اورامان: تفاوت میان نسخه‌ها
←نوشتارهای وابسته: افزودن مطلب برچسب‌ها: ویرایش همراه ویرایش از وبگاه همراه |
←جستارهای وابسته: افزودن متن برچسب‌ها: ویرایش همراه ویرایش از وبگاه همراه |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{دیگر کاربردها}} |
|||
'''روستاهای اورامانات''' در کوهستان‌های [[استان کرمانشاه]] ، [[استان کردستان]] ایران و [[استان حلبچه]] عراق قرار دارند. از نظر مساحت مذکور در پروژه ۸۵ درصد این نواحی در خاک استان کرمانشاه و چهار شهرستان اورامانات کرمانشاه یعنی [[شهرستان روانسر]]،[[شهرستان جوانرود]]،[[شهرستان پاوه]]،[[شهرستان ثلاث باباجانی]]و ۱۰ درصد در خاک استان کردستان و ۵ درصد باقی مانده در استان حلبچه عراق است. این روستاها از نظر معماری، شیوه زندگی مردم و کشاورزی، دارای ویژگی‌های منحصر به فردی هستند و با ترکیب کشاورزی در دامنه‌های پرشیب، یکپارچگی خود با طبیعت را نشان داده‌اند. |
|||
'''اورامان'''<ref>[http://www.iranicaonline.org/articles/avroman-hawraman-persian-owraman-a-mountainous-region-on-the-western-frontier-of-persian-kurdistan AVROMAN]</ref> (هه‌ورامان یا Hewraman) نام منطقه‌ای کوهستانی در [[غرب ایران]] و شرق [[عراق]] است که ساکنان آن به [[گویش هورامی]] سخن می‌گویند. |
|||
== خاستگاه نامگذاری == |
|||
== میراث جهانی یونسکو == |
|||
هورامان یک واژه متاخر است که از اواسط عهد [صفویه] برای اولین بار توسط مصطفی گلی به مناطق و حد فاصل هورامان تخت (در کردستان) تا حدود فاوج (نام پاوه در زمان صفویه) اطلاق گردید. هورامان را یک واژه باستانی دانستند به معنای '''سرزمین اهورایی''' (سرزمین پاک) یا اینکه هورامان را همان '''هورئامان دانسته و معنای آن را بالا آمدن یا سربلند کردن'''، که آن هم به این دلیل که کوه‌های سربه فلک کشیده این دیار سروگردنی از مناطق اطراف خود بالاترهستند و هه ورئاما نیز به کاررفته بردند یا اینکه واژه '''هورامان را برگرفته از اقوام باستانی "هوری ها"''' دانستند. همچنین هور به معنی خورشید برگرفته از (خور) است<ref name="pavehpress.ir">{{یادکرد وب|نویسنده=هادی محمودی|کد زبان=fa|تاریخ=1397/09/21|وبگاه=پایگاه تحلیلی خبری پاوه پرس|نشانی=http://www.pavehpress.ir/هورامان-و-پاوه-از-بامداد-تاریخ-شکل-گیری/|عنوان=هورامان و پاوه از بامداد تاریخ (شکل‌گیری) تا ورود اسلام}}</ref><ref name="ReferenceA">{{یادکرد خبر|تاریخ=1397/09/21|عنوان=هورامان سرزمینی گم‌گشته در اعماق تاریخ|ناشر=خبرگزاری تحلیلی ایران (خبر آنلاین)|doi=|تاریخ بازدید=1397/09/21}}</ref> |
|||
مجموعه چشم‌انداز فرهنگی اورامانات در ۹ اوت ۲۰۰۷ به صورت آزمایشی به فهرست [[میراث جهانی یونسکو]] در معیار فرهنگی اضافه شده است. [[سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری]] در تلاش است تا این مجموعه را به صورت رسمی در [[فهرست میراث جهانی یونسکو در ایران]] ثبت گردد.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی= http://www.isna.ir/news/96050201487/پرونده-ثبت-جهانی-اورامان-سال-۲۰۱۸-به-یونسکو-ارسال-می-شود|عنوان= پرونده ثبت جهانی اورامان سال ۲۰۱۸ به یونسکو ارسال می‌شود| ناشر = ایسنا|تاریخ = ۲ مرداد ۱۳۹۶|تاریخ بازبینی= ۹ مرداد ۱۳۹۶}}</ref> |
|||
== جغرافیای طبیعی و سیاسی == |
|||
| ⚫ | |||
این منطقه بیشتر کوهستانی و دارای دره‌های پرپیچ‌وخم و عمیق و رودبارهای بی شمار است. از مجموع آب این چشمه‌ها و رودبارها دو رودخانه [[سیروان (رود)|سیروان]] و [[لیله (رود))|لیله]] پایه‌ریزی می‌شوند که در نقطه‌ای به نام [[دروله]] در نزدیکی مرز [[ایران]] و [[عراق]] به هم می‌پیوندند. از میان این چشمه‌ها می‌توان [[چشمه بل]] را نام برد که با دبی ۳۰۰۰ تا ۴۰۰۰ لیتر در ثانیه پرآب‌ترین آنهاست و به سیروان می‌ریزد و از سویی رودی که از آن پایه‌ریزی می‌شود کوتاهترین رود جهان است.<ref>{{cite web| title = کانی بل:صدا و سیمای کردستان| url = http://kordestan.irib.ir/index.php?option=com_content&view=article&id=41156| accessdate = ۳۰ اوت ۲۰۱۴| archiveurl = https://web.archive.org/web/20140826113436/http://kordestan.irib.ir/index.php?option=com_content&view=article&id=41156| archivedate = ۲۶ اوت ۲۰۱۴| dead-url = yes}}</ref><ref>{{cite web | title = روداو:کانی بل در بحران | url = http://rudaw.net/sorani/kurdistan/0707201418}}</ref> |
