محمد قاضی

برای دیگر کاربردها، محمد قاضی (ابهام‌زدایی) را ببینید.

با قاضی محمد اشتباه نشود.

محمد قاضی
زادهٔ	۱۲ مرداد ۱۲۹۲ مهاباد
درگذشت	۲۴ دی ۱۳۷۶ (۸۴ سال) بیمارستان دی تهران
مدفن	مقبره الشعراء مهاباد
محل زندگی	تهران
ملیت	ایرانی
پیشه	مترجم، شاعر
سازمان	حزب توده ایران
کارهای برجسته	ترجمه «دن کیشوت» و «نان و شراب» و «شازده کوچولو» به فارسی
عنوان	زوربای ایرانی
همسر(ها)	ایران
فرزندان	فرهاد و مریم
والدین	میرزاعبدالخالق قاضی، آمنه خانم

محمد قاضی (زادهٔ ۱۲ مرداد ۱۲۹۲ در مهاباد - درگذشتهٔ ۲۴ دی ۱۳۷۶ در تهران) مترجم برجستهٔ ایرانی، و مترجم آثاری چون دن کیشوت و زوربای یونانی و شازده کوچولو به زبان فارسی است. محمد قاضی به پاس زحمات ارزشمندی که ر راستای ترجمه متون جهان به فارسی داشتند را پدر ترجمه ایران می نامند.

زندگی

محمد قاضی فرزند میرزاعبدالخالق قاضی در ۱۲ مرداد ۱۲۹۲ در شهر مهاباد در استان آذربایجان غربی ایران به دنیا آمد. وی در کتاب سرگذشت خود به نام خاطرات یک مترجم می‌نویسد: پدر من ابتدا یک فرزند به نام محمد داشت که فوت کرد، سپس یک دختر داشت، آن هم فوت کرد، خداوند پسر دیگری به پدر و مادرم داد و به دلیل اینکه پدرم به نام محمد علاقه داشت نام این کودک را نیز محمد گذاشت، اما این محمد ثانی هم بعد از مدتی فوت کرد. اما پدرم دست از تلاش برنداشت و دوباره صاحب فرزند پسر دیگری شد و نام وی را نیز محمد گذاشت. این محمد ثالث من هستم و خدا رحم کرد که شهید ثالث نشدم. میرزاعبدالخالق امام جمعه مهاباد بود. محمد قاضی آموختن زبان فرانسه را در مهاباد نزد ادیب کُرد «گیو مکریانی» آغاز کرد.

قاضی در سال ۱۳۰۸ با کمک عموی خود میرزاجواد قاضی که از آلمان دیپلم حقوق گرفته بود و در وزارت دادگستری کار می‌کرد، به تهران آمد و در سال ۱۳۱۵ از دارالفنون در رشته ادبی دیپلم گرفت. در سال ۱۳۱۸ دورهٔ دانشکده حقوق دانشگاه تهران را در رشتهٔ قضایی به پایان برد. او در طول این دوران همیشه جزو بهترین شاگردان زبان فرانسه بود. از سال ۱۳۱۸ تا ۱۳۲۰ دورهٔ خدمت نظام را با درجهٔ ستوان دومی در دادرسی ارتش گذراند.

محمد قاضی در مهر ۱۳۲۰ به استخدام وزارت دارایی درآمد. در سال ۱۳۵۵ از خدمت دولتی بازنشسته شد. وی از اعضای حزب توده ایران بود، و به عقاید خویش وفادار ماند.

از ابتدای دههٔ ۱۳۲۰ با ترجمهٔ اثری کوچک از ویکتور هوگو به نام «کلود ولگرد»، نخستین قدم را در راه ترجمه برداشت و پس از آن ۱۰ سال ترجمه را کنار گذاشت. در سال ۱۳۲۹ پس از صرف یک سال‌و نیم وقت برای ترجمهٔ جزیره پنگوئن‌ها اثر آناتول فرانس، به‌زحمت توانست ناشری برای این کتاب پیدا کند، اما سه سال بعد که این اثر انتشار یافت، به دلیل شیوایی و روانی و موضوع متفاوت کتاب، آناتول فرانس از ردیف نویسندگان بی‌بازار که کتابشان را در انبار کتاب‌فروشان در ایران خاک می‌خورد به درآمد. در این باره نجف دریابندری در روزنامه اطلاعات مطلبی با عنوان «مترجمی که آناتول فرانس را نجات داد» نوشت. در سال ۱۳۳۳ کتاب «شازده کوچولو» نوشتهٔ سنت اگزوپری را ترجمه کرد که بارها تجدید چاپ شد. محمد قاضی با ترجمهٔ دورهٔ کامل «دن کیشوت» اثر سروانتس در سال‌های ۱۳۳۶ تا ۱۳۳۷ جایزهٔ بهترین ترجمهٔ سال را از دانشگاه تهران دریافت کرد.

