نمایش مبدأ برای نیشابور

{{جعبه شهر ایران
|نام‌رسمی= {{نستعلیق|نیشابور}}
| image_map1 = {{Infobox mapframe |shape-fill-opacity=.۱|wikidata=yes |zoom=۱۲ |frame-height=300 | stroke-width=1 |coord={{WikidataCoord|display=i}}}}
|استان= خراسان رضوی
|شهرستان= نیشابور
|بخش= [[بخش مرکزی (نیشابور)|مرکزی]]
|سال شهرشدن=<small> بیش از ۷۵۰۰ سال؛ روایت [[اساطیر ایرانی|اسطوره ای]]: روزگار [[تهمورث]] [[پیشدادی]]<ref>{{یادکرد|کتاب=نزهةالقلوب|نویسنده=حمدالله مستوفی|مترجم=به تصحیح محمد دبیر سیاقی|ناشر=نشر حدیث امروز|شهر=تهران|سال=۱۳۸۱|صفحه=ص۲۱۲}}</ref>؛ روایت تاریخی: پیش از [[۲۶۰ (میلادی)|۲۶۰م]]<ref>{{یادکرد|کتاب=ایران در زمان ساسانیان |نویسنده=آرتور کریستنسن | مترجم=ترجمه رشید یاسمی |ناشر=صدای معاصر |شهر=تهران |سال=١٣٩٣ |صفحه=ص۱۶۱}}</ref>؛ تأسیس شهرداری: ۱۹۴۱[[میلادی]](۱۳۲۰ خورشیدی)</small>
|عرض‌جغرافیایی =۳۶٫۲۱
|طول‌جغرافیایی =۵۸٫۷۹
| فتوکلاژ = بله
|تصویر={{Photomontage
| photo1a=آرامگاه عمر خیام.jpg
| photo2a=َAttar tomb.jpg
| photo2b= Abbasi Karvansaray in Neyshabur.jpg
| photo3a=Mahrough.jpg
| photo4a = Plaster tile Louvre MET 40-170-166.jpg
| photo5b=Amin al-Islami Park - Trees and Flowers - Nishapur 077.JPG| photo5a=Entrance of Baghmeli in Nishapur.jpg
| photo6a =Ligna moskeo ĉe Nejŝaburo (Irano) 001.jpg
| photo6b =Tomb of Kamal-ol-Molk (Neyshabur) 003.jpg
| size    = 260
| foot_montage = <div style="background:#fee8ab;"> '''از بالا به پایین و از چپ به راست:'''{{سخ}}[[آرامگاه خیام]]، [[کاروانسرای شاه‌عباسی (نیشابور)|کاروانسرای شاه‌عباسی]]، [[آرامگاه عطار]]، باغ [[امام‌زاده محمد محروق]] و مجتمع موزه و [[آرامگاه خیام]]، [[پژوهش‌های باستان‌شناسی در نیشابور|از آثار باستانی نیشابور]]، [[عمارت و باغ امین اسلامی]]، [[باغ ملی نیشابور]]، [[آرامگاه کمال الملک]] و [[مسجد چوبی]]
}}
|جمعیت =۲۶۴٬۳۷۵ نفر سال ۱۳۹۵<ref>{{سرشماری ۱۳۹۵|۰۹}}</ref>
[[شهرستان نیشابور]]:۴۴۸٬۱۷۰ در (۲۰۱۵ م)<ref name="ReferenceA">{{یادکرد |فصل=فصل ۲ - جمعیت |کتاب=سالنامه آماری ۱۳۸۸ استانداری خراسان رضوی |ناشر =وزارت کشور |شهر=مشهد}}</ref><ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی = http://www.amar.org.ir/portal/faces/public/census85/census85.natayej/census85.abadipage |عنوان = مرکز آمار ایران |ناشر = |تاریخ = |تاریخ بازدید = |پیوند بایگانی = https://web.archive.org/web/20090805171526/http://www.amar.org.ir/portal/faces/public/census85/census85.natayej/census85.abadipage |تاریخ بایگانی = ۵ اوت ۲۰۰۹ |dead-url = yes}}</ref>
|رشد جمعیت= ۲٫۰<ref>پیدا کردن x از معادلهٔ {{چر}}P(n2)=P(n1)*(۱+x)^(n2-n1) {{رچ}} که n۱ و n۲ شمارهٔ سال هستند. این کار برای سال‌های ۱۳۷۵ تا ۱۳۸۵ بنا به آمار سرشماری انجام شد. جمعیت سال ۱۳۷۵َ، ۱۶۹۱۴۱ بوده است.</ref>
|تراکم‌جمعیت= ۶۰۰۰
| زبان= [[زبان فارسی|فارسی]] ([[گویش نیشابوری]]. [[لهجه نیشابوری]])، [[ترکی]]([[زبان ترکی خراسانی|ترکی خراسانی]])، [[کردی]] ([[کرمانجی]]) [[عربی]] ([[عربی خراسانی]]، [[عربی عراقی]])<ref>{{یادکرد |فصل=فصل آخر |کتاب=نیشابور شهر فیروزه |نویسنده = فریدون گرایلی |شهر=نیشابور. مشهد |سال=۱۳۷۵}}</ref>
|مذهب= '''[[اسلام]]''' [[شیعه]]([[دوازده امامی]]) (۹۹٫۸۱٪). [[مسیحی]] ۰۱۶٪/۰ ۰۳٪/۰ [[زرتشتی]]<ref>{{یادکرد |فصل=جلد اول صفحه‌های ۴۷ |کتاب=نیشابور و استراتژی توسعه |نویسنده=عباسعلی مدیح |ترجمه=نام مترجم |ناشر = |شهر=نیشابور |کوشش= |ویرایش= |صفحه=صفحه |سال=۲۰۰۵ |شابک=}} {{یادکرد |فصل=بخش اول|کتاب=درآمدی بر جغرافیا و تاریخ شهرستان نیشابور |نویسنده = علی طاهری |ترجمه=جمال‌الدین شیرازیان |ناشر =نشر شادیاخ |شهر=نیشابور|کوشش= |ویرایش= |صفحه=صفحه |سال=۲۰۰۲ |شابک=}}</ref><ref name="ReferenceB">{{یادکرد |کتاب=نیشابور و استراتژی توسعه (جلد اول)، |نویسنده = عباسعلی مدیح |شهر=تهران. نیشابور |صفحه= صفحهٔ ۶۵}}</ref>
|مساحت= ۳۹/۶۳ کیلومتر مربع<ref>{{یادکرد وب|عنوان=روستاهای حریم شهر نیشابور نقش گسترش شهری در تحوالت - مطالعات محیط انسان ساخت |نشانی=hmes.samt.ac.ir
https://hmes.samt.ac.ir › ...PDF |وبگاه=ایرنا|بازبینی=۷ مهر ۱۴۰۰}}</ref><ref>{{یادکرد وب |عنوان= برای اجرای طرح نهضت ملی مسکن در نیشابور با کمبود ۲۰۰ هکتار زمین روبرو هستیم|نشانی=https://www.farsnews.ir/news/14020522000814/کمبود-۲۰۰-هکتار-زمین-برای-اجرای-نهضت-ملی-مسکن-در-نیشابور|وبگاه= فارس|تاریخ= ۵ مرداد ۱۴۰۲}}</ref>
|ارتفاع= حدود ۱۲۵۰ متر
|میانگین‌دما= ۱۴٫۸<ref name="ReferenceB"/>
۱۳٫۸<ref>مدیح، عباسعلی، نیشابور و استراتژی توسعه (جلد اول)، صفحهٔ ۱۰، به گزارش ادارهٔ کل هواشناسی، میانگین دمای روزانه در دورهٔ ۳۰ ساله</ref>
|میانگین‌بارش‌سالانه= ۲۵۰
۸<ref name="ReferenceB"/>
|شمارروزهای‌یخبندان= ۱۰۰<ref name="ReferenceB"/>
|شهردار= حسن میرفانی
|ره‌آورد= [[فیروزه]]، [[ریواس|ریواس و شربت ریواس]]، [[سفالگری|ظرف سفالی]]، [[رباعیات خیام]]، [[قالی نیشابور]]، [[عطار نیشابوری|دیوان عطار]]، [[صنایع دستی]]، [[سبزیجات]]، [[آلبالو|گیلاس]]
|پیش‌شماره= ۰۵۱۴<ref>https://merv.mfa.gov.ir/portal/GeneralCategoryServices/12376</ref>
|وبگاه= [http://www.neyshabur.ir/ شهرداری نیشابور]
|پانویس=عضو کامل [[ICCN UNESCO]]،
عضو کامل [[جامعه کهن‌شهرها|LHC]]
|پلاک اتومبیل={{IRN}}۳۲ ب{{سخ}}{{IRN}}۳۲ ی{{سخ}}{{IRN}}۳۶ ل{{سخ}}{{IRN}}۷۴ ط
|نشان‌واره شهرداری=Neyshabur municipality logo.png|توضیح نشان‌واره=نشان [[شهرداری نیشابور]]|نام‌های‌دیگر=نیشاپور، [[رئونت]] (رِیوَنْد)،<ref name=ToolAutoGenRef2>{{یادکرد |کتاب= پایتخت‌های ایران |نویسنده= | مترجم= به کوشش محمدیوسف کیانی |ناشر= سازمان میراث فرهنگی کشور |شهر=تهران |سال= ۱۳۷۴|صفحه= ص327}}</ref> [[ابرشهر (نیشابور)|ابرشهر]]، [[نیسایه]]، [[شهر فیروزه]]، [[نشابور]]، [[نیسابور]]، [[ایرانشهر (ساسانیان)|ایرانشهر]]،<ref>{{یادکرد وب | نشانی = http://www.iranicaonline.org/articles/iransahri-abul-abbas-mohammad-b-mohammad | عنوان = دانشنامه ایرانیکا (برخط) | تاریخ بازدید = ۲۲ مه ۲۰۱۱ | نویسنده = DARYOUSH KARGAR | سال = ۲۰۰۶ | ماه = November | قالب = مقاله | زبان = انگلیسی | نقل قول = Nišāpur, the city known also as Irānšahr (Moqaddasi, pp. 299-300; Ebn Faqih, p. 321) | پیوند بایگانی = https://www.webcitation.org/67UVtVvuq?url=http://www.iranicaonline.org/articles/iransahri-abul-abbas-mohammad-b-mohammad | تاریخ بایگانی = 7 مه 2012}}</ref> [[شادیاخ]]،<ref>{{Cite web |title=شادیاخ |url=https://dehkhoda.ut.ac.ir/en/dictionary/189391/شادیاخ |website=[[Dehkhoda Dictionary|Dehkhoda Lexicon Institute and International Center for Persian Studies]] |publisher=[[University of Tehran]] |access-date=۳ سپتامبر ۲۰۲۲ |archive-date=۱۶ نوامبر ۲۰۲۲ |archive-url=https://web.archive.org/web/20221116122453/https://dehkhoda.ut.ac.ir/en/dictionary/189391/%D8%B4%D8%A7%D8%AF%DB%8C%D8%A7%D8%AE |url-status=dead}}</ref> [[دمشق]] کوچک (به گفته [[ابن بطوطه]])،<ref>The Cambridge History of Iran – Volume 1 – Page 68</ref> شهر [[باغ ایرانی|باغات]]|نام محلی=نِشابور، نُشابور}}
'''نِیشابور''' یا '''نیشاپور'''<ref group="پانویس">در بعضی گویش‌های فارسی:نیشاپور (بدون سکون در [[ی]]، کاربرد [[پ]] به‌جای [[ب]])؛ در شعر، نِشابور (بدون پ یا ب) نوشته و آوایش می‌شود. در میان عموم مردم و [[رسانه گروهی|رسانه‌های جمعی]]، نیشابور به‌جای نیشاپور بیشتر استفاده می‌شود.</ref> ({{تلفظ|Neyshabour.ogg}} [[زبان فارسی|فارسی نوشده]] از [[زبان فارسی میانه|فارسی میانه]]:{{پهلوی ج|n}}{{پهلوی ج|y}}{{پهلوی ج|w}}{{پهلوی ج|sh}}{{پهلوی ج|h}}{{پهلوی ج|p}}{{پهلوی ج|w}}{{پهلوی ج|h}}{{پهلوی ج|r}}{{پهلوی ج|y}} ''نیو [[شاپور یکم|شاهپوهر]]''، <small>به‌معنای: ''شهر نوساختهٔ [[شاپور یکم|شاهپور]]''</small>) دومین [[شهر بزرگ]] [[استان‌های خراسان]] [[ایران]]،<ref>{{سرشماری ۱۳۹۵|۰۹}}</ref> [[فهرست پایتخت‌های ایران|پایتخت]] [[تاریخ نیشابور|تاریخی]] و سابق [[ربع نیشابور|بخش غربی]] [[خراسان|خراسان بزرگ]] (یا همان [[ربع نیشابور|رَبْعِ نیشابور]]<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=[[اصطخری]]، ص۲۵۳–۲۵۴}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=[[ابن حوقل]]، ص۳۱۰؛}}</ref>)، [[فهرست پایتخت‌های ایران|پایتخت]] [[طاهریان]]<ref name=":2">{{یادکرد وب|عنوان=نیشابور - ویکی فقه - ۶ - نیشابور پس از اسلام|نشانی=https://fa.wikifeqh.ir/نیشابور#نیشابور%20پس%20از%20اسلام|وبگاه=[[ویکی فقه]]|بازبینی=2022-08-19|کد زبان=fa}}</ref> پس از [[مرو (شهر باستانی)|مرو]] و [[فهرست پایتخت‌های ایران|پایتخت سابق]] [[امپراتوری سلجوقی]]،<ref name=":3">{{یادکرد وب|عنوان=نیشابور - ویکی فقه - دست به دست‌شدن حکومت|نشانی=https://fa.wikifeqh.ir/نیشابور#_دست%20به%20دست‌شدن%20حکومت|وبگاه=[[ویکی فقه]]|بازبینی=2022-08-19|نویسنده=نویسندگان [[ویکی فقه]] و به استناد به [[حاکم نیشابوری]] و [[حسن پیرنیا]]|کد زبان=fa}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=Toghrïl Beg {{!}} Muslim ruler|نشانی=https://www.britannica.com/biography/Toghril-Beg|وبگاه=Encyclopedia Britannica|بازبینی=2021-11-08|کد زبان=en}}</ref> از شهرهای [[جاده ابریشم|جاده ابریشم قدیم]]،<ref>{{Cite journal|last=لباف خانیکی|first=میثم|date=2014-08-23|title=تأثیرات متقابل نیشابور و راه ابریشم در دورهٔ ساسانی|url=https://jarcs.ut.ac.ir/article_52677.html|journal=مطالعات باستان‌شناسی|volume=6|issue=1|pages=87–97|doi=10.22059/jarcs.2014.52677|issn=2251-9297}}</ref><ref name=":0"/> مرکز [[شهرستان نیشابور]] و سومین شهر بزرگ [[شرق ایران]] پس از [[مشهد]] و [[زاهدان]] است. این شهر در دامنه‌های جنوبی [[رشته‌کوه بینالود|رشته کوه بینالود]] و در شمال [[دشت نیشابور]] قرار داشته و از مهم‌ترین مراکز [[تاریخ نیشابور|تاریخی]]، [[گردشگری نیشابور|گردشگری]] و صنعتی [[خراسان]] است و نقش پررنگی در [[تاریخ ایران|تاریخ]]، [[تاریخ ایران|تمدن]] و [[فرهنگ ایرانی]] داشته است.

