حجامت: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
→ تفاوت قدیمی‌ترتفاوت جدیدتر ←
محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
دیداریویکی‌متن
افزودن منبع
←‏تحقیقات علمی: افزودن بخش ارزیابی علمی
خط ۲۱: خط ۲۱:
در آزمایش علمی که بر روی ۷۰ بیمار مبتلا به سردردهای مزمن صورت گرفت نتایج نشان داد گروهی از بیماران که عمل حجامت را انجام داده بودند شدت سردرد در آن‌ها حدود ۶۶ درصد در سه ماه بعد کاهش یافته بود. همچنین بیمارانی که حجامت کرده بودند روزهای کمتری را نسبت به سایر بیماران از مرض سردرد رنج می‌بردند.<ref>http://www.worldscientific.com/doi/abs/10.1142/S0192415X08005564</ref>
در آزمایش علمی که بر روی ۷۰ بیمار مبتلا به سردردهای مزمن صورت گرفت نتایج نشان داد گروهی از بیماران که عمل حجامت را انجام داده بودند شدت سردرد در آن‌ها حدود ۶۶ درصد در سه ماه بعد کاهش یافته بود. همچنین بیمارانی که حجامت کرده بودند روزهای کمتری را نسبت به سایر بیماران از مرض سردرد رنج می‌بردند.<ref>http://www.worldscientific.com/doi/abs/10.1142/S0192415X08005564</ref>
بررسی‌هایی در مورد اثربخشی حجامت بر کمردرد و سردردهای عصبی و میگرنی وجود دارد که نشان می‌دهد این روش بر کاهش اینگونه دردها تأثیر داشته‌است.<ref>http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3151529/</ref><ref>{{cite journal | pmid = 19114223 | doi=10.1016/j.ctim.2008.05.003 | volume=17 | issue=1 | title=The effectiveness of wet-cupping for nonspecific low back pain in Iran: a randomized controlled trial. | date=Jan 2009 | journal=Complement Ther Med | pages=9–15}}</ref>
بررسی‌هایی در مورد اثربخشی حجامت بر کمردرد و سردردهای عصبی و میگرنی وجود دارد که نشان می‌دهد این روش بر کاهش اینگونه دردها تأثیر داشته‌است.<ref>http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3151529/</ref><ref>{{cite journal | pmid = 19114223 | doi=10.1016/j.ctim.2008.05.003 | volume=17 | issue=1 | title=The effectiveness of wet-cupping for nonspecific low back pain in Iran: a randomized controlled trial. | date=Jan 2009 | journal=Complement Ther Med | pages=9–15}}</ref>

