اخشیدهای سغد

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
اخشیدهای سغد
اوناش
اخشیدهای سغد
۶۴۲–۷۵۵ CE
سکهٔ تورگار حاکم سغد، اخشید سمرقند. مشخصات و نام حاکم در جلو، محراب آتش با خدمه در پشت. حفاری شده در پنجکنت، قرن هشتم میلادی، موزه ملی آثار باستانی تاجیکستان.[۱] اخشیدهای سغد
سکهٔ تورگار حاکم سغد، اخشید سمرقند. مشخصات و نام حاکم در جلو، محراب آتش با خدمه در پشت. حفاری شده در پنجکنت، قرن هشتم میلادی، موزه ملی آثار باستانی تاجیکستان.[۱]
موقعیت پایتخت اخشیدها، سمرقند و دولت‌های اطرف
اخشیدها و دولت‌های محلی مجاور
پایتختسمرقند
زبان(های) رایجسغدی
دین(ها)
زرتشتی
دوره تاریخیدوران باستان متاخر
• بنیان‌گذاری
۶۴۲
• فروپاشی
۷۵۵ CE
پیشین		 پسین
هپتالیان
خاقانات ترک غربی
خلافت اموی
خلافت عباسی

اخشیدهای سغد یا اخشیدهای سمرقند، سلسله ای از فرمانروایان سغد در ماوراءالنهر به پایتختی سمرقند در دوران پیش‌ازاسلام و اوایل اسلام بودند. لقب «اخشید» (از زبان سغدی: xšyδ، xšēδ «به معنای پادشاه») ریشهٔ ایرانی دارد. محققین آن را از ریشه ایرانی قدیم خشاتا، «درخشنده، درخشان» یا از خشایاثیه، به‌معنای «پادشاه» (که منشأ لقب شاه نیز هست) می‌دانند.[۲]فرمانروایان شاهزاده‌نشین فرغانه را نیز «اخشید» می‌نامیدند، همچنین پادشاهان اسروشنه را نیز «افشین» می‌خواندند که این نیز شکل دیگری از همین اخشید است. شیشپیر، حاکم کش، در سالهای ۶۳۱–۶۴۲ میلادی سمرقند را فتح کرد و سلسله اخشیدها را بنیان‌گذاری کرد.[۳]حکومت او در سمرقند پس از قبایل هپتالی بود که از حدود سال ۴۳۷ پس از میلاد شهر را تصرف کرده بودند. پس از شیشپیر، چندین نسل از پادشاهان دیگر جانشین او شدند که از طریق تواریخ چینی و سکه‌های آنان شناسایی شده‌اند.[۳]

پیشینه و وضعیت سیاسی سُغد[ویرایش]

نقشه شاهنشاهی ساسانی و همسایگانش در سال ۵۷۵ میلادی[۴] - در شمال: خاقانات گوک‌ترک و خزرها - سغد بعداً به‌دست گوک‌ترک‌ها افتاد.

حمزه اصفهانی مورخ سده سوم در شرح دیوان ابونواس می‌گوید:[۵]

شاهنشاهان ایران روا می‌داشتند که هر یک از شاهان اطراف خود را به نامی که بدان مشهورست بخوانند و مثلاً هر که را که شاه بامیان بود شیر می‌گفتند و هر که را شاه مرو بود کنارنگ می‌گفتند و شاه دماوند را مصمغان و شاه گرگان را صول (چول) و شاه طبرستان را بدشخواگرشاه و شاه اسروشنه را افشین و شاه سغد و فرغانه را اخشید می‌گفتند و می‌گفتند: اخشید سغد و اخشید فرغانه و شیر بامیان و کنارنگ مرو و افشین اسروشنه.

دراثر حملات هِپتالیان، دولت ساسانی چیرگی خود بر سرزمین سغد را از دست داد. اگرچه پس از آن با اتحاد با خانات گوک‌ترک هپتالیان را سرنگون کردند و قلمرو هپتال‌ها را میان خود و خاقانات گوک‌ترک تقسیم کردند، اما دیری نپایید که خانات گوک‌ترک به ساسانیان حمله کردند و دولت ساسانی به دلیل درگیری در جنگ‌های سخت با روم شرقی، قادر به مقابله نبود و لذا شهرهای سغد به دست‌نشاندگان خانات گوک‌ترک تبدیل شدند.خاقانات ترک غربی که حدود یک قرن حاکم بر این منطقه بودند، در پی حمله چین در سال ۶۵۸ میلادی فروپاشیده و خود به دست‌نشاندگان چینی‌ها تبدیل شدند و پس از آن اخشیدها تحت نفوذ سلسله تانگ چین درآمدند. پس از حمله اعراب، نفوذ چینی‌ها در آسیای مرکزی از بین رفت و این منطقه تحت تسلط خلفا درآمد.