محمد قاضی پس از بازنشستگی به فعالیت در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان پرداخت که حاصل این دوره ترجمهٔ کتاب‌های «باخانمان» از هکتور مالو، «ماجراجوی جوان» از ژاک ژروند و «زوربای یونانی» از نیکوس کازانتزاکیس است.

محمد قاضی در ۱۳۵۴ به بیماری سرطان حنجره دچار شد و هنگامی که برای معالجه به آلمان رفت، بیماری تارهای صوتی و نای او را گرفته بود و پس از جراحی، به‌علت از دست دادن تارهای صوتی، دیگر نمی‌توانست سخن بگوید و از دستگاهی استفاده می‌کرد که صدایی ویژه تولید می‌کرد. با این حال کار ترجمه را ادامه داد، و ترجمه‌های جدیدی از او تا آخرین سال حیاتش انتشار می‌یافت. وی ۵۰ سال ترجمه کرد و نوشت و نتیجه تلاش او ۶۸ اثر اعم از ترجمه ادبی و آثار خود او به زبان فارسی است.

از آثار مهم ترجمه‌شده توسط او می‌توان به «دن کیشوت» اثر سروانتس، «نان و شراب» اثر اینیاتسیو سیلونه، «آزادی یا مرگ»، و «در زیر یوغ» نام برد. وی بیشتر از زبان فرانسوی به فارسی ترجمه می‌کرد. همچنین آثاری را از روسی و کردی به فارسی برگرداند. او در مقدمه کتابهایش بسیار تحلیلهای عالی و عقاید جالبی راگنجانده که کتابهای مورد ترجمه او را بسیار جذاب تر می‌کند. او در مقدمه کتاب زوربای یونانی، خود را «زوربای ایرانی» نامیده‌است.

خودش می‌گوید: «من زوربای ایرانی هستم.»

محمد قاضی در سحرگاه چهارشنبه ۲۴ دی ۱۳۷۶ در ۸۴ سالگی در تهران درگذشت. همسر وی، «ایران» پیش از او درگذشته بود. محمد قاضی در شهر زادگاه خود مهاباد به خاک سپرده شد. در فروردین ۱۳۸۶ خورشیدی در کوی دانشگاه مهاباد از مجسّمه محمد قاضی به بالای چهار متر ساختهٔ هادی ضیاءالدّینی پرده‌برداری شد.

در نتیجه تلاش‌های انجمن صنفی مترجمان ایران، نام بوستان سهیل به بوستان محمد قاضی، مترجم شهیر معاصر، تغییر یافت

بوستان محمد قاضی در تهران

در ۲۷ مرداد سال ۱۳۹۴، انجمن صنفی مترجمان ایران به پاس قدردانی از پنجاه سال تلاش بی‌وقفهٔ قاضی در برگرداندن ارزشمندترین آثار ادبی و داستانیِ ادبیات فرانسه به زبان فارسی، توانست پس از یک سال و نیم تلاش و پیگیری، موافقت شورای شهر تهران را برای تغییر نام نزدیک‌ترین بوستان به محل زندگی محمد قاضی در یکی از خیابان‌های منتهی به خیابان شریعتی در تهران، جلب کند و به این ترتیب بر اثر فرجام‌نگری ‏انجمن صنفی مترجمان ایران نام «بوستان سهیل» به «بوستان محمد قاضی» تغییر نام یافت. ‏‏

آثار

برخی از کتاب‌های قاضی از این قرار است:

کتاب‌شناسی
نام	نویسنده	مترجم	ناشر فارسی	سال انتشار فارسی	توضیحات
سناریوی دن کیشوت	میگل سروانتس	آری		۱۳۱۹ و ۱۳۳۶	دو جلدی (چاپ چهارم)
کلود ولگرد	ویکتور هوگو	آری		۱۳۱۹	چاپ هشتم
سپیددندان	جک لندن	آری		۱۳۳۱	چاپ دهم
جزیره پنگوئن‌ها	آناتول فرانس	آری		۱۳۳۲	چاپ ششم
در آغوش خانواده	هکتور مالو	آری		۱۳۳۴	چاپ چهارم
شاهزاده و گدا	مارک توین	آری		۱۳۳۴	چاپ هشتم
شازده کوچولو	آنتوان دو سنت‌اگزوپری	آری		۱۳۳۵	چاپ دهم
ساده دل	ولتر	آری		۱۳۳۵	چاپ پنجم
مادام بوواری	گوستاو فلوبر	آری		۱۳۴۱	چاپ چهارم
نان و شراب	اینیاتسیو سیلونه	آری		۱۳۴۵	چاپ پنجم
نظری به طبیعت و اسرار آن	لئون برتون	آری		۱۳۳۵	چاپ دوم
آخرین روز یک محکوم	ویکتور هوگو	آری		۱۳۳۴	چاپ هشتم
تاریک‌ترین زندان	ایوان اولبرخت	آری		۱۳۳۷	چاپ چهارم
نیه توچکا	فئودور داستایوسکی	آری		۱۳۳۸	چاپ چهارم
مهاتما گاندی	رومن رولان	آری		۱۳۴۳	چاپ پنجم
دوریت کوچک	چارلز دیکنز	آری		۱۳۴۳	چاپ سوم
طلا	بلز ساندرار	آری		۱۳۴۳	چاپ دوم
مرده ریگ	گی دو موپاسان	آری		۱۳۴۵
تپلی	گی دو موپاسان	آری		۱۳۴۶	که مکمل مرده ریگ است، چاپ ششم
مادر	پرل باک	آری		۱۳۴۵	چاپ ششم
دکتر کنوک	ژول رومن	آری	انتشارات فرهنگ جاوید	۱۳۴۵/ ۱۳۹۵	چاپ پنجم
آدم‌ها و خرچنگ‌ها	خوزه دو کاسترو	آری		۱۳۴۶	چاپ پنجم
آزادی یا مرگ	نیکوس کازانتزاکیس	آری		۱۳۴۸	چاپ ششم
درباره مفهوم انجیل‌ها	کری ولف	آری		۱۳۴۷	چاپ پنجم
ناپلئون	تارله	آری		۱۳۴۹	چاپ چهارم
مسیح باز مصلوب	نیکوس کازانتزاکیس	آری		۱۳۴۹	چاپ ششم
ایالات نامتحد	ولادیمیر پوزنر	آری		۱۳۵۱	چاپ چهارم
بردگان سیاه	کایل آنستوت	آری		۱۳۵۱	چاپ دوم
ماجرای یک پیشوای شهید	اینیاتسیو سیلونه	آری	انتشارات نیل انتشارات فرهنگ جاوید	۱۳۵۲/ ۱۳۹۳	چاپ سوم، چاپ اوّل با نام ماجرای یک مسیحی فقیر
سرمایه‌داری آمریکا	ماریان دوبوزی	آری		۱۳۵۲	چاپ اول
ماجراجوی جوان	ژاک سروون	آری		۱۳۵۲	چاپ پنجم برای نوجوانان
پولینا چشم و چراغ کوهپایه	آناماریا ماتوته	آری		۱۳۵۳	چاپ هفتم برای نوجوانان
داستان کودکی من	چارلی چاپلین	آری		۱۳۳۵	چاپ دوم برای نوجوانان
فاجعه سرخپوستان آمریکا	دی براون	آری		۱۳۵۳	چاپ دوم
باخانمان	هکتور مالو	آری		۱۳۵۶	چاپ سوم
قربانی	کورتزیو مالاپارته	آری		۱۳۵۶	چاپ سوم
سگ کینه‌توز	آلبرتو واسکز فیگه‌رو	آری		۱۳۵۶	چاپ دوم
بی ریشه		آری		۱۳۵۶	مجموعه داستان، چاپ اول
زن نانوا	مارسل پانیول	آری		۱۳۵۶	چاپ دوم
قلعه مالویل	روبر مرل	آری	انتشارات نیلوفر	۱۳۵۶	چاپ اول
زوربای یونانی	نیکوس کازانتزاکیس	آری		۱۳۵۷	چاپ اول
بیست کشور آمریکای لاتین	مارسل نیدرگانگ	آری		۱۳۵۶	چاپ دوم در سه جلد
درد ملت	ابراهیم احمد	آری		۱۳۵۸	ترجمه از کردی به فارسی با همکاری احمد قاضی از رمان کُردی ژانی گَل (درد ملت)، چاپ اول
کمون پاریس	دانشمندان شوروی	آری		۱۳۵۹	چاپ اول
پنج قصه از هانس کریستیان آندرسن	هانس کریستیان آندرسن	آری		۱۳۵۸	چاپ اول برای نوجوانان
در نبردی مشکوک	جان جان استاین‌بک	آری		۱۳۶۰	چاپ دوم
مادر	ماکسیم گورکی	آری		۱۳۶۱	چاپ اول
زمین و زمان	آولکوف	آری	انتشارات علمی	۱۳۶۱	چاپ اول
کلیم سامگین	ماکسیم گورکی	آری		۱۳۶۱	چاپ اول در چهار جلد
عروج	جرزی کوزینسکی	آری		۱۳۶۳	ترجمه با همکاری غلامحسین میرزاصالح، چاپ اول
در زیر یوغ	ایوان وازوف	آری		۱۳۶۲	چاپ اول
کرد و کردستان	واسیلی نیکیتین	آری
حلقه سوم	کوستاس تاکتیس	آری		۱۳۶۳	چاپ اول
دکامرون	بوکاچیو	آری			دو جلد
پسرک روزنامه فروش	هانس دومینیک	آری
سقوط پاریس	ایلیا ارنبورگ	آری	کتاب زمان انتشارات نیلوفر	۱۳۶۹/ ۱۳۹۶	بازخوانی و ویرایش در چاپ دوم توسط هژبر سنجرخانی
چهل روز موسی داغ	فرانتس ورفل	آری		۱۳۷۳
صلاح‌الدین ایوبی	آلبر شاندور	آری
تاریخ ارمنستان	هراند پاسدرماجیان	آری
تاریخ مردمی آمریکا	هاروی واسرمن	آری
سمرقند		آری
غروب فرشتگان	پاسکال چاکماکیان	آری
کوروش کبیر	آلبر شاندور	آری
خاطرات یک مترجم	آری
سرگذشت ترجمه‌های من	آری
زارا، عشق چوپان	آری			۱۳۲۰	چاپ اول