===ارزیابی علمی===
[[انجمن سرطان آمریکا]] اشاره می‌کند که «شواهد علمی موجود از این که حجامت دارای اثرات مفید بر سلامت است، پشتیبانی نمی‌کند».<ref name="acs2">{{cite book|title=American Cancer Society Complete Guide to Complementary and Alternative Cancer Therapies|publisher=[[American Cancer Society]]|year=2009|isbn=9780944235713|editor1=Russell J|edition=2nd|pages=[https://archive.org/details/americancancerso0000unse/page/189 189–191]|chapter=Cupping|editor2=Rovere A|chapter-url=https://archive.org/details/americancancerso0000unse/page/189}}</ref> یک مطاله مروری در سال ۲۰۱۱ می‌گوید که «موثر بودن حجامت در اغلب موارد مستند نیست» و نشان می‌دهد که ادعای درمان درد با کمک حجامت، غالبا براساس مطالعات اولیه و با کیفیت ضعیف بوده‌است.<ref>{{cite journal|last1=Lee|first1=MS|last2=Kim|first2=JI|last3=Ernst|first3=E|date=March 2011|title=Is cupping an effective treatment? An overview of systematic reviews|journal=Journal of Acupuncture and Meridian Studies|volume=4|issue=1|pages=1–4|doi=10.1016/s2005-2901(11)60001-0|pmid=21440874|doi-access=free}}</ref> این موضوع که مطالعات قبلی در این باره بر اساس طراحی ضعیف و تحقیقات با کیفیت ضعیف» انجام شده‌اند، توسط یک مقاله مروری دیگر در سال ۲۰۱۴ مجددا تایید شد.<ref>{{cite journal|last1=Chen|first1=B|last2=Li|first2=MY|last3=Liu|first3=PD|last4=Guo|first4=Y|last5=Chen|first5=ZL|date=July 2015|title=Alternative medicine: an update on cupping therapy.|journal=QJM : Monthly Journal of the Association of Physicians|volume=108|issue=7|pages=523–5|doi=10.1093/qjmed/hcu227|pmid=25399022|doi-access=free}}</ref> هیچ شاهدی برای مفید بودن حجامت در درمان آکنه وجود ندارد.<ref name="CaoYang2015">{{cite journal | vauthors = Cao H, Yang G, Wang Y, Liu JP, Smith CA, Luo H, Liu Y | title = Complementary therapies for acne vulgaris | journal = The Cochrane Database of Systematic Reviews | volume = 1 | pages = CD009436 | date = January 2015 | pmid = 25597924 | pmc = 4486007 | doi = 10.1002/14651858.CD009436.pub2 | type = Systematic Review & Meta-Analysis }}</ref> علاوه‌بر این، با توجه به این که ممکن است حجامت در کنار روش‌های دیگری مانند طب سوزنی استفاده شود،<ref name="Lilly2012">{{cite journal |last1=Lilly |first1=E |last2=Kundu |first2=RV |title=Dermatoses secondary to Asian cultural practices. |journal=International Journal of Dermatology |date=April 2012 |volume=51 |issue=4 |pages=372–9 |doi=10.1111/j.1365-4632.2011.05170.x |pmid=22435423}}</ref> نمی‌توان چنانچه اثر مثبتی ایجاد شود، به حجامت نسبت داد. بسیاری از مقالات مروری پیشنهاد می‌کنند که شواهد علمی کافی برای تایید موثر بودن حجامت در مقابله با درد و بیماری، وجود ندارد.<ref>Cao, H., Li, X., & Liu, J. (2012). An updated review of the efficacy of cupping therapy. PloS one, 7(2).</ref> از حجامت، به‌عنوان دغل‌کاری و شیادی (Quackery) یاد می‌شود.<ref name=quack>{{cite web |title=Quackery and Mumbo-Jumbo in the U.S. Military |first=Harriet |last=Hall |date=21 August 2012 |url=https://slate.com/technology/2012/08/quack-medicine-in-the-military-acupuncture-cupping-and-moxibustion-are-endangering-troops.html?via=gdpr-consent |publisher=Slate}}</ref>
عدم وجود شواهد کافی در تایید اثرات درمانی حجامت در کتاب [[نیرنگ یا درمان]] از سیمون سینگ و ادزارد ارنست به بحث گذاشته شده‌است.<ref>{{cite book|url=http://simonsingh.net/books/trick-or-treatment/|title=Trick or Treatment|last1=Singh|first1=Simon|last2=Ernst|first2=Edzard|publisher=Transworld Publishers|year=2008|isbn=978-0-552-15762-9|page=368|authorlink1=Simon Singh|authorlink2=Edzard Ernst}}</ref>


=== عوارض جانبی حجامت ===
=== عوارض جانبی حجامت ===

نسخهٔ ‏۱۱ اوت ۲۰۲۰، ساعت ۱۳:۱۹

در حجامت قبل از تیغ زدن خون را توسط مکش در زیر پوست جمع می‌کنند
خون پس از خروج از پوست لخته می‌شود.

حجامت یا کوزه‌اندازی تر یا بادکش[۱] به یک روش درمانی سنتی ایرانی گفته می‌شود که برگرفته از روش قدیمی‌تر کوزه‌اندازی تر در طب سنتی چین است. در طب سنتی کاپینگ یا کوزه‌انداختن به معنی ایجاد خلأ بر روی نقاط خاصی از پوست بدن با وسیله‌ای همچون بادکش است که برای رسیدن به اثرات درمانی خاصی انجام می‌شود.[۲] در حجامت یا کاپینگ خیس قبل از ایجاد خلأ خراش‌هایی روی سطح پوست ایجاد می‌شود تا ایجاد خلأ منجر به خروج خون از بدن شود. کاپینگ از روش‌های باستانی درمان است که علاوه بر چین در ایران و یونان نیز توسط ابن سینا و بقراط به عنوان یک روش درمانی ذکر شده‌است. حجامت علاوه بر جهان اسلام، در اروپا نیز تا قرن ۱۸ مورد استفاده بوده ولی با فراگیر شدن دانش پزشکی، این روش نیز به تدریج مهجور شده[۳] و در حال حاضر مقوله‌ای از شبه‌علم قلمداد می‌شود که شواهد متقنی برای فواید آن وجود ندارد.[۴][۵] امروزه حجامت در کشورهای عربی و مسلمان مقبولیت بیشتری دارد.