|||
* [[جوانرود]] |
|||
* [[روانسر]] |
|||
[[پرونده:Newen village in Hawraman 2015.jpg|thumb|یک روستای تیپیک در اورامان با معماری پله‌ای]] |
|||
هر چند که بخش بزرگی از منطقه اورامان از کوه‌های بلند و پربرف ساخته می‌شود. اما در ارتفاعات پائین‌تر و در دامنه همین کوه‌ها جنگلهای متراکم کم و بیش وسیعی وجود دارند. پوشش جنگلی این ناحیه همچون پوشش عمومی [[رشته‌کوه]] [[زاگرس]] بیشتر از درختان [[بلوط]] است. درختان دیگری مانند گلابی‌وحشی و [[زالزالک]] نیز به تعداد چشمگیری یافت می‌شود. این جنگلها از دیرباز تأمین‌کننده سوخت زمستانی اهالی منطقه بوده‌اند. |
|||
بخش بزرگی از اورامان در استان کرمانشاه و کردستان و بخش کوچکتری در حلبچه در خاک عراق واقع است. از مناطق مهم شهری آن نیز می‌توان به [[پاوه]]، [[نوسود]]، [[نودشه]]، [[بیاره]] و [[حلبچه]] اشاره کرد، که البته در شهرهایی نظیر [[مریوان]]، [[کامیاران]]، [[سنندج]]، [[کرمانشاه]]، [[جوانرود]] و [[تهران]] نیز از طریق مهاجرت مردم هورامی زبان ساکن شده‌اند.{{مدرک}} هورامان روی همرفته خود به چند بخش تقسیم می‌شود که عبارت اند از [[هورامان لهون]]، [[هورامان تخت]] و [[ژاورو]]. |
|||
| ⚫ | |||
۲۰۱۹ |
|||
کرد |
|||
دمکراسی |
|||
== باستان‌شناسی و تاریخ == |
|||
بر اساس تحقیقات باستان‌شناسی قدیمی‌ترین ساکنین غرب ایران که اورامان امروزه نیز جزئی از آن است؛ مردمانی به نام کرتو (کردو؟) در حدود هزاره هشتم قبل از میلاد بودند که معیشتی مبتنی بردامداری و زندگی ای کوچ نشینی داشتند که بعدها و در حدود هزاره دوم قبل از میلاد اولین دسته از آنان یکجانشین شدند و اولین شهر را در اورامان بنا نهادندکه این شهر معروف باستانی «ءاتوور» نام داشت که توسط آشوریان حدود سه هزار سال پیش به آتش کشیده شده‌است که اکنون در زیر تلی از خاک مدفون است و در منطقه ای به نام آتورگه قرار داشته‌است که آتورگه نام قدیمی مکانی در مجاورت پاوه امروزه است که شامل «حد فاصل [[بانه‌وره|بانوره]] تا [[زردویی|روستای زردوئی]]» می‌باشد که حتی نام روستای زردوئی تا حدود ۲۰۰ سال پیش «آتورگه» بوده‌است که که بعدها به زردوئی تغییر نام یافت بنابراین اولین یکجانشینان مردم هورامان اجداد مردم زردوئی هستند.<ref name="pavehpress.ir" /><ref name="ReferenceA" /> |
|||
در سال ۱۳۰۵ شمسی به صورت اتفاقی در '''غاری واقع دره تنگیور پالنگان''' در کامیاران کنونی خمره ای پر از دانه ارزن پیدا شد که در میان آن نوشته‌ای به خط یونانی (تمدن هلنیسیم) و پهلوی اشکانی بر پوست آهو وجود داشت؛ این نوشته که به (بنچاق اورامان) مشهور شد که تا کنون و در کل هورامان کنونی این سند نوشتاری قدیمی‌ترین سند کشف شده در کل منطقه است که مربوط به منطقه پالنگان است که نشان از قدمت طولانی‌تر پالنگان نسبت به کل مناطق هورامان دارد و بیانگر آن است که قدیمی‌ترین ساکنین پالنگان زبانی شبیه مردم حاشیه دریای خزر (پارتی [[زبان پارتی|اشکانی]])آن زمان داشته‌اند و از آن مناطق به پالنگان آمده‌اند که این منطقه بعدها سکونت گاه اولیه مردمان گوران گردید که این مردمان گوران هنگام مهاجرت از حاشیه دریای مازندران به غرب ایران در حدود ۳۰۰۰ سال قبل؛ بعلت اینکه منطقه پالنگان دارای چشمه‌های پرآب و دره‌های زیبا مانند دره زیبای تنگیور بوده‌است در این قلعه و مناطق مجاور آن ساکن شده و به مرور زمان با ازدیاد جمعیت در سرتاسر سرزمین کنونی هورامان پراکنده گشتنه که به مرور زمان روستاه‌های فراوانی را ایجاد کردند و بعدها این مردمان گوران به هورامی معروف شدند و در واقع ریشه‌های تمامی مردم هورامی زبان کنونی ساکن در خطه هورامان که شامل شهرهای پاوه و مریوان تا نوسود و نودشه و هورامان تخت و … هستند به منطقه پالنگان برمی گردد که در حقیقت اجداد تمامی مردمان هورامی زبان کنونی ساکن در آن منطقه بوده‌اند که بعدها و به مرور زمان در سرتاسر خطه هورامان پراکنده گشتند.<ref name="pavehpress.ir" /><ref name="ReferenceA" /> |
