ş/K şah/kral	V vezir	K kale	F fil	A at	(P) er/piyon	Satranç	Şah	Mat
اوکراینی	Kр король	Ф ферзь	T тура	C слон	K кінь	(П) пішак	Шахи	Шах	Мат
اردو	Badshah	Wazir	Qila	Haathi	Ghora	Piada	Shatranj	Sheh	Shehmaat
ویتنامی	V Vua	H Hậu	X Xe	T Tượng	M Mã	_ Tốt	Cờ vua	Chiếu	Chiếu bí
ولزی	T teyrn/brenin	B brenhines	C castell	E esgob	M marchog	(G) gwerinwr	Gwyddbwyll	Siach	Siachmat

جستارهای وابسته

• پی‌جی‌ان - یک فرمت رایانه‌ای محبوب برای ذخیرهٔ بازی‌های شطرنج در برنامه‌های رایانه‌ای که از نشانه‌گذاری جبری برای ثبت حرکات استفاده می‌کند.

منابع

• مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Algebraic notation (chess)». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی، بازبینی‌شده در ۳۰ شهریور ۱۳۹۳.