تاریخچه

استفاده از حیوانات برای ایجاد اثر مَکِشی روی پوست جزو اولین روش‌های ابداعی بشر در امر درمان است. ساده‌ترین کاربرد آن مکش چرک یا سم و نیش حیوانات بوده‌است. شواهد این نوع کاپینگ در تمامی نقاط جهان یافت شده‌است. اما قدیمی‌ترین شواهد مستند مبتنی بر استفاده از کاپینگ در پزشکی به مصر باستان (۱۵۰۰ قبل میلاد) بازمی‌گردد. پس از آن شواهد این روش درمانی در نوشته‌های چینی در هزار سال قبل از میلاد یافت شده‌است. کاپینگ به عنوان بخشی از طب سنتی چین و در قلمرو طب سوزنی امروزه نیز کاربرد دارد. در قرن هفتم قبل از میلاد در لوحه‌های خط میخی یافت شده از امپراتوری آشور نیز از کاپینگ یاد شده‌است و پس از آن بقراط در قرن پنجم قبل از میلاد از این روش درمانی نام برده‌است.[۳]

حجامت و علم پزشکی

گسترش انجام حجامت و خونگیری در طب اسلامی و غربی بر پایه طب اخلاطی که بیماری‌ها را ناشی از اختلال در اخلاط چهارگانه بدن یعنی خون، بلغم، صفرا و سودا می‌دانست است. بر این اساس بیماری‌های ناشی از ازدیاد خون با حجامت درمان می‌شدند. استفاده از اخلاط چهارگانه برای توضیح و درمان بیماری‌ها که به عنوان یکی از حیاتی‌ترین پایه‌های طب فرض می‌شد در قرن نوزدهم با انجام آزمایش‌های علمی و راهیابی روش علمی در طب کم‌کم به فراموشی سپرده شد. با این حال این نوع نگرش به بیماری‌ها و درمان هنوز در قرن ۲۱ هم پیروانی دارد.[۶]

تحقیقات علمی

همچنین ببینید: پزشکی جایگزین

در مارس ۲۰۱۱ سه بررسی در مورد اثرگذاری بادکش و حجامت انجام شد که در دو مورد از آن‌ها شواهدی از اثربخشی این روش در تسکین درد زمانی که به عنوان مکمل داروهای متعارف استفاده شوند، دیده شد.[۷]

مدافعان حجامت ادعا می‌کنند که حجامت درمان طیف گسترده‌ای از بیماری‌های مختلف است و حتی در پیشگیری از بیماری‌ها اثر دارد. این بیماری‌ها شامل چربی بالای خون،[۸] دردهای عضلانی، کمردرد،[۹] سردردهای عصبی و میگرنی،[۱۰] بیماری‌های پوستی شامل آکنه، پسوریازیس، حساسیت‌های دارویی، غذایی، فصلی، اعتیاد به مواد مخدر، عوارض بیماری‌های انسدادی عروق کرونر، عوارض بعد از یائسگی (منوپوز)، دردهای قاعدگی در زنان (دیسمنوره) و برخی بیماری‌های عفونی، هورمونی و غدد است. در مورد مفید بودن حجامت در بهبود این بیماری‌ها هیچ تحقیق مستقلی تاکنون ارائه نشده‌است.[۱۱]

یکی از مشکلاتی که نتایج مطالعات انجام شده در مورد حجامت را کم ارزش می‌سازد عدم استفاده از روش درمانی مشابه در گروه کنترل است تا اثر تلقین (پلاسبو) در مطالعات حذف شوند.[۱۲] لذا نتایج مثبت درمانی به دست آمده در مطالعات انجام شده را می‌توان به اثر تلقین نسبت داد.[۱۳] به خصوص ایمان داشتن به روش درمانی در مؤثر بودن آن روش بسیار مهم است.[۱۴]