|||
کهن‌ترین آثار سکونت انسان در بررسی‌ها و کاوشهای باستان‌شناسی در اطراف روستای هجیج، ناو و اسپریز یافت شده و مربوط به دوران پارینه سنگی است که طبق گزارش باستان شناسان بیش از چهل هزار سال تا حدود ۱۲ هزار سال قدمت دارند.<ref>{{cite web | title = کاوشهای باستان‌شناسی در غارها و پناهگاه‌های سنگی دره رودخانه سیروان.| url = http://www.irna.ir/fa/News/81897437/}}</ref> آثار کشف شده شامل ابزارهای سنگی غارنشینان اولیه، استخوان حیوانات شکار شده که بیشتر متعلق به [[بز کوهی]] بوده و بقایای اجاق است که در چند غار از جمله گیلوان و مرو دارای کشف شده‌است. طبق نظر باستان شناسان انسان‌های نئاندرتال که اسکلت آن‌ها در غارهای بیستون و شانیدر یافت شده در پیش از چهل هزار سال پیش در این منطقه می‌زیستند و پس از انقراض آن‌ها انسان هوشمند جدید در این منطقه سکنا گزیده‌است که آثار آن‌ها در غار کناچه کشف شده‌است. |
|||
آثاری از سکونت انسان در عصر آهن در نزدیکی روستای روآر یافت شده شامل چند سکونتگاه و یک گور بزرگ سنگی با سقف گنبدی شکل است که حدود سه هزار سال قدمت دارد.<ref>{{cite web | title = کشف گور منحصربه‌فرد 3000 ساله با ساختار سنگی و پلان مدور| url = http://www.hamshahrionline.ir/details/315076/Culture/culturalnews/}}</ref> این گور سنگی احتمالاً از قدیمی‌ترین شواهد گنبد سازی در غرب زاگرس است که با شیوه خشکه‌چین ساخته شده‌است. از دیگر آثار عصر آهن در اورامان [[سنگ‌نبشته اورامان]] در نزدیکی تنگی ور است. این کتیبه مربوط به دوره آشوری‌ها است که نقش سارگون دوم شاه آشور بر آن نمایش داده شده که همراه با کتیبه‌ای میخی به زبان آشوری در شرح لشکرکشی‌های وی در غرب زاگرس و اورامان است. |
|||
از دوره سلوکی و اشکانی چند پوست نوشته کشف شده که با عنوان [[بنچاق اورامان]] از آن‌ها یاد می‌شود. این مجموعه در درون یک ظرف سفالی در غاری نزدیک روستای پالنگان در دره تنگی ور کشف و به وسیلهٔ دکتر سعید خان کردستانی به موزه بریتانیا در لندن اهدا شد که در نهایت به کتابخانه بریتانیا منتقل شده‌اند. این پوست نوشته‌ها به زبان یونانی و پهلوی اشکانی نوشته شده‌اند و سند فروش تاکستان و زمین اند که در آن‌ها به اسامی ساکنان منطقه مانند پاتسپار، تیراک پسر آپن و اویل پسر بشنین اشاره شده‌است. طبق این اسناد در آن دوره اشخاص با نام پدر شناخته می‌شدند. |
|||
در دوره افشار و قاجار برخی از طوایف ساکن اورامانات برای تقویت قوای نظامی نواحی شرقی مازندران و جلوگیری از حملات ازبکان، به نزدیکی گرگان کوچانده شدند. |
|||
== اورامان پس از ورود اسلام == |
|||
تنها اشاره ای که به رابطه کردها با اسلام می‌شود که سندیت دارد و در قدیمی‌ترین کتاب‌ها به آن اشاره می‌گردد و کاملاً در ارتباط با هورامان آن زمان دارد مطلبی است در خصوص یکی از اصحاب پیامبر است که در آن زمان و در آستانه ظهور پیامبر از منطقه ای در اطراف '''شهر زوور''' آن زمان به مدینه در نزد پیامبر اکرم می‌رود و موفق به ملاقات پیامبر می‌گردد و به دین اسلام در می‌آید که به صورت خلاصه '''این شخص با نام "گاوان (کاوان)" از طایفه ای به نام "طایفه گاوانی" در "شهر زوور" در "ولایت جبال" بوده‌است و در نزد اعراب بانام جابان الکردی معروف می‌شود که در مدینه باقی می‌ماند''' و در آنجا صاحب فرزندی می‌گردد که نام او را "ابوبصیر" می‌گذارد که در منابع تاریخی صدر اسلام این شخص به "ابوبصیرالصردی" معروف است که تنها طایفه از مردمان کنونی هورامان که در این اسناد از آن‌ها نام برده می‌شود و گاوان را از آن طایفه می‌داند طایفه گلالی‌ها است که در گذشته گاوانی نام داشته‌اند اما در سیر تطور خود به گلال تبدیل شده‌است.<ref name="pavehpress.ir" /><ref name="ReferenceA" /> |