این شهر در درازای تاریخ دارای [[پیشینه نام نیشابور|نام‌های مختلفی]] بوده و یکی از [[تاریخ نیشابور|تاریخی‌ترین]] و کهن‌ترین شهرهای [[شرق ایران]] و [[خراسان]] به‌شمار می‌آید و [[نیشابور (شهر کهن)|شهر کهن و تخریب شده نیشابور]] توسط گذشته‌نویسان با شهرهای شناخته شده [[دوران طلایی اسلام|دوران طلایی اسلامی]] چون [[بغداد]]،<ref>{{یادکرد وب|عنوان=نیشابور بزرگ کجاست؟|نشانی=https://www.isna.ir/news/1401110201585/نیشابور-بزرگ-کجاست|وبگاه=ایسنا|تاریخ=2023-01-22|بازبینی=2023-01-22|کد زبان=fa}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=Sites of Encounter: Baghdad & Nishapur, 300-1200 (کارگاه آموزشی تاریخی دانشگاه کالیفرنیا، لس آنجلس)|نشانی=https://centerx.gseis.ucla.edu/event/sites-of-encounter-baghdad-nishapur-300-1200/|وبگاه=[[دانشگاه کالیفرنیا، لس آنجلس]]|بازبینی=2022-08-31|کد زبان=en-US}}</ref>[[دمشق]]،<ref>''[[تاریخ ایران کمبریج]]'' ِ: جلد اول، صفحه ۶۸ (به انگلیسی)</ref> [[قاهره]]،<ref>{{یادکرد وب|کد زبان=fa|وبگاه=[[ایسنا]]|نشانی=https://www.isna.ir/news/1401122618583/نیشابور-شهری-به-وسعت-۷۰۰۰-سالگان|عنوان=نیشابور؛ شهری به وسعت ۷۰۰۰ سالگان}}</ref> [[قیروان]] و [[بصره]] سنجیده شده است.<ref>[[حاکم نیشابوری|حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله]]، [[تاریخ نیشابور (الحاکم)|تاریخ نیشابور]]، به اهتمام [[ریچارد فرای|ریچارد. ن. فرای]] فرهنگ ایران زمین، دفتر چهارم، ۱۳۲۲، ص۳۵۰–۳۵۱</ref><ref>[[ابوعبدالله حاکم نیشابوری|حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله]]، [[تاریخ نیشابور (الحاکم)|تاریخ نیشابور]]، به کوشش [[بهمن کریمی]]، ۱۳۳۷، ص۱۱۹.</ref> [[ابرشهر (نیشابور)|اَبَرشَهر]] یکی از نام‌های باستانی نیشابور (یا همان نیو[[شاپور یکم|شاپور]] به معنی شاهپور پهلوان) و نام پیشین [[استان خراسان|استان‌های خراسان فعلی ایران نوین]] یا [[ربع نیشابور]]<ref>{{یادکرد|کتاب=لغت‌نامه|نویسنده=علی‌اکبر دهخدا|ناشر=انتشارات دانشگاه تهران|شهر=تهران|سال=1377|صفحه=ج1، ص308، 978}}</ref> بوده است؛ این ناحیه، در نوشته‌های [[زبان پارسی میانه|پهلوی]]، با [[سوور|دریاچه سوور]] که [[آذربرزین مهر]] ([[آتش بهرام]]) در کنار آن قرار داشته، پیوند خورده است.<ref>{{یادکرد|کتاب=فرهنگ اساطیر ایرانی برپایه متون پهلوی|نویسنده=خسرو قلی‌زاده|ناشر=بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه|شهر=تهران|صفحه=ص280،60}}</ref> ابرشهر یا همان نیشابور،<ref>{{Cite web|last=H. Gaube|date=10 January 2014|title=ABARŠAHR|url=https://iranicaonline.org/articles/abarsahr|url-status=live|website=Encyclopædia Iranica|archive-url=https://web.archive.org/web/20110429161311/http://www.iranicaonline.org/articles/abarsahr|archive-date=2011-04-29}}</ref> یکی از [[ساتراپ]]‌های [[ایران‌ویج|ایران]] در دوران [[تاریخ ایران باستان|پیش از اسلام]] بود و فرمانروا یا مرزبان این [[ساتراپ|ساتراپی]]، لقب ویژه [[کنارنگ]] را داشت.<ref>{{یادکرد|کتاب=ایران در زمان ساسانیان|نویسنده=[[آرتور کریستنسن]]|مترجم=[[غلامرضا رشید یاسمی]]|ناشر=صدای معاصر|شهر=تهران|صفحه=ص143،98}}</ref>