در آزمایش علمی که بر روی ۷۰ بیمار مبتلا به سردردهای مزمن صورت گرفت نتایج نشان داد گروهی از بیماران که عمل حجامت را انجام داده بودند شدت سردرد در آن‌ها حدود ۶۶ درصد در سه ماه بعد کاهش یافته بود. همچنین بیمارانی که حجامت کرده بودند روزهای کمتری را نسبت به سایر بیماران از مرض سردرد رنج می‌بردند.[۱۵] بررسی‌هایی در مورد اثربخشی حجامت بر کمردرد و سردردهای عصبی و میگرنی وجود دارد که نشان می‌دهد این روش بر کاهش اینگونه دردها تأثیر داشته‌است.[۱۶][۱۷]

ارزیابی علمی

انجمن سرطان آمریکا اشاره می‌کند که «شواهد علمی موجود از این که حجامت دارای اثرات مفید بر سلامت است، پشتیبانی نمی‌کند».[۱۸] یک مطاله مروری در سال ۲۰۱۱ می‌گوید که «موثر بودن حجامت در اغلب موارد مستند نیست» و نشان می‌دهد که ادعای درمان درد با کمک حجامت، غالبا براساس مطالعات اولیه و با کیفیت ضعیف بوده‌است.[۱۹] این موضوع که مطالعات قبلی در این باره بر اساس طراحی ضعیف و تحقیقات با کیفیت ضعیف» انجام شده‌اند، توسط یک مقاله مروری دیگر در سال ۲۰۱۴ مجددا تایید شد.[۲۰] هیچ شاهدی برای مفید بودن حجامت در درمان آکنه وجود ندارد.[۲۱] علاوه‌بر این، با توجه به این که ممکن است حجامت در کنار روش‌های دیگری مانند طب سوزنی استفاده شود،[۲۲] نمی‌توان چنانچه اثر مثبتی ایجاد شود، به حجامت نسبت داد. بسیاری از مقالات مروری پیشنهاد می‌کنند که شواهد علمی کافی برای تایید موثر بودن حجامت در مقابله با درد و بیماری، وجود ندارد.[۲۳] از حجامت، به‌عنوان دغل‌کاری و شیادی (Quackery) یاد می‌شود.[۵] عدم وجود شواهد کافی در تایید اثرات درمانی حجامت در کتاب نیرنگ یا درمان از سیمون سینگ و ادزارد ارنست به بحث گذاشته شده‌است.[۲۴]

عوارض جانبی حجامت

  1. خونریزی و عوارض ناشی از آن (بیماری‌های قلبی عروقی در افراد مستعد و…) و ایجاد یا تشدید کمخونی در صورت ایجاد خراش‌ها پوستی بیش از حد مجاز
  2. اسکار یا اثر زخم در روی بدن در صورت ایجاد شکاف‌های‌های خطی توسط تیغ (در حجامت سوزنی (ایجاد زخم با نوک تیغ حجامت) جای زخم کوچک بوده و پس از مدتی اثر آن ناپدید می‌شود)
  3. افزایش ریسک بروز لخته‌های خونی، (سکته مغزی در پی حجامت در گردن[۲۵]) به همین دلیل متخصصان حجامت توصیه می‌کنند بعد انجام حجامت شخص دراز نکشد و حداقل ۳۰ دقیقه فعالیت بدنی همچون دویدن انجام دهد تا احتمال بروز لخته کاهش یابد. (در منابع طب سنتی هم انجام حجامت در گودی پشت گردن به شدت منع شده و خطر دیوانگی برای آن ذکر شده‌است)
  4. هموفیلی اکتسابی[۲۶]

حجامت در ایران

با فراگیر شدن پزشکی در برخی جوامع اسلامی، حجامت در این کشورها نیز تقریباً مهجور گردید. در ایران به دلیل خطرات بالقوهٔ آن از قبیل انتقال عفونت، خطر خونریزی و…، با مصوبهٔ معاونت درمان وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در مورخ ۲۳ شهریور ۱۳۷۷، انجام حجامت بدست پزشکان در مطب‌ها ممنوع شد که این بخشنامه به دلیل مغایرت با شرع بر اساس نظر فقهی شورای نگهبان با حکم دیوان عدالت اداری در ۱۷ تیر ۱۳۸۰ لغو شد.[۲۷]

با این حال بسیاری از پزشکان نسبت به استفاده از حجامت هشدار داده‌اند. ایرج فاضل در این مورد در گفتگو با اطلاعات گفته‌است:[۲۸]

امروز حجامت هیچ پایه و اساس علمی ندارد و کسانی که آن را ترویج می‌کنند، قصد سوءاستفاده دارند و باید از فعالیتشان جلوگیری شود… مردم اگر اقدام به حجامت می‌کنند، باید عواقب احتمالی آن از جمله ابتلا به هپاتیت، ایدز و دیگر بیماری‌های عفونی را نیز بپذیرند.