|||
بعد از اسلام زمانی که مسلمانان به ایران حمله کردند "قلعه پالنگان" نیز از این حملات در امان نماند حدود سه ماه این قلعه به محاصرهٔ مسلمانان درآمد و '''بعد از سه ماه با همکاری چندین نفر از ساکنان قلعه دروازه‌های قلعه باز شده و مسلمانان توانستند قلعه را تصرف کنند اما مسلمانان به زور ساکنان قلعه را مجبور به پذیرش اسلام نکردند چون تا قرن‌ها بعد ساکنان بر آیین قدیمی خود که همان آیین"یاری"الحق"که شاخه ای از آیین زرتشت بود ماندند.''' حاکمین گورانی که قبل از اردلانی‌ها در این منطقه حکمرانی می‌کردند همین آیین را داشتند اما با تغییر مذهب در دوران صفوی‌ها و قبول کردن مذهب صفوی هاًشیعه اثنا عشری"از جانب حاکمان اردلان، ساکنین این قلعه به زور به مناطق دیگری کوچ داده شدند مناطقی همچون"دالا هو"؛ "دینور" که تا کنون نیز بر آیین خود مانده‌اند و به نام "الحقی هاً مشهورند.<ref name="pavehpress.ir" /><ref name="ReferenceA" /> |
|||
"عبد الصمد توداری" در کتاب نور الانوار می‌گوید پالنگان در قدیم پایتخت یکی از خان‌های مغول بوده‌است و شهری آباد و پر رونق، البته روشن‌ترین دوران پالنگان بر می‌گردد به دوران صفوی ها؛ «دکتر صدیق صفی‌زاده» در کتاب کرد و کردستان چنین می‌گوید: در آن دوران '''سه نفر با نام‌های "محمد بیگ""غیب الله بیگ"؛"امیر اسکندر پالنگانی" در پالنگان حکمرانی می‌کردند و قلعه‌های "دیوزناو"، "مروارید" ؛"عین"، "نشور"، "پیلانه" زیر سلطهٔ این افراد بوده اس'''ت، از آن پس تاکنون شهر پالنگان از رونق افتاده و به صورت یک روستای بزرگ باقی مانده‌است.<ref name="pavehpress.ir" /><ref name="ReferenceA" /> |
|||
== زبان == |
|||
{{نوشتار اصلی|هورامی}}.<ref>Edmonds, Cecil. Kurds, Turks, and Arabs: politics, travel, and research in northeastern Iraq, 1919-1925. Oxford University Press, 1957.</ref><ref>home.hum.uva.nl/oz/leezenberg/GInflCK.pd</ref><ref>http://www.iranicaonline.org/articles/kurdish-tribes</ref><ref>[https://books.google.nl/books?id=dgDi9qFT41oC&pg=PA10&lpg=PA10&dq=Guran+Kurds&source=bl&ots=CbBce4U9LR&sig=3QMiYFve7GTsyORPYkzUQLDpFvo&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjfgenozNrNAhXLwBQKHfC4D8MQ6AEIUDAG#v=onepage&q=Guran%20Kurds&f=false The Kurdish National Movement: Its Origins and Development by Wadie Jwaideh page 307]</ref> زبان مردم پاوه کُردی هورامی است.<ref>[http://literature.ut.ac.ir/documents/10469/320285/ساخت‌های%20فعلی%20استمراری%20–%20تأکیدی%20در%20گویش%20هورامی.pdf ساخت‌های فعلی استمراری تأکیدی در زبان هورامی]</ref> هورامی دارای چند زیر شاخه شامل لهونی، تختی، بیسارانی، حلبچه‌ای و شیخانی و پاوه ای است. در مورد ماهیت زبان هورامی و جایگاه آن در گروه زبان‌های شمال غربی ایران دیدگاه‌ها گوناگون وجود دارد از جمله اُرانسکی که آن را گونه‌ای از گویش‌های گورانی و زازا شاخهٔ زبان‌های '''پارتی [[زبان پارتی|اشکانی]]''' می‌داند. طبق نظر مکنزی هورامی مانند دیگر گویش‌های گورانی، دارای برخی مشخصات آوایی است که آن را به گویش‌های مرکز ایران نزدیک‌تر می‌کند. اتنولوگ هورامی را در دسته زازا-گورانی جایی داده‌است؛ که از شاخه‌های زبان کردی جدا است. |
|||
[[پرونده:Selin village.JPG|thumb|یک دختربچه اورامانی با لباس سنتی اورامانی]] |
|||
== معماری و فرهنگ == |
|||
معماری اورامانات کاملاً با کوهستان انطباق یافته و متکی بر ساخت و ساز با استفاده از سنگ و بصورت خشکه چین است و خانه‌ها در روستاهای منطقه با توجه به شیب تند دامنه‌های صخره‌ای به صورت پلکانی ساخته شده‌است. خانه‌ها در اکثر موارد در دو طبقه ساخته شده و براساس معیشت فضاهای خانه‌ها با یکدیگر متفاوت است و خانه‌های افراد باغ دار، کشاورز، دامدار کمابیش با هم متفاوت است. در بسیاری از موارد طبقه همکف به محل نگهداری گله و انبار اختصاص دارد. فضای اصلی مسکونی در طبقه بالاتر واقع است و از بخش‌های مختلفی تشکیل می‌شود. |