اخشیدها تحت نفوذ چین[ویرایش]

نقشه امپراتوری تانگ و دست‌نشاندگان آسیای مرکزی آن حدود ۶۶۰ میلادی[۶]

چین در حال گسترش قلمرو خود در آسیای مرکزی بود و اخشیدها را تحت نفوذ خود درآورد. در سال‌های ۶۵۰–۶۵۵ پس از میلاد، ورخومان توسط چینی‌ها به عنوان "پادشاه کانگ جو" (سغد) و فرماندار آن شناخته شد، همان‌طور که توسط تواریخ چینی گزارش شده است:[۷]

در دوران یونگ هوی (永徽) (۶۵۰–۶۵۵ میلادی)، امپراتور گائوزونگ این قلمرو را دولت کانگجو نامید و عنوان فرماندار را به پادشاه کشور، ورخومان (拂呼缦، Fúhūmàn) داد.

— سالنامه چینی در مورد ورخومان[۸][۹]

سلسله تانگ کم و بیش دولت‌های تحت الحمایه و قلعه‌های نظامی در سراسر این منطقه ایجاد کرد، اما این سلطه تنها چند سال به طول انجامید. در سال ۶۶۲ میلادی شورش‌ها در سراسر منطقه شروع شد و ترک‌های غربی توانستند قدرت خود را بازیابند و چینی‌ها در این منطقه کنترل پراکنده و غیرمستقیم داشتند.[۱۰]در این دوره، اخشیدها و دیگر دولت‌های آسیای مرکزی بارها درخواست کمک نظامی از چین به ویژه در برابر حملات اعراب کردند، اما این درخواست‌ها عموماً با وعده‌های توخالی مواجه شد، زیرا نیروهای چین مشغول جنگ در تبت بودند.[۱۱]

پایان کار اخشیدهای سغد[ویرایش]

مقالهٔ اصلی: حمله مسلمانان به فرارود

اخشیدهای سغد تا زمان خلافت عباسیان باقی‌ماندند، اگرچه در آن زمان مقر حکومت آن در اشتیخان بود.[۲]در سال ۷۱۸ میلادی، غورک پادشاه وقت سغد که شاه قبلی طرخون را سرنگون ساخته بود، سفیری را به دربار چین فرستاد و از آنها برای کمک در مقابل اعراب درخواست پشتیبانی کرد، اما احتمالاً به دلیل هزینه‌های هنگفت و مسافت‌های زیاد، کمک نظامی رد شد:[۱۲][۱۳]

"پس پادشاه غورک نتوانست در جنگ با اعراب پیروز شود. او آمد تا درخواست کمک کند، اما امپراتور نپذیرفت."

— کتاب جدید تانگ، کتاب 221.[۱۴][۱۳]

در تلافی، والی عرب احتمالاً دیواشتیچ حاکم پنج‌کند را به عنوان حاکم سمرقند منصوب کرد تا جایگزین غورک شود.[۱۲]قدرت اعراب در منطقه همچنان رو به افزایش گذاشت، زیرا آنها شورش دیواستیچ را در سال ۷۲۲ میلادی سرکوب کردند. به نظر می‌رسد که دوره سلطنت آخرین فرمانروای این سلسله، اخشید تورگار، تحت نظارت نصر بن سیار والی مسلمان اموی، از یک دوره رونق نسبی برخوردار بوده است. این امر تا قیام ابومسلم و تأسیس خلافت عباسی در سال ۷۵۰ میلادی ادامه یافت و پس از آن سغدیان ناگزیر به تغییر دین به اسلام شدند.[۱۵]تورگار در سال ۷۵۰ پس از میلاد سفیری را به چین فرستاد و احتمالاً درخواست حمایت کرد.[۱۶] دیری نپایید که امیدهای حمایت چین از اخشید با شکست مهم آنها در برابر اعراب در نبرد طراز در سال ۷۵۱ میلادی، به زودی از بین رفت. با شورش داخلی آن لوشان در سال ۷۵۵ میلادی، چینی‌ها مجبور شدند تمام نیروهای باقی‌مانده خود را از آسیای مرکزی خارج کنند و اخشید را از حمایت دربرابر هجوم اعراب محروم کنند.