اگر با رعایت مسائل بهداشتی و استریل باشد هیچ گونه عواقبی ندارد البته کسانی که می‌خواهند حجامت کند حتما با متخصص طب سنتی و اسلامی مشورت کنند.

سازمان انتقال خون ایران از دریافت خون افراد حجامت‌کننده تا یک سال پس از حجامت به علت احتمال انتقال بیماری‌های منتقله از خون، خودداری می‌کند. به گفته مدیر سازمان انتقال خون «طبق مقررات سازمان که مقررات جهانی است، ما نمی‌توانیم از فرد حجامت‌کننده خون بگیریم، چون خون او برای مصرف سالم نیست و حداقل باید یک سال از انجام حجامت او گذشته باشد… سازمان انتقال خون ایران صددرصد با حجامت مخالف است و به عنوان یک دستور حکومتی بایدصور جلوی آن گرفته شود… وزارت بهداشت تحت فشار دادگاه مجبور به دادن مجوز شده‌است و به رغم سختگیری‌هایی که در حال حاضر صورت می‌گیرد، همچنان مجوز صادر می‌شود.[۲۹]

سازمان انتقال خون ایران با توجه به این احتمال در صورت انجام حجامت تا یک سال فرد را معاف از اهدای خون می‌نماید.[۳۰]

همچنین مؤسسه تحقیقات حجامت ایران برای پژوهش در این زمینه دایر گردیده‌است. نیز شروع به انجام طرح‌های تحقیقاتی در این زمینه کرده‌است[۳۱]

مصارف کلی استفاده

حجامت در موارد زیر کاربرد دارد

  1. سردردهای عصبی و میگرن
  2. ترک اعتیاد
  3. چربی، قند و اوره و فشار خون
  4. جوش‌ها و لک‌های صورت
  5. آلرژی و بیمارهای پوستی
  6. سکته قلبی و مغزی
  7. ریزش مو و شوره سر و حذف موهای بلند بدن
  8. رماتیسم و دیسک کمر و کمر درد
  9. اسم و سرفه و تنگی نفس
  10. سرماخوردگی مزمن، آنفولانزا و سینوزیت
  11. عفونت و بیماری‌های زنان
  12. کنترل بیماری‌های عصبی و روانی
  13. سنگ کلیه و کیسه صفرا
  14. برخی انواع سرطان
  15. هپاتیت ب
  16. زردی نوزادان
  17. افزایش قد اطفال و نوجوانان