نیشابور در درازای تاریخ به دلایل گوناگونی چون وجود آب و هوایی بی‌همتا، [[فیروزه نیشابور|معدن فیروزه]]، [[سفالگری در نیشابور|صنعت و هنر سفالگری]]، [[کشاورزی در نیشابور|کشاورزی]]<ref name=":1">{{یادکرد وب|نویسنده=Encyclopædia Iranica ([[دانشنامه ایرانیکا]] نسخه آنلاین)|کد زبان=en|تاریخ=September 17, 2010|وبگاه=iranicaonline.org|نشانی=https://www.iranicaonline.org/articles/nishapur-i|عنوان=NISHAPUR i. Historical Geography and History to the Beginning of the 20th Century}}</ref> و قرارگیری در موقعیتی [[راهبرد|راهبردی-دفاعی]]،<ref name=":1"/> یکی از راه‌های مهم اقتصادی و اصلی [[جاده ابریشم]]،<ref name=":0"/><ref name=":3"/><ref name=":2"/> یکی از قطب‌های علوم مادی و اسلامی،<ref name=":3"/> و یکی از [[شهرهای باستانی و تاریخی ایران|شهرهای شهره ایران]]، به‌ویژه در [[دوران طلایی اسلام|دوران طلایی اسلامی]] بوده‌<ref name=":0">{{یادکرد وب|نویسنده=Sardar, Marika|کد زبان=en|تاریخ=October 2001|وبگاه=metmuseum.org|نشانی=https://www.metmuseum.org/toah/hd/nish/hd_nish.htm|عنوان=The Metropolitan Museum’s Excavations at Nishapur. (کاوش‌های موزه متروپولیتن در نیشابور)|تاریخ بازبینی=۱ ژوئیه 2011}}</ref> و از نیشابور و [[:رده:اهالی نیشابور|شخصیت‌های نیشابوری]] بارها در نوشته‌های تاریخی، اسطوره‌ای، و ادبی همچون در [[اوستا]] ([[رئونت|رَئِوَنْت]]) و [[شاهنامه]]<ref>1<sup>- شاهنامه فردوسی چاپ فروغی ج۲ ص۳۷۰</sup>