|||
مردم منطقه معتقدند اورامانات تخت زمانی شهری بزرگ بوده و مرکزیتی خاص داشته به همین دلیل از آن به عنوان تخت یا مرکز حکومت ناحیهٔ اورامان یاد می‌کرده‌اند. به غیر از وضعیت خاص روستا از نظر معماری، موقعیت چشمه‌های پرآب، مراسم خاص و آداب و رسوم و وجود مقبره و مسجد پیر شالیار و به ویژه جمعیت و تعداد سکنه قابل توجه آن نشانگر اهمیت منطقه از دوره‌های گذشته‌است. پیش از ورود پارچه و کفش‌های خارجی و سایر منسوجات داخلی به[[استان کردستان]]، بیشتر پارچه‌ها و پای‌افزار مورد نیاز آن‌ها توسط بافندگان و دوزندگان محلی بافته و ساخته می‌شده‌است. |
|||
== نگارخانه == |
|||
{{وسط‌چین}} |
|||
<gallery> |
|||
|روستای شگفت انگیز اورامان در دامنه رشته کوه‌های [[زاگرس]] |
|||
</gallery> |
|||
{{پایان}} |
|||
| ⚫ | |||
{{پانویس|۲}} |
|||
| ⚫ | |||
* [[کردستان]] |
|||
* [[پاوه]] |
* [[پاوه]] |
||
* [[اورامان عراق]] |
|||
* [[ثلاث باباجانی]] |
|||
* [[بنچاق اورامان]] |
|||
* [[کرمانشاه]] |
* [[کرمانشاه]] |
||
* [[ |
* [[جوانرود]] |
||
| ⚫ | |||
* [[پیر شالیار]] |
|||
== منابع == |
== منابع == |
||
* ولدبگی، برهالدین. ''نگاهی به جاذبه‌های گردشگری اورامان''. تهران، احسان، ص ۷. ۱۳۸۸ |
|||
| ⚫ | |||
* [https://web.archive.org/web/20090726124137/http://hawramanonline.net/farhang/ فرهنگ لغات اورامی یا هورامی تا آوستایی] |
|||
* {{یادکرد-ویکی|پیوند =//en.wikipedia.org/w/index.php?title=Uramanat_Villages&oldid=765399111|عنوان = Uramanat Villages|زبان =انگلیسی|بازیابی =۳۱ ژوئیه ۲۰۱۷}} |
|||
* [http://www.kurdpress.com/Fa/NSite/FullStory/News/?Id=82558 چمری خوانی برای سیاوش در اورامانات یا سیاوه چه مانه؟] |
|||
{{ایران-خرد}} |
|||
[[رده:اورامان]] |
|||
| ⚫ | |||
[[رده:جغرافیای عراق]] |
|||
[[رده:کوه‌های استان کردستان]] |
|||
[[رده:جغرافیای استان کردستان]] |
|||
[[رده:کردستان]] |
[[رده:کردستان]] |
||
[[رده:منطقه‌های جغرافیایی ایران]] |
|||
| ⚫ | |||
نسخهٔ ۱۹ اکتبر ۲۰۱۹، ساعت ۱۹:۱۸
اورامان[۱] (هه‌ورامان یا Hewraman) نام منطقه‌ای کوهستانی در غرب ایران و شرق عراق است که ساکنان آن به گویش هورامی سخن می‌گویند.
خاستگاه نامگذاری
هورامان یک واژه متاخر است که از اواسط عهد [صفویه] برای اولین بار توسط مصطفی گلی به مناطق و حد فاصل هورامان تخت (در کردستان) تا حدود فاوج (نام پاوه در زمان صفویه) اطلاق گردید. هورامان را یک واژه باستانی دانستند به معنای سرزمین اهورایی (سرزمین پاک) یا اینکه هورامان را همان هورئامان دانسته و معنای آن را بالا آمدن یا سربلند کردن، که آن هم به این دلیل که کوه‌های سربه فلک کشیده این دیار سروگردنی از مناطق اطراف خود بالاترهستند و هه ورئاما نیز به کاررفته بردند یا اینکه واژه هورامان را برگرفته از اقوام باستانی "هوری ها" دانستند. همچنین هور به معنی خورشید برگرفته از (خور) است[۲][۳]
جغرافیای طبیعی و سیاسی
این منطقه بیشتر کوهستانی و دارای دره‌های پرپیچ‌وخم و عمیق و رودبارهای بی شمار است. از مجموع آب این چشمه‌ها و رودبارها دو رودخانه سیروان و لیله پایه‌ریزی می‌شوند که در نقطه‌ای به نام دروله در نزدیکی مرز ایران و عراق به هم می‌پیوندند. از میان این چشمه‌ها می‌توان چشمه بل را نام برد که با دبی ۳۰۰۰ تا ۴۰۰۰ لیتر در ثانیه پرآب‌ترین آنهاست و به سیروان می‌ریزد و از سویی رودی که از آن پایه‌ریزی می‌شود کوتاهترین رود جهان است.[۴][۵]
هر چند که بخش بزرگی از منطقه اورامان از کوه‌های بلند و پربرف ساخته می‌شود. اما در ارتفاعات پائین‌تر و در دامنه همین کوه‌ها جنگلهای متراکم کم و بیش وسیعی وجود دارند. پوشش جنگلی این ناحیه همچون پوشش عمومی رشته‌کوه زاگرس بیشتر از درختان بلوط است. درختان دیگری مانند گلابی‌وحشی و زالزالک نیز به تعداد چشمگیری یافت می‌شود. این جنگلها از دیرباز تأمین‌کننده سوخت زمستانی اهالی منطقه بوده‌اند.