جستارهای وابسته

منابع

  1. ↑ «قزوین. دانشکده پزشکی - طب سوزنی». بایگانی‌شده از اصلی در ۵ نوامبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۱۹ اکتبر ۲۰۱۰.
  2. ↑ Subhuti Dharmananda, Ph.D. «cupping».
  3. ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ «The History of Cupping - www.healthtraditions.com.au». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۴ نوامبر ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۱۹ اکتبر ۲۰۱۰.
  4. ↑ Crislip, Mark (24 December 2014). "Acupuncture Odds and Ends". Science-Based Medicine. Retrieved 8 August 2016.
  5. ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ Hall, Harriet (21 August 2012). "Quackery and Mumbo-Jumbo in the U.S. Military". Slate.
  6. ↑ Humorism
  7. ↑ FACT, Focus on Alternative and Complementary Therapies, Abdullah AlBedah,Mohamed Khalil, Ahmed Elolemy, Ibrahim Elsubai, Asim Khalil, Hijama (cupping): a review of the evidence, Volume 16, Issue 1, pages 12–16, March 2011
  8. ↑ The effect of wet cupping on serum lipid concentra... [J Altern Complement Med. 2007 Jan-Feb&#۹۳; - PubMed result
  9. ↑ The effectiveness of wet-cupping for nonspecific l... [Complement Ther Med. ۲۰۰۹&#۹۳; - PubMed result
  10. ↑ The efficacy of wet-cupping in the treatment of te... [Am J Chin Med. ۲۰۰۸&#۹۳; - PubMed result
  11. ↑ Chen, B; Li, MY; Liu, PD; Guo, Y; Chen, ZL (July 2015). "Alternative medicine: an update on cupping therapy". QJM: Monthly Journal of the Association of Physicians. 108 (7): 523–5. doi:10.1093/qjmed/hcu227. PMID 25399022.
  12. ↑ Brachialgia paraesthetica nocturna can be relieved... [Complement Ther Med. ۲۰۰۶&#۹۳; - PubMed result
  13. ↑ «Alternative Medicine Success Largely Due To Placebo Effect - Health News - redOrbit». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۴ ژوئیه ۲۰۱۴. دریافت‌شده در ۱۹ اکتبر ۲۰۱۰.
  14. ↑ Placebo effect behind many natural cures - Health - Alternative medicine - msnbc.com
  15. ↑ http://www.worldscientific.com/doi/abs/10.1142/S0192415X08005564
  16. ↑ http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3151529/
  17. ↑ "The effectiveness of wet-cupping for nonspecific low back pain in Iran: a randomized controlled trial". Complement Ther Med. 17 (1): 9–15. Jan 2009. doi:10.1016/j.ctim.2008.05.003. PMID 19114223.
  18. ↑ Russell J; Rovere A, eds. (2009). "Cupping". American Cancer Society Complete Guide to Complementary and Alternative Cancer Therapies (2nd ed.). American Cancer Society. pp. 189–191. ISBN 9780944235713.
  19. ↑ Lee, MS; Kim, JI; Ernst, E (March 2011). "Is cupping an effective treatment? An overview of systematic reviews". Journal of Acupuncture and Meridian Studies. 4 (1): 1–4. doi:10.1016/s2005-2901(11)60001-0. PMID 21440874.
  20. ↑ Chen, B; Li, MY; Liu, PD; Guo, Y; Chen, ZL (July 2015). "Alternative medicine: an update on cupping therapy". QJM : Monthly Journal of the Association of Physicians. 108 (7): 523–5. doi:10.1093/qjmed/hcu227. PMID 25399022.
  21. ↑ Cao H, Yang G, Wang Y, Liu JP, Smith CA, Luo H, Liu Y (January 2015). "Complementary therapies for acne vulgaris". The Cochrane Database of Systematic Reviews (Systematic Review & Meta-Analysis). 1: CD009436. doi:10.1002/14651858.CD009436.pub2. PMC 4486007. PMID 25597924.
  22. ↑ Lilly, E; Kundu, RV (April 2012). "Dermatoses secondary to Asian cultural practices". International Journal of Dermatology. 51 (4): 372–9. doi:10.1111/j.1365-4632.2011.05170.x. PMID 22435423.
  23. ↑ Cao, H., Li, X., & Liu, J. (2012). An updated review of the efficacy of cupping therapy. PloS one, 7(2).
  24. ↑ Singh, Simon; Ernst, Edzard (2008). Trick or Treatment. Transworld Publishers. p. 368. ISBN 978-0-552-15762-9.
  25. ↑ Can traditional "cupping" treatment cause a stroke? [Med Hypotheses. ۲۰۱۰&#۹۳; - PubMed result
  26. ↑ Acquired hemophilia A associated with therapeutic... [Am J Emerg Med. ۲۰۰۸&#۹۳; - PubMed result
  27. ↑ [۱] بایگانی‌شده در ۴ ژوئن ۲۰۱۰ توسط Wayback Machine. Free Health Encyclopedia, 2006
  28. ↑ «دکتر ایرج فاضل: طب سنتی باید توسط پزشک انجام گیرد». بایگانی‌شده از اصلی در ۱ نوامبر ۲۰۱۳. دریافت‌شده در 8 MAY 2013. تاریخ وارد شده در |بازبینی= را بررسی کنید (کمک)
  29. ↑ MehrNews.com - Iran, world, political, sport, economic news and headlines
  30. ↑ سازمان انتقال خون ایران، بروشور آگاهی از رفتارهای پرخطر، ۱۳۸۹.
  31. ↑ «تحقیقات بنیادی - مؤسسه تحقیقات حجامت ایران-موسسه تحقیقات طب اسلامی-Iran Institute Of Research on Hejamat». بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ ژوئن ۲۰۰۹. دریافت‌شده در ۷ آوریل ۲۰۱۱.

پیوند به بیرون

حجامت در گذر زمان- نویسنده دکتر احمد قره باغیان و همکاران
اهدای خون، حجامت نوین برای درمان بیماری‌ها[پیوند مرده]

برگرفته از «https://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=حجامت&oldid=29720222»