3 <sup>- شاهنامه فردوسی بترتیب ج3 ص۳۱۸ وج4 ص471.</sup>

4 <sup>- شاهنامه فردوسی بترتیب ج3 ص۳۱۸ وج4 ص471.</sup>

5 <sup>- فردوسی: شاهنامه ج4 ص 523، محمدعلی فروغی</sup></ref> سخنی به میان آمده است. در درازای تاریخ از نیشابور با عنوان نمادین [[شهر فیروزه]] نیز یاد شده و این شهر مرکز صادرات دلپسندترین و با کیفیت‌ترین معدن [[فیروزه|سنگ فیروزه]] جهان در طول تاریخ بوده است.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=|کد زبان=EN|وبگاه=[[مؤسسه گوهرشناسی آمریکا]] (GIA)|نشانی=https://www.gia.edu/turquoise-quality-factor|عنوان=Turquoise Quality Factors}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=نیشابور - ویکی فقه- فیروزه نیشابور|نشانی=https://fa.wikifeqh.ir/نیشابور#فیروزه%20نیشابور|وبگاه=[[ویکی فقه]]|بازبینی=2022-08-19|کد زبان=fa}}</ref> نیشابور در درازای تاریخ بارها نابود شده و به عنوان نمونه می‌توان به نابودی رخ داده در [[سقوط نیشابور در حمله مغول به ایران|سقوط نیشابور در حملات مغول]] و [[زمین‌لرزه‌ها در نیشابور|زلزله‌های پیاپیی]] که نقشی در نابودی‌های پرشمار رخ داده در این شهر داشته‌اند اشاره کرد. اکنون بیشتر بقایای تاریخی و باستانی [[ابرشهر (نیشابور)|ابرشهر]] یا همان [[نیشابور (شهر کهن)|نیشابور کهن]] که بزرگ‌ترین پهنه تاریخی در ایران<ref>{{یادکرد وب|عنوان=نیشابور دارای بزرگ‌ترین عرصه تاریخی در کشور است|نشانی=https://www.isna.ir/news/99051913687/نیشابور-دارای-بزرگ-ترین-عرصه-تاریخی-در-کشور-است|وبگاه=[[ایسنا]]|تاریخ=2020-08-09|بازبینی=2023-03-06|کد زبان=fa}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=بزرگ‌ترین عرصه تاریخی کشور در کهن دژ نیشابور واقع است|نشانی=https://www.ettelaat.com/mobile/archives/94755?device=phone|بازبینی=2023-03-06|کد زبان=fa|نام خانوادگی=|وبگاه=[[روزنامه اطلاعات]]}}</ref> است را می‌توان در کرانه جنوبی شهر کنونی یافت.

شهر امروزین نیشابور از دید اداری دارای سه [[منطقه شهری]] بوده و از اهمیت موقعیت [[ترابری در نیشابور|ترابری]] برون‌شهری آن می‌توان به قرارگیری در مسیر [[جاده ۴۴ (ایران)|جاده ۴۴]] ایران، بخشی از [[بزرگراه ۱ آسیا]]، و [[خط راه‌آهن تهران-مشهد|مسیرریلی مشهد-تهران]] اشاره کرد. در این شهر همچنین می‌توان آثار معماری انبوه تاریخی و نوین ویژه‌ای چون [[آرامگاه خیام|آرامگاه خیام نیشابوری]]، [[آرامگاه عطار نیشابوری]]، [[مجتمع اخترشناسی و افلاک‌نمای خیام]]، [[عمارت و باغ امین اسلامی]] و [[باغ ملی نیشابور]] را مشاهده کرد و نقاط آموزشی، دانشگاهی، تاریخی، تجاری، درمانی، طبیعی و تفریحی پرشماری در سطح این شهر دیده می‌شوند. از مهم‌ترین ویژگی‌های [[اقتصاد کلان|اقتصادی کلان]] نیشابور نیز می‌توان به وجود [[شرکت مجتمع فولاد خراسان|مجتمع فولاد خراسان]]، [[نیروگاه سیکل ترکیبی خیام]]، سه شهرک صنعتی در دور و بر شهر، معادن مختلف، [[گردشگری نیشابور|صنعت گردشگری]] و [[کشاورزی در نیشابور|صنعت کشاورزی]] اشاره کرد.<ref>اداره کل راه و شهرسازی استان خراسان رضوی (<bdi>۱۳۹۴</bdi>). «[https://www.shahrsazionline.com/53448/طرح-جامع-شهر-نیشابور/ طرح جامع نیشابور 1394]». ''shahrsazionline''.</ref>

مردم این شهر و [[شهرستان نیشابور|شهرستان]] بیشتر به [[زبان فارسی]] با [[گویش نیشابوری]] سخن می‌گویند و نیشابور افزون بر اهمیت تاریخی و اساطیری در [[مزدیسنا]] دارای اهمیت در تاریخ فرقه‌های مختلف اسلام همچون [[شیعه دوازده‌امامی|شیعه دوازه امامی]]، [[اهل سنت]]، [[تصوف در نیشابور|تصوف]] و [[اسماعیلیه نیشابور|اسماعیلیه]] نیز است.

نیشابور یکی از شهرهای عضو ایران در دو سازمان بین‌المللی [[جامعه کهن‌شهرها|جامعه کهن شهرها (LHC)]]<ref>{{یادکرد وب|عنوان=the League of Historical Cities {{!}} Member Cities|نشانی=https://www.lhc-s.org/member_cities/|وبگاه=www.lhc-s.org|بازبینی=2022-04-24|کد زبان=en}}</ref> و ICCN (وابسته به [[یونسکو]])<ref>{{یادکرد وب|عنوان=ICCN Full Members {{!}} ICCN UNESCO|نشانی=http://www.iccnunesco.org/iccn-full-members/|وبگاه=ICCN UNESCO|بازبینی=2022-04-24|کد زبان=es|archive-date=۲۷ اوت ۲۰۲۱|archive-url=https://web.archive.org/web/20210827114139/http://www.iccnunesco.org/iccn-full-members/|url-status=dead}}</ref> است. همچنین، تعداد زیادی از [[پژوهش‌های باستان‌شناسی در نیشابور|کشفیات باستانی]] ناحیه [[نیشابور (شهر کهن)|شهر تخریب شده]] این شهر همانند [[شطرنج نیشابوری]] در [[موزه متروپولیتن نیویورک]]، [[موزه بریتانیا|موزه بریتانیا لندن]]، [[موزه ایران باستان|موزه ایران باستان تهران]] و دیگر موزه‌های بین‌المللی نگه‌داری و در پیش چشم همه به نمایش گذاشته می‌شود.<ref name=":0"/><ref>{{یادکرد وب|عنوان=Collections Online {{!}} British Museum|نشانی=https://www.britishmuseum.org/collection/term/x21362|وبگاه=www.britishmuseum.org|بازبینی=2021-10-11|نویسنده=The British Museum (موزه بریتانیا)|کد زبان=en}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=Coppa con decorazione calligrafica|نشانی=https://www.maotorino.it/en/node/35745|وبگاه=www.maotorino.it|تاریخ=2015-11-25|بازبینی=2021-10-11|کد زبان=it}}</ref>

== نام‌شناخت ==
{{اصلی| پیشینه نام نیشابور}}

=== ریشه‌شناسی ===
نام '''(''' '''''نیشابور)''''' که در نوشته‌های گوناگون؛ به گونه‌های ''نیشاپور''، ''نشابور'' و ''نیسابور'' نیز آمده است، گونهٔ دگرگون‌شدهٔ [[ترکیب (زبانشناسی)|واژه‌ای مرکب]] از زبان [[زبان فارسی میانه|پهلوی ساسانی]] است. در [[خط (نوشتار)|دبیره]] اوستایی به گونه 𐬭𐬎𐬊𐬠 𐬀𐬵𐬯𐬫𐬥 نوشته می‌شود که دربرگیرندهٔ: (نی + شا + پور) است.<ref>{{پک | نعمتی |پاییز و زمستان ۱۳۷۷| ف= نام‌شناخت؛ ابرشهر، نیشابور | ک= خراسان‌پژوهی| ص= ۱۹۴}}</ref>