بخش بزرگی از اورامان در استان کرمانشاه و کردستان و بخش کوچکتری در حلبچه در خاک عراق واقع است. از مناطق مهم شهری آن نیز می‌توان به پاوه، نوسود، نودشه، بیاره و حلبچه اشاره کرد، که البته در شهرهایی نظیر مریوان، کامیاران، سنندج، کرمانشاه، جوانرود و تهران نیز از طریق مهاجرت مردم هورامی زبان ساکن شده‌اند.[نیازمند منبع] هورامان روی همرفته خود به چند بخش تقسیم می‌شود که عبارت اند از هورامان لهون، هورامان تخت و ژاورو.
اورامان
۲۰۱۹
کرد
دمکراسی
باستان‌شناسی و تاریخ
بر اساس تحقیقات باستان‌شناسی قدیمی‌ترین ساکنین غرب ایران که اورامان امروزه نیز جزئی از آن است؛ مردمانی به نام کرتو (کردو؟) در حدود هزاره هشتم قبل از میلاد بودند که معیشتی مبتنی بردامداری و زندگی ای کوچ نشینی داشتند که بعدها و در حدود هزاره دوم قبل از میلاد اولین دسته از آنان یکجانشین شدند و اولین شهر را در اورامان بنا نهادندکه این شهر معروف باستانی «ءاتوور» نام داشت که توسط آشوریان حدود سه هزار سال پیش به آتش کشیده شده‌است که اکنون در زیر تلی از خاک مدفون است و در منطقه ای به نام آتورگه قرار داشته‌است که آتورگه نام قدیمی مکانی در مجاورت پاوه امروزه است که شامل «حد فاصل بانوره تا روستای زردوئی» می‌باشد که حتی نام روستای زردوئی تا حدود ۲۰۰ سال پیش «آتورگه» بوده‌است که که بعدها به زردوئی تغییر نام یافت بنابراین اولین یکجانشینان مردم هورامان اجداد مردم زردوئی هستند.[۲][۳]
در سال ۱۳۰۵ شمسی به صورت اتفاقی در غاری واقع دره تنگیور پالنگان در کامیاران کنونی خمره ای پر از دانه ارزن پیدا شد که در میان آن نوشته‌ای به خط یونانی (تمدن هلنیسیم) و پهلوی اشکانی بر پوست آهو وجود داشت؛ این نوشته که به (بنچاق اورامان) مشهور شد که تا کنون و در کل هورامان کنونی این سند نوشتاری قدیمی‌ترین سند کشف شده در کل منطقه است که مربوط به منطقه پالنگان است که نشان از قدمت طولانی‌تر پالنگان نسبت به کل مناطق هورامان دارد و بیانگر آن است که قدیمی‌ترین ساکنین پالنگان زبانی شبیه مردم حاشیه دریای خزر (پارتی اشکانی)آن زمان داشته‌اند و از آن مناطق به پالنگان آمده‌اند که این منطقه بعدها سکونت گاه اولیه مردمان گوران گردید که این مردمان گوران هنگام مهاجرت از حاشیه دریای مازندران به غرب ایران در حدود ۳۰۰۰ سال قبل؛ بعلت اینکه منطقه پالنگان دارای چشمه‌های پرآب و دره‌های زیبا مانند دره زیبای تنگیور بوده‌است در این قلعه و مناطق مجاور آن ساکن شده و به مرور زمان با ازدیاد جمعیت در سرتاسر سرزمین کنونی هورامان پراکنده گشتنه که به مرور زمان روستاه‌های فراوانی را ایجاد کردند و بعدها این مردمان گوران به هورامی معروف شدند و در واقع ریشه‌های تمامی مردم هورامی زبان کنونی ساکن در خطه هورامان که شامل شهرهای پاوه و مریوان تا نوسود و نودشه و هورامان تخت و … هستند به منطقه پالنگان برمی گردد که در حقیقت اجداد تمامی مردمان هورامی زبان کنونی ساکن در آن منطقه بوده‌اند که بعدها و به مرور زمان در سرتاسر خطه هورامان پراکنده گشتند.[۲][۳]
کهن‌ترین آثار سکونت انسان در بررسی‌ها و کاوشهای باستان‌شناسی در اطراف روستای هجیج، ناو و اسپریز یافت شده و مربوط به دوران پارینه سنگی است که طبق گزارش باستان شناسان بیش از چهل هزار سال تا حدود ۱۲ هزار سال قدمت دارند.[۶] آثار کشف شده شامل ابزارهای سنگی غارنشینان اولیه، استخوان حیوانات شکار شده که بیشتر متعلق به بز کوهی بوده و بقایای اجاق است که در چند غار از جمله گیلوان و مرو دارای کشف شده‌است. طبق نظر باستان شناسان انسان‌های نئاندرتال که اسکلت آن‌ها در غارهای بیستون و شانیدر یافت شده در پیش از چهل هزار سال پیش در این منطقه می‌زیستند و پس از انقراض آن‌ها انسان هوشمند جدید در این منطقه سکنا گزیده‌است که آثار آن‌ها در غار کناچه کشف شده‌است.