در مورد قاضی

• دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی در هشتاد و یکمین زادروز قاضی او را نویسنده، شاعر و ادیب بزرگ زمانه خواند و با ابراز ارادت به پیشگاه آن استاد، این شعر را پیشکش او کرد.

قاضیا، نادره مردا، بزرگا، رادا

سال هشتاد و یکم بر تو مبارک بادا

شادی مردم ایران چو بود شادی تو

بو که بینم همه ایام به کامت شادا

پیر دیری چو تو در دهر نبینم امروز

از در بلخ گزین تا به در بغدادا

شمع کردانی و کردان دل ایران شهرند

ای تو شمع دل ما پرتو ت افزون بادا

مایه و دایه پروردن ایران مهین

بود آیین مهابادی و ملک مادا

فخر تاریخ و تبار همه ماست زکرد

شیخ اشراق و نظامی دوتن از اکرادا

عمری ای دوست به فرهنگ وطن جان بخشید

قلمت، صاعقه هر بد و هر بیدادا

همچنین شاد و هشیوار و سخن پیشه بزی

نیز هشتاد دگر بر سر این هشتادا

• عمران صلاحی در سوگ محمد قاضی سرود.

بی حنجره

صدای خموشت رساتر است

بی پنجره

فضای زمین خوش نماتر است

فریاد بی صدای تو از هر صدا

با گوش‌های بسته من آشنا تر است

مکث تو از تمام صداها صدا تر است

سنگین نشسته برف

بر بام

اما درون خانه

از آسمان و باغ خدا دلگشا تر است

از خندهٔ ستاره و گل با صفا تر است

با تارهای صوتی

بانگ تو نارسا بود

اینک صدای تو در باد

از گیسوان دلبر جانان رهاتر است.

آثار نوشته شده در مورد قاضی

کتابهایی که مستقلاً در مورد محمد قاضی نوشته شده‌اند:

• حنجرهٔ ترجمه، شناخت نامه استاد محمد قاضی، صلاح پایانیانی، ناشر مؤلف، مهاباد ۱۳۹۴، شابک ‎۹۷۸−۶۰۰−۰۴−۴۳۳۳−۷
• محمد قاضی و رسالت مترجم، عرفان قانعی فرد، انتشارات نقش و نگار، تهران ۱۳۷۹
• دمی با قاضی و ترجمه، عرفان قانعی فرد، نشر ژیار، سنندج ۱۳۷۶ ـ شابک ‎۹۶۴−۹۱۶۳۸−۱−۶
• سرگذشت ترجمه‌های من، محمد قاضی، نشر روایت، تهران ۱۳۷۳
• خاطرات یک مترجم، محمد قاضی، انتشارات زنده رود، اصفهان ۱۳۷۱
• محمد قاضی کیست و چه کرد؟ سید علی صالحی، نشر ققنوس، تهران ۱۳۶۸

منابع

• کتاب محمد قاضی، نوشته سید علی صالحی، صفحات ۱۱۷ تا ۱۲۰
• [۲]
• ادبستان
• بدرالسادات رئوفی، یادواره بزرگان: محمد قاضی، از ''شازده کوچولو'' تا ''زوربای یونانی''، در: [۳]، تاریخ انتشار: ۲۳ مهر ۱۳۸۷.
• به یاد زوربای ایرانی رفیق محمد قاضی (۱۳۷۶ - ۱۲۹۲)

پیوند به بیرون

• [۴] به یاد زوربای ایرانی رفیق محمد قاضی (۱۳۷۶–۱۲۹۲)