تورگار احتمالاً در حدود سالهای ۷۵۵–۷۵۷ میلادی برکنار شد و ضرب سکه را متوقف کرد.[۱۶] ازآن‌پس در سمرقند به‌نام ابو داوود خالد بن ابراهیم، والی خراسان، سکه‌هایی به سبک عربی_سغدی ضرب می‌شد.[۱۶] بااین حال همچنان مقاومت سغدیان در برابر اعراب درقالب شورش‌های اجتماعی یا مذهبی داخلی، در چارچوب خلافت مسلمانان رخ می‌داد.[۱۱]

اسامی اخشیدهای سغد[ویرایش]

پادشاه ورخومان اوناش درحال پذیرش سفرای خارجی. نگاره‌های نقش افراسیاب، سمرقند، حدود ۶۵۵ میلادی (بازسازی‌شده)
پادشاه تاریخ سکه‌ها Coinage legends[۱۲][۱۷] نام چینی Transcription
شیشپیر ۶۴۲–۶۵۵ CE
<šyšpyr MLKA>
/šēšpēr xšēδ/
沙瑟毕 Shāsèbì[۱۸]
ورخومان ۶۵۵–۶۹۶ CE
<(ʾ)βrγwmʾn MLKA>
/(ə)warxumān xšēδ/
 拂呼缦 Fúhūmàn[۱۹][۲۰]
اورک وارتراموک ۶۷۵–۶۹۶ CE
Ikhshids of Samarkand. Ukar (Urk Vartramuka). Circa 675-696 CE
<ʾwrk wrtrmwk MLKA>
/Urk Wartramuk xšēδ/
تکاسپادک ۶۹۶–۶۹۸ CE
<twkʾspʾδk MLKA>
/Tōkəspāδak xšēδ/
/Tōkəspāδē xšēδ/
 笃娑钵提 Dǔsuōbōtí[۱۹][۲۰]
مستیچ-اوناش ۶۹۸–۷۰۰ CE
<mʾstn-nʾwyʾn MLKA>
<mʾstc ʾwnš MLKA>
/Mastič Unaš xšēδ/
 泥涅师师 Nínièshīshī[۱۹][۲۰][۲۱]
طرخون ۷۰۰–۷۱۰ CE
Ikhshids of Samarkand. Tarkhun. Circa AD 700-710
<trγwn MLKA>
/Tarxūn xšēδ/
 突昏 Tūhūn[۱۹][۲۰]
غورک ۷۱۰–۷۳۸ CE
<ʾwγrk MLKA>
/Uγrak xšēδ/
 乌勒伽和 Wǔlèkāhé[۱۹]
تورگار ۷۳۸–۷۵۵ CE
<twrγʾr MLKA>
/Turγar xšēδ/
 咄曷 Duōhé[۱۹]

جستارهای وابسته[ویرایش]

منابع[ویرایش]