آثاری از سکونت انسان در عصر آهن در نزدیکی روستای روآر یافت شده شامل چند سکونتگاه و یک گور بزرگ سنگی با سقف گنبدی شکل است که حدود سه هزار سال قدمت دارد.[۷] این گور سنگی احتمالاً از قدیمی‌ترین شواهد گنبد سازی در غرب زاگرس است که با شیوه خشکه‌چین ساخته شده‌است. از دیگر آثار عصر آهن در اورامان سنگ‌نبشته اورامان در نزدیکی تنگی ور است. این کتیبه مربوط به دوره آشوری‌ها است که نقش سارگون دوم شاه آشور بر آن نمایش داده شده که همراه با کتیبه‌ای میخی به زبان آشوری در شرح لشکرکشی‌های وی در غرب زاگرس و اورامان است.
از دوره سلوکی و اشکانی چند پوست نوشته کشف شده که با عنوان بنچاق اورامان از آن‌ها یاد می‌شود. این مجموعه در درون یک ظرف سفالی در غاری نزدیک روستای پالنگان در دره تنگی ور کشف و به وسیلهٔ دکتر سعید خان کردستانی به موزه بریتانیا در لندن اهدا شد که در نهایت به کتابخانه بریتانیا منتقل شده‌اند. این پوست نوشته‌ها به زبان یونانی و پهلوی اشکانی نوشته شده‌اند و سند فروش تاکستان و زمین اند که در آن‌ها به اسامی ساکنان منطقه مانند پاتسپار، تیراک پسر آپن و اویل پسر بشنین اشاره شده‌است. طبق این اسناد در آن دوره اشخاص با نام پدر شناخته می‌شدند.
در دوره افشار و قاجار برخی از طوایف ساکن اورامانات برای تقویت قوای نظامی نواحی شرقی مازندران و جلوگیری از حملات ازبکان، به نزدیکی گرگان کوچانده شدند.
اورامان پس از ورود اسلام
تنها اشاره ای که به رابطه کردها با اسلام می‌شود که سندیت دارد و در قدیمی‌ترین کتاب‌ها به آن اشاره می‌گردد و کاملاً در ارتباط با هورامان آن زمان دارد مطلبی است در خصوص یکی از اصحاب پیامبر است که در آن زمان و در آستانه ظهور پیامبر از منطقه ای در اطراف شهر زوور آن زمان به مدینه در نزد پیامبر اکرم می‌رود و موفق به ملاقات پیامبر می‌گردد و به دین اسلام در می‌آید که به صورت خلاصه این شخص با نام "گاوان (کاوان)" از طایفه ای به نام "طایفه گاوانی" در "شهر زوور" در "ولایت جبال" بوده‌است و در نزد اعراب بانام جابان الکردی معروف می‌شود که در مدینه باقی می‌ماند و در آنجا صاحب فرزندی می‌گردد که نام او را "ابوبصیر" می‌گذارد که در منابع تاریخی صدر اسلام این شخص به "ابوبصیرالصردی" معروف است که تنها طایفه از مردمان کنونی هورامان که در این اسناد از آن‌ها نام برده می‌شود و گاوان را از آن طایفه می‌داند طایفه گلالی‌ها است که در گذشته گاوانی نام داشته‌اند اما در سیر تطور خود به گلال تبدیل شده‌است.[۲][۳]
بعد از اسلام زمانی که مسلمانان به ایران حمله کردند "قلعه پالنگان" نیز از این حملات در امان نماند حدود سه ماه این قلعه به محاصرهٔ مسلمانان درآمد و بعد از سه ماه با همکاری چندین نفر از ساکنان قلعه دروازه‌های قلعه باز شده و مسلمانان توانستند قلعه را تصرف کنند اما مسلمانان به زور ساکنان قلعه را مجبور به پذیرش اسلام نکردند چون تا قرن‌ها بعد ساکنان بر آیین قدیمی خود که همان آیین"یاری"الحق"که شاخه ای از آیین زرتشت بود ماندند. حاکمین گورانی که قبل از اردلانی‌ها در این منطقه حکمرانی می‌کردند همین آیین را داشتند اما با تغییر مذهب در دوران صفوی‌ها و قبول کردن مذهب صفوی هاًشیعه اثنا عشری"از جانب حاکمان اردلان، ساکنین این قلعه به زور به مناطق دیگری کوچ داده شدند مناطقی همچون"دالا هو"؛ "دینور" که تا کنون نیز بر آیین خود مانده‌اند و به نام "الحقی هاً مشهورند.[۲][۳]
"عبد الصمد توداری" در کتاب نور الانوار می‌گوید پالنگان در قدیم پایتخت یکی از خان‌های مغول بوده‌است و شهری آباد و پر رونق، البته روشن‌ترین دوران پالنگان بر می‌گردد به دوران صفوی ها؛ «دکتر صدیق صفی‌زاده» در کتاب کرد و کردستان چنین می‌گوید: در آن دوران سه نفر با نام‌های "محمد بیگ""غیب الله بیگ"؛"امیر اسکندر پالنگانی" در پالنگان حکمرانی می‌کردند و قلعه‌های "دیوزناو"، "مروارید" ؛"عین"، "نشور"، "پیلانه" زیر سلطهٔ این افراد بوده است، از آن پس تاکنون شهر پالنگان از رونق افتاده و به صورت یک روستای بزرگ باقی مانده‌است.[۲][۳]
زبان
.[۸][۹][۱۰][۱۱] زبان مردم پاوه کُردی هورامی است.[۱۲] هورامی دارای چند زیر شاخه شامل لهونی، تختی، بیسارانی، حلبچه‌ای و شیخانی و پاوه ای است. در مورد ماهیت زبان هورامی و جایگاه آن در گروه زبان‌های شمال غربی ایران دیدگاه‌ها گوناگون وجود دارد از جمله اُرانسکی که آن را گونه‌ای از گویش‌های گورانی و زازا شاخهٔ زبان‌های پارتی اشکانی می‌داند. طبق نظر مکنزی هورامی مانند دیگر گویش‌های گورانی، دارای برخی مشخصات آوایی است که آن را به گویش‌های مرکز ایران نزدیک‌تر می‌کند. اتنولوگ هورامی را در دسته زازا-گورانی جایی داده‌است؛ که از شاخه‌های زبان کردی جدا است.