بخش یکم:(''نی)،'' سه دیدگاه دربارهٔ ریشهٔ آن پیش کشیده شده است:
* برگرفته از نِهْ؛ از ریشهٔ فعل نهادن؛ به معنی ''جای'' و ''شهر''.<ref>{{پک|محمدحسین بن خلف تبریزی|۱۳۴۲|ک=برهان قاطع|ص=۲۲۱۰}}</ref><ref>{{پک | نعمتی |پاییز و زمستان ۱۳۷۷| ف= نام‌شناخت؛ ابرشهر، نیشابور | ک= خراسان‌پژوهی| ص= ۱۹۴}}</ref>
* برگرفته از نْیْو؛ صفت؛ به معنی ''دلیر''، ''مردانه''، ''بهادر''، ''زیبا'' و ''خوب''<ref>{{پک|پیگلوسکایا|۱۳۶۸|ک=شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان|ص=۲۲۸}}</ref><ref>{{پک | نعمتی |پاییز و زمستان ۱۳۷۷| ف= نام‌شناخت؛ ابرشهر، نیشابور | ک= خراسان‌پژوهی| ص= ۱۹۴}}</ref>
* دگرگون‌شدهٔ نیک<ref>{{پک|لسترنج|۱۳۷۳|ک=جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی|ص=۴۰۹}}</ref>؛ صفت؛ به معنی ''خوب''، ''خوش''، ''زیبا'' و ''شخص نیکوکار''<ref>{{پک|محمدحسین بن خلف تبریزی|۱۳۷۶|ک=برهان قاطع|ص=۲۲۳۰}}</ref><ref>{{پک | نعمتی |پاییز و زمستان ۱۳۷۷| ف= نام‌شناخت؛ ابرشهر، نیشابور | ک= خراسان‌پژوهی| ص= ۱۹۴}}</ref>
بخش دوم و سوم: (شا + پور)؛ دگرگون‌شدهٔ ''شاه‌پوهر'' (''شاه‌پور''، ''شاپور'') و گونهٔ معرب آن، سابور؛ به معنی ''شاهزاده'' و ''پسر شاه. (شاه‌پوهر)'' در واژهٔ ''نیشابور''، [[اسم خاص|نام خاص]] است و یادآور سازندهٔ شهر است. شاپور یکم ساسانی نیشابور را ساخت و پیشینه نیشابور ازآن دوره ساسانیان است.<ref>{{پک | نعمتی |پاییز و زمستان ۱۳۷۷| ف= نام‌شناخت؛ ابرشهر، نیشابور | ک= خراسان‌پژوهی| ص= ۱۹۴}}</ref> نام نیشابور، به هر سه گونهٔ نِهْ‌شاهپور (شهر شاپور)، نْیْوشاهپور [nēv-š(ā)hpur / nēv-šāpūr]<ref>{{پک|Bosworth |2010|ف=NISHAPUR i. Historical Geography and History to the Beginning of the 20th Century|ک=Encyclopædia Iranica|زبان=en}}</ref><ref>{{پک|Hübschmann |1897|ف=|ک=ARMENISCHE GRAMMATIK|زبان=en|ص= 21}}</ref> (شهر زیبای شاپور یا شاپور دلیر و خوب) و نیکْ‌شاهپور (شاپور خوب و نیکوکار) به رویداد تاریخی نبرد [[شاپور یکم|شاپور اردشیران]] اشاره می‌نماید<ref>{{پک | نعمتی |پاییز و زمستان ۱۳۷۷| ف= نام‌شناخت؛ ابرشهر، نیشابور | ک= خراسان‌پژوهی| ص= ۱۹۴}}</ref> و چنان‌که در بند پانزدهم نسک پهلوی [[شهرستان‌های ایرانشهر (کتاب)|شهرستان‌های ایرانشهر]] آمده است: وی پس از شکست دادن پهلیزک تورانی، فرمان داد تا در این نبردگاه، نیشاپور را بسازند.<ref>{{پک | | 2002| ک= Šahrestānīhā ī Ērānšahr: A Middle Persian Text on Late Antique Geography, Epic, and History |زبان=en | ص= 14,18,23}}</ref>

=== شیوهٔ نگارش ===
نِیْشابور، نام رسمی و امروزی این شهر و [[شهرستان نیشابور|شهرستان]] پیوسته به آن است<ref>{{پک|سازمان نقشه‌برداری کشور|بی‌تا|ف= نیشابور (مرکز شهرستان)|ک= پایگاه ملی نام‌های جغرافیایی ایران}}</ref> که در [[دامنه اینترنتی|نام دامنهٔ]] وبگاه‌های [[شهرداری نیشابور|شهرداری]]،<ref>{{پک|شهرداری نیشابور|بی‌تا|ف= صفحه خانگی وبگاه شهرداری نیشابور|ک= وبگاه شهرداری نیشابور}}</ref> فرمانداری<ref>{{پک|استانداری خراسان رضوی|بی‌تا|ف= فرمانداری ویژه شهرستان نیشابور|ک= وبگاه پورتال استانداری خراسان رضوی}}</ref> و [[دانشگاه نیشابور]]<ref>{{پک|دانشگاه نیشابور|بی‌تا|ف= صفحه خانگی وبگاه دانشگاه نیشابور|ک= وبگاه دانشگاه نیشابور}}</ref> نیز ثبت شده است. این نام، همچنین بر پایهٔ ''شیوه‌نامهٔ آوانگاری کلی نام‌های جغرافیایی ایران'' [[سازمان نقشه‌برداری کشور]]؛ به گونهٔ [[آوانگار|آوانگارِ]] ''Neyšābur'' و [[نویسه‌گردانی|نویسه‌نگارِ]] ''Neyshābūr'' ثبت شده؛ از این روی، گونهٔ [[لاتین‌نویسی|نوشتاریِ]] درست این واژه در [[زبان انگلیسی]] ''Neyshabur'' است؛ اما ''نْیْشاپُور'' ''[Nišāpur]'' گونهٔ رایج خوانش نام این دیار، در نوشته‌های [[زبان انگلیسی|انگلیسی‌زبان]] است. منابع انگلیسی‌زبان (به عنوان زبان بین‌المللی) به نوشتار واژهٔ نیشابور به گونهٔ نْیْشاپُور ''(Nishāpur)''-یعنی با حفظ [[همخوان]] (حرف بی‌صدای) «پ» (P)؛ به گونه پارسی این واژه- گرایش یافته‌اند. به هر روی؛ در دانشنامه‌های پرکاربرد انگلیسی‌زبان همچون [[دانشنامه بریتانیکا|بریتانیکا]]، [[دانشنامه آمریکانا|امریکانا]] و [[دانشنامه ایرانیکا|ایرانیکا]]، گونهٔ نوشتاری انگلیسی‌شدهٔ ''Neyshabur'' نیز پذیرفته شده است.<ref>{{پک | صومعه |۲۶ اردیبهشت ۱۳۹۵| ف= بنیان هویت و برند جهانی نیشابور | ک= آفتاب صبح نیشابور| ص= ۳}}</ref> همچنین ''نشابور'' ''[Nəšābur]''، گونهٔ دگرگون و کوتاه‌شدهٔ نام ''نیشابور'' است که در گفتگوهای روزمرهٔ مردم، نوشته‌های فارسی کهن و همچنین نبشته‌های ادبی و شعر کاربرد یافته است. یاقوت حموی (قرن هفتم هجری) یادآور شده است که مردم، این شهر را ''نَشاوُور'' می‌نامند.<ref>{{پک | یاقوت حموی | ۱۹۰۶م | ک= معجم‌البلدان | ج= ۸ | ص= ۳۵۶}}</ref>[[فریدون گرایلی]]، تاریخ‌نگار معاصر، به گفته از ''زینت‌المجالس'' مجدالدین محمد حسینی، گونه‌های دیگری از این نام، همچون ''نشاور''، ''نشابور'' را ثبت کرده است.<ref>{{پک|گرایلی|۱۳۷۵|ک=نیشابور؛ شهر فیروزه|ص= ۶}}</ref> در نوشته‌های ادبی کهن فارسی، کاربرد گونهٔ ''نشابور''، بسیار رایج است. چنان‌که در حکایت‌های کتاب [[اسرارالتوحید]] می‌خوانیم: «شیخ ما، به ''نشابور'' بود؛ بازرگانی، شیخ را تنگی عود آورد و هزار ''دینار نشابوری''»<ref>{{پک | محمد بن منور | ۱۸۹۹ | ک= اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابوسعید | ص= ۱۲۴}}</ref> [[خاقانی شروانی]] در بیتی از قصیده‌اش در وصف خراسان، از نشابور می‌گوید:<ref>{{پک|خاقانی شروانی|۱۳۱۶|ک=دیوان حسان العجم افضل الدین ابراهیم بن علی خاقانی شروانی|ص= ۳۰۰}}</ref>
{{شعر}}
{{ب|''من که خاقانی‌ام؛ ارآب نشابور، بچشم؛''|''بنگرم صورت سبحان، به خراسان آیم''}}
{{پایان شعر}}
و [[مهستی گنجوی]] فرارسیدن بهاران در ''مرو'' و ''بلخ'' و ''نشابور'' و ''هرات'' را چنین به تصویر کشیده شده است:<ref>{{پک|مهستی گنجوی|۱۹۸۵|ک=رباعیات مهستی گنجوی|ص= ۴}}</ref>
{{شعر}}
{{ب|''در [[مرو]]؛ پریر، لاله انگیخت''|''دی؛ نیلوفر، به [[بلخ]] در آب گریخت''}}
{{ب|''در خاک نشابور؛ گُل، امروز آمد''|''فردا به [[هرات|هری]]؛ باد، سمن خواهد ریخت''}}
{{پایان شعر}}
گونهٔ نشابور هنوز هم در زبان نیشابوریان و بیان اهالی نیشابور امروز، رایج است و آوانوشت آن ''[Nəšābur]'' است.<ref>{{پک | صومعه |۲۶ اردیبهشت ۱۳۹۵| ف= بنیان هویت و برند جهانی نیشابور | ک= آفتاب صبح نیشابور| ص= ۳}}</ref> گفتنی است: واکه (حرف صدادارِ) '''ə''' در آوانوشت واژه ''نشابور'' ''[Nəšābur]''، واکه‌ای میانجی است که در زبان [[فارسی معیار]] امروز، کاربرد ندارد.<ref>{{پک |کلباسی||ف=بررسی نظام آوایی گویش نیشابوری|ک= فصلنامه ادبیات و زبان‌های محلی ایران‌زمین |ص= ۱۳۹}}</ref>