  1. ↑ Tadjikistan: au pays des fleuves d'or. Paris: Musée Guimet. 2021. p. 152. ISBN 978-9461616272.
  2. ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ Bosworth 1971, p. 1060.
  3. ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ Fedorov, Michael (2007). "ON THE PORTRAITS OF THE SOGDIAN KINGS (IKHSHĪDS) OF SAMARQAND". Iran. 45: 155. doi:10.1080/05786967.2007.11864723. ISSN 0578-6967. JSTOR 25651416. S2CID 194538468.
  4. ↑ http://geacron.com/home-en/
  5. ↑ نفیسی، سعید (۱۳۸۷). بابک حقایق، ویراستار. تاریخ تمدن ایران ساسانی. شرکت مطالعه و نشر کتاب پارسه. ص. ۲۹۳.
  6. ↑ Ven, Hans van de (26 July 2021). Warfare in Chinese History (به انگلیسی). BRILL. p. 119. ISBN 978-90-04-48294-4.
  7. ↑ Rezakhani, Khodadad (15 March 2017). ReOrienting the Sasanians: East Iran in Late Antiquity (به انگلیسی). Edinburgh University Press. pp. 181–182. ISBN 978-1-4744-0030-5.
  8. ↑ Mode, Markus (2006). "Reading the Afrasiab Murals: Some Comments on Reconstructions and Details" (PDF). Rivista degli studi orientali. 78: 108. ISSN 0392-4866. JSTOR 41913392.
  9. ↑ New Book of Tang, Book 221. 新唐书/卷221下: "高宗永徽时，以其地为康居都督府，即授其王拂呼缦为都督。" in "新唐书/卷221下 - 维基文库，自由的图书馆". zh.wikisource.org (به چینی ساده‌شده).
  10. ↑ Millward, James A. (2007). Eurasian Crossroads: A History of Xinjiang (به انگلیسی). Columbia University Press. p. 33. ISBN 978-0-231-13924-3.
  11. ↑ ۱۱٫۰ ۱۱٫۱ Baumer, Christoph (30 May 2016). The History of Central Asia: The Age of Islam and the Mongols (به انگلیسی). Bloomsbury Publishing. pp. 4–5. ISBN 978-1-83860-940-5.
  12. ↑ ۱۲٫۰ ۱۲٫۱ ۱۲٫۲ Fedorov, Michael (2007). "ON THE PORTRAITS OF THE SOGDIAN KINGS (IKHSHĪDS) OF SAMARQAND". Iran. 45: 156–157. doi:10.1080/05786967.2007.11864723. ISSN 0578-6967. JSTOR 25651416. S2CID 194538468.
  13. ↑ ۱۳٫۰ ۱۳٫۱ 陈, 燕; 王, 文光 (1 April 2016). 《新唐书》与唐朝海内外民族史志研究 (به چینی). Beijing Book Co. Inc. p. 190. ISBN 978-7-5482-2594-2.
  14. ↑ New Book of Tang, Book 221. 新唐书/卷221下: "其王乌勒伽与大食亟战不胜，来乞师，天子不许。" in "新唐书/卷221下 - 维基文库，自由的图书馆". zh.wikisource.org (به چینی ساده‌شده).
  15. ↑ Grube, Ernst J. (1991). A Mirror for Princes from India: Illustrated Versions of the Kalilah Wa Dimnah, Anvar-i Suhayli, Iyar-i Danish, and Humayun Nameh (به انگلیسی). Marg Publications. p. 19. ISBN 978-81-85026-16-9. Many houses appear to have been renovated and repainted during the reign of the Samarkand King Turgar, who came to the throne in AD 738. This phase of activity coincides with the conciliatory policy of the Muslim governor , Nasr ibn Saiyar. It was to come to an end with the revolt of Abu Muslim, when locals were converted to Islam .
  16. ↑ ۱۶٫۰ ۱۶٫۱ ۱۶٫۲ Fedorov, Michael (2007). "ON THE PORTRAITS OF THE SOGDIAN KINGS (IKHSHĪDS) OF SAMARQAND". Iran. 45: 154. doi:10.1080/05786967.2007.11864723. ISSN 0578-6967. JSTOR 25651416. S2CID 194538468.
  17. ↑ Šafiʿī, I. (2018). "ARAMAIC TRACES THROUGH COINS IN THE IRANIAN WORLD" (PDF). Shodoznavstvo: 146. Archived from the original (PDF) on 2022-03-22. Retrieved 2022-05-02.
  18. ↑ "In the year 642, the Lord Shishpir sent presents to the court" "贞观十六年，君 沙瑟毕献方物。" in "Classical texts"., also in "钦定古今图书集成/方舆汇编/边裔典/第068卷 - 维基文库，自由的图书馆". zh.wikisource.org (به چینی ساده‌شده).
  19. ↑ ۱۹٫۰ ۱۹٫۱ ۱۹٫۲ ۱۹٫۳ ۱۹٫۴ ۱۹٫۵ New Book of Tang, Book 221. 新唐书/卷221下: "高宗永徽时，以其地为康居都督府，即授其王拂呼缦为都督。万岁通天中，以大首领笃娑钵提为王。死，子泥涅师师立。死，国人立突昏为王。开元初，贡锁子铠、水精杯、码瓶、驼鸟卵及越诺、侏儒、胡旋女子。其王乌勒伽与大食亟战不胜，来乞师，天子不许。久之，请封其子咄曷为曹王，默啜为米王，诏许。乌勒伽死，遣使立咄曷，封钦化王，以其母可敦为郡夫人。" "During the Yonghui (永徽) era (650-655 CE), emperor Gaozong made this territory the Government of Kangju, and gave the title of Governor to the King of the country, Varkhuman (拂呼缦, Fúhūmàn). In the Wansui Tongtian era (696-697 CE) Wu Zetian ordained the great leader Tukaspadak as King. After his death Mastich-Unash succeeded him. After his death, the people chose Tarkhun as King. (...) Then King Ghurak lost in war against the Arabs, came to plead for help, but the Emperor refused. Later, he asked for his son Turgar to be ordained King, which was accepted...." in "新唐书/卷221下 - 维基文库，自由的图书馆". zh.wikisource.org (به چینی ساده‌شده).
  20. ↑ ۲۰٫۰ ۲۰٫۱ ۲۰٫۲ ۲۰٫۳ Tang Huiyao Book 99 (唐会要 卷九十九): 显庆三年。高宗遣果毅董寄生列其所居城为康居都督府。仍以其王拂呼缦为都督。万岁通天元年。则天封其大首领笃婆钵提为王。钵提寻卒。又册立其子泥涅师师。神龙中。泥涅师师卒。又册立其子突昏。 in "唐会要/卷099 - 维基文库，自由的图书馆". zh.wikisource.org (به چینی ساده‌شده).
  21. ↑ خطای یادکرد: خطای یادکرد:برچسب <ref>‎ غیرمجاز؛ متنی برای یادکردهای با نام MU وارد نشده است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.).
برگرفته از «https://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=اخشیدهای_سغد&oldid=39324947»