پرش به محتوا

عراق (مقام موسیقی)

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
(تغییرمسیر از عراق (گوشه))
محل صداهای مقام عراق بر روی پرده‌های سازهایی مثل تار، سه‌تار و عود که با فاصلهٔ چهارم درست کوک شده‌اند.

عراق یک مقام موسیقی است. در موسیقی قدیم ایران، عراق جزء دوازده مقام اصلی بوده‌است.[۱] در موسیقی عربی، عراق جزء خانواده‌های اصلی مقام‌ها دانسته نمی‌شود، اما به عنوان یک از مقام‌های خانوادهٔ سه‌گاه وجود دارد.[۲]

تاریخچه

[ویرایش]

قدیمی‌ترین اشاره به نام این مقام در قرن پنجم هجری توسط عنصرالمعالی صورت گرفته‌است.[۳] این مقام را به همراه مقام حجاز بیشتر در محافل عوام‌الناس می‌نواختند. صفی‌الدین ارموی این مقام را مقام خوشی (شدّاللذّة) نامیده[۴] و ابن سینا در باب این مقام معتقد بوده که بهتر است این مقام بعد از ظهر نواخته شود.[۵]

محمد بن محمود بن محمد نیشابوری اما می‌گوید این مقام را در صبح نیز می‌نوازند، و به آن مجلس‌افروز می‌گویند. همچنین می‌گوید در نیمه شب نیز به‌همراه مخالفک و نهاوند، عراق را نیز می‌نوازند.[۶] (مخالفک مقامی مشابه عراق بود که نیم پرده پایین‌تر اجرا می‌شد.) همچنین برای این مقام دو شعبه با نام‌های «مخالف» و «مغلوب» برشمرده می‌شد.[۷]

حافظ نیز در اشعار خود به این مقام اشاره می‌کند:[۸]

مطربا پرده بگردان و بزن راه عراقکه بدین راه بشد یار و ز ما یاد نکرد

گوشه

[ویرایش]

پس از تحول مقام به دستگاه، عراق به صورت یک گوشه در دستگاه ماهور موسیقی ایرانی حفظ شده‌است.[۹] در ماهور، گوشهٔ عراق پس از گوشهٔ شکسته و پیش از گوشه‌های راک اجرا می‌شود. گوشهٔ عراق همچنین در دستگاه‌های راست‌پنج‌گاه و نوا و آواز افشاری قابل اجراست. در افشاری و نوا درجات عراق به صورت «سل - لا - سی کرن - دو - ر - می بمل» اجرا می‌شوند که پایین آوردن نتِ سی تا سی کرن مشخصهٔ آن است.[۱۰]

پیش از اجرای گوشهٔ عراق، گوشهٔ نهیب اجرا می‌شود و پس از آن گوشه‌های محیر و آشورآوند اجرا می‌شوند که حاصل انتقال به درجهٔ چهارم ماهور هستند. بازگشت به نت پایه ماهور با کمک گوشهٔ اصفهانک، حزین، کرشمه یا زنگوله صورت می‌گیرد.[۱۱]

درجات مقام عراق بر اساس رسالهٔ شرفیهٔ صفی‌الدین ارموی.[۱۲] درجهٔ هفتم این گام نت متغیر است.[۱۳]

به گفتهٔ داریوش صفوت، برخی از ردیف‌دانان ایرانی عراق را تا درجهٔ یک آواز ارتقا داده‌اند و آن را به طور مستقل اجرا می‌کنند. آن‌ها در این آواز چند گوشهٔ مشترک از دستگاه‌های نوا، ماهور و راست‌پنج‌گاه (نظیر محیر، آشور، اصفهانک و قرائی) را نیز اجرا می‌کنند.[۱۴]

در موسیقی آذربایجانی گوشهٔ عراق به صورت مستقل نیز اجرا می‌شود. همچنین در موسیقی کشمیر، آسیای میانه و موسیقی اویغورها مقامی به نام عراق وجود دارد که به مقام یا گوشهٔ عراق (به شکلی که در موسیقی ایران برجای مانده) ارتباطی ندارد.[۱۵]

موسیقی عربی

[ویرایش]

در موسیقی عربی مقام عراق از ترکیب جنس سه‌گاه و جنس بیاتی به دست می‌آید.[۱۶]

پانویس

[ویرایش]

منابع

[ویرایش]
  • پورجوادی، امیرحسین (۱۳۷۴). «رساله موسیقی محمد بن محمود بن محمد نیشابوری». معارف. نورمگز (۳۴ و ۳۵). دریافت‌شده در ۳۱ دسامبر ۲۰۱۶.
  • صفوت، داریوش؛ کارن، نلی (۱۳۹۱). موسیقی ملی ایران. ترجمهٔ سوسن سلیم‌زاده. تهران: ارس. شابک ۹۷۸-۶۰۰-۵۶۳۰-۳۷-۴.
  • طلایی، داریوش (۱۳۹۴). تحلیل ردیف. تهران: نشر نی. شابک ۹۷۹-۰-۸۰۲۶۰۵-۰۲-۲.
  • فخرالدینی، فرهاد (۱۳۹۴). تجزیه و تحلیل و شرح ردیف موسیقی ایران. تهران: نشر معین. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۱۶۵-۰۹۸-۰.
  • During, Jean (December 15, 1998). "ʿERĀQ". Encyclopedia Iranica. Retrieved 2018-12-27.
  • "Makam Sikah Family". Maqam World. Archived from the original on 23 December 2016. Retrieved 2017-02-02.