=== نام‌های دیگر ===
نام‌های پرشمار که در جای جای اسناد و نوشته‌های تاریخی به آن‌ها اشاره شده است، دستاورد حضور پایدار و هموارهٔ نیشابور در گذر دوران‌هاست.<ref>{{پک|مجتبوی|۱۳۹۲|ک= فرهنگ جغرافیای تاریخی نیشابور|ص= ۱۷–۱۸}}</ref><ref>{{پک|گرایلی|۱۳۷۵|ک=نیشابور؛ شهر فیروزه|ص= ۳–۱۰}}</ref><ref>{{پک|طاهری|۱۳۸۴|ک=درآمدی بر تاریخ و جغرافیای نیشابور|ص=۴۹–۵۱}}</ref> برخی از این‌ها نام رایج شهر بوده و شماری دیگر عنوان‌ها و لقب‌هایی است که از سوی اهالی دانش، فرهنگ و سیاست؛ به سبب رویدادها یا ویژگی‌هایی به این دیار داده شده است. [[رئونت]]، [[ابرشهر (نیشابور)|ابرشهر]]، [[پیشینه نام نیشابور|نیشاپور]] و [[شادیاخ]] (و مشتقات آن‌ها) نام‌هایی است که این بوم، در دوره یا دوران‌هایی از تاریخ به آن‌ها شناخته می‌شده؛ ''دهلیز مشرق و مغرب''، ''دارالعلم''، ''کلانشهر مشرق‌زمین''، ''چشم خراسان''، ''دارالملک''، ''دارالاماره''، ''ام‌البلاد''، ''شادجهان''، ''ایرانشهر''، ''جهانشهر''، ''خزانه مشرق'' و ''معدن فضلا و منبع علما'' و … نام‌های دیگری است که در بیان ویژگی‌هایی از این شهر، در منابع گوناگون ثبت گردیده است.<ref>{{پک|مجتبوی|۱۳۹۲|ک= فرهنگ جغرافیای تاریخی نیشابور|ص= ۱۸}}</ref>

در آغز دولت اسلام نیشابور به «ابرشهر» نیز معروف بود و به همین نام در سکه‌هایی که خلفای [[اموی]] و [[خلفای عباسی|عباسی]] در آن شهر ضرب کرده‌اند یاد شده است. مقدسی و برخی از گذشته‌نگاران دیگر آن را «ایران شهر» نیز ضبط کرده‌اند. ولی گویا این نام فقط عنوان دولتی یا عنوان رسمی و افتخاری آن شهر بوده است.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی|صفحه=۴۰۹}}</ref>

== تاریخ و پیشینه ==
{{مقاله اصلی|تاریخ نیشابور}}[[پرونده:Old Nishapur.jpg|بندانگشتی|421x421px|طرحی بازسازی شده از نیشابور در [[دوران طلایی اسلام]] بر اساس اطلاعات تاریخی در کتاب [[تاریخ نیشابور (الحاکم)|تاریخ نیشابور (الحکام)]]<ref>{{یادکرد وب|عنوان=بازشناسی ربع نیشابور خراسان و تقسیمات جغرافیایی آن (از نگاه متون جغرافیایی و تاریخی کهن)|نشانی=https://anthropologyandculture.com/بازشناسی-ربع-نیشابور-خراسان-و-تقسیمات/|وبگاه=انسان‌شناسی و فرهنگ|بازبینی=2022-06-30|کد زبان=fa-IR}}</ref> (نسخه باقی‌مانده و اصلی این کتاب در [[سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران]] نگهداری می‌شود)]]

=== دوران اساطیری ===
سرآغاز و پیدایش نیشابور، همچون بسیاری از شهرهای تاریخی و دیرپای جهان، در هاله‌ای از اسطوره و افسانه در پیچیده<ref>{{پک|مجتبوی|۱۳۹۲|ک= فرهنگ جغرافیای تاریخی نیشابور|ص= ۱۷–۱۸}}</ref> و در نگاهی کلی به منابع، سیمای نیشابور به عنوان یک بوم و شهر اساطیری و در اندازهٔ یکی از مراکز مهم این دوران توصیف می‌شود.<ref>{{پک|طاهری|۱۳۸۴|ک=درآمدی بر تاریخ و جغرافیای نیشابور|ص=۵۱–۵۳}}</ref>

==== آغاز آفرینش ====
رَئِوَنْت (به پارسی میانه: رِیوَنْد) کهن‌ترین نام در نام بردن از حوزهٔ جغرافیایی ناحیهٔ نیشابور است که در نسک ایرانی [[اوستا|اَوِستا]] از آن، سخن رفته است.<ref>{{پک|محمدیوسف کیانی|۱۳۷۴|ک=پایتخت‌های ایران|ج=|ص=۳۲۷}}</ref><ref>{{پک | اعتضادی | ۱۳۷۴|ف= نیشابور (ابرشهر)؛ سیر تحول و اصول ساخت و سازمان شهری| ک= مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران| ج =۱ | ص= ۵۵۴}}</ref><ref>{{پک|محمدیوسف کیانی|۱۳۷۴|ک=پایتخت‌های ایران|ج=|ص=۳۲۷}}</ref><ref>{{پک | زنگنه |بهار و تابستان ۱۳۷۶| ف= شهرستان نیشابور و مهم‌ترین وقایع تاریخی آن | ک= مشکوة| ص= ۱۴۷}}</ref> بر پایهٔ روایت ایرانی آغاز آفرینش در نسک [[بندهش]] از کوه ریوند (در ناحیهٔ نیشابور خراسان) در شمار ۲۲۴۴ کوهی نام برده شده که از [[البرز]] فراز رستند.<ref>{{پک|فرنبغ دادگی|۱۳۹۰|ک=بندهش|ج=|ص=۷۱، ۱۷۲}}</ref><ref>{{پک |قلی‌زاده | ۱۳۹۲| ک= فرهنگ اساطیر ایرانی بر پایه متون پهلوی | ص= ۲۳۱}}</ref> همچنین در جایی دیگر از همین نسک، در جریان ماجرای نبرد اهریمن با آب؛ به پیدایی دریاچه‌ای به نام [[سوور|سووَر]] (سوبر یا سوگر) اشاره شده که در ابرشهر بوم (=ناحیهٔ نیشابور) بر سر کوه توس جای دارد.<ref>{{پک|فرنبغ دادگی|۱۳۹۰|ک=بندهش|ج=|ص=۷۷}}</ref><ref>{{پک |قلی‌زاده | ۱۳۹۲| ک= فرهنگ اساطیر ایرانی بر پایه متون پهلوی | ص= ۲۸۰}}</ref> و چنان‌که در گزارش رویدادهای دوران‌های بعد آمده است: [[آذر برزین مهر|آذربرزین‌مهر]] در نزدیکی دریاچهٔ سوور و بر روی کوه ریوند قرار داشته است.<ref>{{پک |قلی‌زاده | ۱۳۹۲| ک= فرهنگ اساطیر ایرانی بر پایه متون پهلوی | ص= ۳۹}}</ref> و [[ابوعبدالله حاکم نیشابوری|ابوعبدالله حاکم]]؛ ''انوش'' پسر [[شیث]] پسر [[آدم]] را نخستین شخصیتی معرفی نموده که [[قلعه|کهندژ]] نیشابور را بر سنگی بزرگ، سفید، مدوّر (دایره‌شکل) و املس (نرم و هموار) بنا گذاشت چنان‌که مردمان آن روزگار، این بنا را [[دژ سنگی]] (قلعهٔ حجریه) می‌خواندند.<ref>{{پک|حاکم نیشابوری|۱۳۷۵|ک=تاریخ نیشابور|ص= ۱۹۶}}</ref>