معماری و فرهنگ
معماری اورامانات کاملاً با کوهستان انطباق یافته و متکی بر ساخت و ساز با استفاده از سنگ و بصورت خشکه چین است و خانه‌ها در روستاهای منطقه با توجه به شیب تند دامنه‌های صخره‌ای به صورت پلکانی ساخته شده‌است. خانه‌ها در اکثر موارد در دو طبقه ساخته شده و براساس معیشت فضاهای خانه‌ها با یکدیگر متفاوت است و خانه‌های افراد باغ دار، کشاورز، دامدار کمابیش با هم متفاوت است. در بسیاری از موارد طبقه همکف به محل نگهداری گله و انبار اختصاص دارد. فضای اصلی مسکونی در طبقه بالاتر واقع است و از بخش‌های مختلفی تشکیل می‌شود.
مردم منطقه معتقدند اورامانات تخت زمانی شهری بزرگ بوده و مرکزیتی خاص داشته به همین دلیل از آن به عنوان تخت یا مرکز حکومت ناحیهٔ اورامان یاد می‌کرده‌اند. به غیر از وضعیت خاص روستا از نظر معماری، موقعیت چشمه‌های پرآب، مراسم خاص و آداب و رسوم و وجود مقبره و مسجد پیر شالیار و به ویژه جمعیت و تعداد سکنه قابل توجه آن نشانگر اهمیت منطقه از دوره‌های گذشته‌است. پیش از ورود پارچه و کفش‌های خارجی و سایر منسوجات داخلی بهاستان کردستان، بیشتر پارچه‌ها و پای‌افزار مورد نیاز آن‌ها توسط بافندگان و دوزندگان محلی بافته و ساخته می‌شده‌است.
نگارخانه
پانویس
- ↑ AVROMAN
- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ ۲٫۲ ۲٫۳ ۲٫۴ ۲٫۵ هادی محمودی (1397/09/21). «هورامان و پاوه از بامداد تاریخ (شکل‌گیری) تا ورود اسلام». پایگاه تحلیلی خبری پاوه پرس. تاریخ وارد شده در
|تاریخ=را بررسی کنید (کمک) - ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ ۳٫۲ ۳٫۳ ۳٫۴ ۳٫۵ «هورامان سرزمینی گم‌گشته در اعماق تاریخ». خبرگزاری تحلیلی ایران (خبر آنلاین). 1397/09/21. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازدید=،|تاریخ=را بررسی کنید (کمک); پارامتر|تاریخ بازیابی=نیاز به وارد کردن|پیوند=دارد (کمک) - ↑ "کانی بل:صدا و سیمای کردستان". Archived from the original on 26 August 2014. Retrieved 30 August 2014.
- ↑ "روداو:کانی بل در بحران".
- ↑ "کاوشهای باستان‌شناسی در غارها و پناهگاه‌های سنگی دره رودخانه سیروان".
- ↑ "کشف گور منحصربه‌فرد 3000 ساله با ساختار سنگی و پلان مدور".
- ↑ Edmonds, Cecil. Kurds, Turks, and Arabs: politics, travel, and research in northeastern Iraq, 1919-1925. Oxford University Press, 1957.
- ↑ home.hum.uva.nl/oz/leezenberg/GInflCK.pd
- ↑ http://www.iranicaonline.org/articles/kurdish-tribes
- ↑ The Kurdish National Movement: Its Origins and Development by Wadie Jwaideh page 307
- ↑ ساخت‌های فعلی استمراری تأکیدی در زبان هورامی
جستارهای وابسته
منابع
- ولدبگی، برهالدین. نگاهی به جاذبه‌های گردشگری اورامان. تهران، احسان، ص ۷. ۱۳۸۸
- فرهنگ لغات اورامی یا هورامی تا آوستایی
- چمری خوانی برای سیاوش در اورامانات یا سیاوه چه مانه؟