==== پیشدادیان ====
[[پیشدادیان|پیشدادی‌ها]] نخستین فرمانروایان ایران‌زمین، در دوران اساطیری؛ [[هوشنگ]]، [[تهمورث]]، [[جمشید|جم]]، [[فریدون]] و [[منوچهر]] سرشناس‌ترین آنها هستند که قهرمانانی همچون [[آرش کمانگیر|آرش]]، [[گرشاسپ (پهلوان)|گرشاسب]] و [[رستم]]؛ و دشمنانی همچون [[افراسیاب]] و [[ضحاک]] دارند.<ref>{{پک |قلی‌زاده | ۱۳۹۲| ک= فرهنگ اساطیر ایرانی بر پایه متون پهلوی | ص= ۱۵۸}}</ref> بر پایه نوشتار تاریخ الحاکم، در این دروان؛ شخصیت‌هایی همچون ذوالایکه، [[افراسیاب]] ساحر و [[ایرج پسر فریدون|ایرج]] پسر [[فریدون]]بر دژ-قلعه نیشابور دست یافته، آن را بازسازی نموده و بر گستره و آبادانی آن افزوده‌اند؛ اما در دوران [[منوچهر]] بود که بر پیرامون کهندژ، [[خندق]]ی حفر نمودند و [[آتشکده]]ای برپای داشتند؛ چنان‌که پس از آن، گروش مردمان و آبادانی آن، روزافزون گردید.<ref>{{پک|حاکم نیشابوری|۱۳۷۵|ک=تاریخ نیشابور|ص= ۱۹۷}}</ref> اما [[حمدالله مستوفی]] بنیان‌گذار نیشابور را [[تهمورث]] دیوبند معرفی کرده است.<ref>{{پک|حمدالله مستوفی|۱۳۸۱|ک=نزهة القلوب|ص= ۲۱۲}}</ref> و بر پایه روایتی ایرانی؛ در روزگار تهمورث بوده که [[آتشدان]] پشت گاو اساطیری [[هدیوش|سریشوگ]]، به دریا افتاد و سه آتش فروزان در ژرفای دریا درخشان ماندند و آن سه آتش نوپدید: [[آتشکده آذرگشسپ|گشنسب]]، [[آتشکده آذرفرنبغ|فرنبغ]] و [[آذر برزین‌مهر|برزین‌مهر]] بودند.<ref>{{پک |قلی‌زاده | ۱۳۹۲| ک= فرهنگ اساطیر ایرانی بر پایه متون پهلوی | ص= ۲۷۱–۲۷۲}}</ref>

==== کیانیان ====
[[کیانیان|کیانی‌ها]]، سلسله‌ای از فرمانروایان اساطیری ایران هستند که دوران آنان با رویدادهای [[پهلوان]]ی و همچنین گسترش آیین [[مزدیسنا]] در ایران‌زمین پیوند خورده است.<ref>{{پک |قلی‌زاده | ۱۳۹۲| ک= فرهنگ اساطیر ایرانی بر پایه متون پهلوی | ص= ۳۳۴}}</ref> بر پایهٔ گفتار [[شاهنامه]]؛ [[کیکاووس]] پس از در هم شکست سپاه افراسیاب، به سوی [[پارس]] آمد و جهان را به شادی، چنین بیاراست:<ref>{{پک|کزازی|۱۳۹۳|ک=نامه باستان؛ ویرایش و گزارش شاهنامه فردوسی|ج=۲|ص=۱۰۲}}</ref>
{{شعر}}
{{ب|''بیامد سوی پارس، کاووس کی''|''جهانی به شادی، نو افکند پی''}}
{{ب|''فرستاد هر سو یکی پهلوان''|''جهاندار و بیدار و روشن‌روان''}}
{{ب|''به مرو و نشابور و بلخ و هری''|''فرستاد هر سو یکی لشکری''}}
{{پایان شعر}}
در پاره‌ای از [[بندهش]]، از [[زال|دستان]] پور [[سام پسر نریمان|سام]] یاد شده که پادشاهی سکایان و نیمروز را از پدر گرفت و کدخدایی ابرشهر (= نیشابور) را شکوه بخشید.<ref>{{پک|فرنبغ دادگی|۱۳۹۰|ک=بندهش|ج=|ص=۱۵۱}}</ref> و باز در شاهنامه است که [[کیخسرو]] پس از تعقیب افراسیاب، و در راه بازگشت به ایران، از چاچ و سغد و بخارا و جیحون و بلخ و طالقان و مرورود گذر کرد؛ آن‌گاه:<ref>{{پک|کزازی|۱۳۹۳|ک=نامه باستان؛ ویرایش و گزارش شاهنامه فردوسی|ج=۵|ص=۲۴۸}}</ref>
{{شعر}}
{{ب|''و زآن پس، به راه نشابور، شاه''|''بیاورد پیلان و گنج و سپاه''}}
{{ب|''همه شهر، یکسر، بیاراستند؛''|''می و رود و رامشگران خواستند''}}
{{ب|''دِرَم ریختند از بر و زعفران،''|''چه دینار و مُشک، از کران تا کران''}}
{{ب|''به شهر اندرون، هر که درویش بود؛''|''و گر سازش از کوشش خویش بود''}}
{{ب|''دِرَم داد مر هر یکی را ز گنج''|''پراگنده شد بدره پنجاه و پنج''}}
{{پایان شعر}}
و سرانجام؛ کی‌ویشتاسب ([[گشتاسپ]])، در پی گرویدن به انوشه‌روان [[زرتشت]]؛ آذر بُرزین‌مِهر -یکی از این سه [[آتش بهرام]]- را که تا آن زمان، در جهان می‌وزید و از جهانیان، نگاهبانی می‌کرد؛ بر فراز [[ریوند (کوه)|کوه رِیوَنْد (رَئِوَنْت)]] (در نزدیکی نیشابور) به دادگاه نشانید (پابرجای کرد).<ref>{{پک|فرنبغ دادگی|۱۳۹۰|ک=بندهش|ج=|ص=۹۱، ۱۷۲}}</ref><ref>{{پک |قلی‌زاده | ۱۳۹۲| ک= فرهنگ اساطیر ایرانی بر پایه متون پهلوی | ص= ۳۹}}</ref> رِیوَنْد، همچنین [[شهر ریوند|شهری]] در نزدیکی نیشابور (و محله و [[ربع ریوند|ناحیه‌ای]] پیوسته به این شهر) است که آن را از پایتخت‌های اساطیری ایران‌زمین و پایتخت گشتاسب دانسته‌اند.<ref>{{پک|محمدیوسف کیانی|۱۳۷۴|ک=پایتخت‌های ایران|ج=|ص=۷۳۸}}</ref> [[یاقوت حموی]]، نیز گشتاسب را بنیان‌گذار [[ربع بشتفروش]] (بُشتَنفُروش) نیشابور معرفی نموده است.<ref>{{پک|یاقوت حموی|۱۹۰۶م|ک=معجم‌البلدان|ج=۱|ص=۱۸۷}}</ref> اما پس از گشتاسب، [[بهمن (شاهنامه)|بهمن پور اسفندیار]] بر تخت نشست و او دخترش ([[همای دختر بهمن|همای]]) را بر پسرش (ساسان) برتری داد و ولیعهد خویش ساخت؛ و ساسان، رنجیده از پدر به شهر نیشاپور پناه برد:
{{شعر}}
{{ب|''دمان سوی شهر نشابور شد''|''پر آزار بود، از پدر؛ دور شد''}}
{{پایان شعر}}
ساسان، دختری از خاندان بزرگان شهر را به همسری گزید و از این پیوند، پسری به نام [[ساسان]] پدید آمد. ساسان چون بزرگ شد به شبانی پرداخت. چنان‌که:<ref>{{پک|کزازی|۱۳۹۳|ک=نامه باستان؛ ویرایش و گزارش شاهنامه فردوسی|ج=۶|ص=۲۳۵}}</ref>
{{شعر}}
{{ب|''ز شاه نشابور، بستُد گَله''|''که بودی به کوه و به هامون، یله''}}
{{ب|''همی‌بود یک‌چند چوپان شاه''|''به کوه و بیابان و آرامگاه''}}
{{پایان شعر}}
واین ساسان، هموست که سه شب پی در پی، به خواب پسرش ([[بابک پدر اردشیر|بابک]]) می‌آمد و بابک، در خواب شب سوم، آذران فرن‌بغ و گشنسب و ''بُرزین‌مهر'' را در خانه ساسان می‌بیند که می‌درخشند و به [[جهان|کیهان]]، روشنی می‌بخشند.<ref>{{پک| |۱۳۴۲|ک=زند وهومن‌یسن و کارنامه اردشیر پایکان|ص=۱۷۰–۱۷۱}}</ref> و برزین‌مهر، سومین آتش درخشان روشنگر، در دوران‌های بعد، در کوه رِیوَنْد در شمال غربی نیشابور زبانه می‌کشیده است.<ref>{{پک|Choksy|2005|ک=Encyclopedia of Religion|ج=1|ص=569}}</ref>

=== دوران پیشاتاریخی ===
یافته‌های کاوش‌های باستان‌شناسی ناحیهٔ نیشابور که تا امروز به سرانجامی رسیده‌اند؛ نشانگر پیدایی آثار دوره‌های گوناگون [[پیشاتاریخ|پیشاتاریخی]] و [[تاریخ|تاریخی]]، از [[دوران نوسنگی|نوسنگی]] گرفته تا [[شاهنشاهی ساسانی|ساسانی]]، در این ناحیه است.<ref>{{پک | گاراژیان | ۱۳۹۱| ف= مقدمه | ک= نیشابور: برخی ساختمان‌های اوایل اسلام و تزئینات آن‌ها | ج= | ص=}}</ref>
* محوطهٔ پیشاتاریخی تپهٔ برج: با نظر به آثار قابل مشاهده در این محوطه، محدوده‌ای در حدود شانزده هکتار را در بر می‌گیرد در شانزده کیلومتری جنوب شرقی شهر کنونی واقع شده است.<ref>{{پک | گاراژیان |پاییز و زمستان ۱۳۸۷| ف= لایه‌نگاری در گمانه یک تپه برج نیشابور؛ رویکردی تفسیری | ک= پیام باستان‌شناس| ص= ۲}}</ref> پیشینه این محوطه با قدمت حدود ۵۵۰۰ پیش از میلاد به دوره نوسنگی جدید بازمی‌گردد.<ref>{{پک | حبیبی |آبان‌ماه ۱۳۹۴| ف= شواهد فرهنگ‌های پیش از تاریخی آسیای مرکزی در منطقه شمال شرقی فلات ایران | ک= دومین همایش ملی باستان‌شناسی ایران| ص= ۳}}</ref> یکی از یافته‌های برجستهٔ این محوطه، اسکلت زنی حدود ۴۵ ساله همراه با یک قطعه فیروزهٔ سوراخ‌شده در نزدیکی کمر است؛ آزمایش C14 روی استخوان ساق پای اسکلت، گاهنگاری مطلق ۴۳۶۰ پیش از میلاد را نشان می‌دهد.<ref>{{پک | گاراژیان |پاییز و زمستان ۱۳۹۳ | ف= باستان‌شناسی فیروزه؛ انسان، سنگ و رنگ | ک= پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران| ص= ۱۱۶}}</ref>
* محوطهٔ پیشاتاریخی شهرک فیروزه: قدمت این محوطه به [[عصر برنز|دورهٔ برنز]] جدید (اواخر هزاره سوم و اوایل هزاره دوم پیش از میلاد) می‌رسد<ref>{{پک | گاراژیان |پاییز و زمستان ۱۳۹۳ | ف= باستان‌شناسی فیروزه؛ انسان، سنگ و رنگ | ک= پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران| ص= ۱۱۶}}</ref> در شمال غربی شهر کنونی و در پهنهٔ شرقی [[رودخانه فاروب رومان]] قرار دارد.<ref>{{پک | باصفا |بهار و تابستان ۱۳۹۳| ف= اثر هیدرولوژی بر فرایند شکل‌گیری استقرار پیش از تاریخ شهرک فیروزه در دشت نیشابور | ک= پژوهشهای محیط زیست| ص= ۷۴}}</ref> از یافته‌های برجستهٔ این محوطه می‌توان به دو کورهٔ پخت سفال (که فضاهای دست‌کند درون زمین آن‌ها برجای مانده) اشاره نمود.<ref>{{پک | باصفا |بهار و تابستان ۱۳۹۳| ف= اثر هیدرولوژی بر فرایند شکل‌گیری استقرار پیش از تاریخ شهرک فیروزه در دشت نیشابور | ک= پژوهشهای محیط زیست| ص= ۷۵}}</ref>
* محوطه پیشاتاریخی تپهٔ بلوچ: که قدمت آن به دورهٔ نوسنگی (حدود ۵۵۰۰ تا ۶۰۰۰ سال پیش از میلاد<ref>{{پک|جودی|بی‌تا|ف= گزارش مقدماتی پژوهش‌های باستان‌شناختی تپه بلوچ، شهر فیروزه، نیشابور |ک= وبگاه انسان‌شناسی و فرهنگ|ص=۶}}</ref>) می‌رسد<ref>{{پک | حبیبی |آبان‌ماه ۱۳۹۴| ف= شواهد فرهنگ‌های پیش از تاریخی آسیای مرکزی در منطقه شمال شرقی فلات ایران | ک= دومین همایش ملی باستان‌شناسی ایران| ص= ۳}}</ref> در ۲۰ کیلومتری شمال غربی شهر نیشابور و در شرق [[باغ نشاط (تقی‌آباد)|باغ نشاط تقی‌آباد]] از توابع شهرستان فیروزه امروزین، واقع شده است.<ref>{{پک|جودی|بی‌تا|ف= گزارش مقدماتی پژوهش‌های باستان‌شناختی تپه بلوچ، شهر فیروزه، نیشابور |ک= وبگاه انسان‌شناسی و فرهنگ|ص=۱}}</ref> نهشته‌های باستانی این دوره، گاهنگاری چند دوره با فواصل زمانی از جمله [[عصر برنز|عصر مفرغ]]، عصر سنگ و [[عصر آهن]] را در کنار هم نمودار می‌سازد.<ref>{{پک | باصفا |بهار و تابستان ۱۳۹۳| ف= اثر هیدرولوژی بر فرایند شکل‌گیری استقرار پیش از تاریخ شهرک فیروزه در دشت نیشابور | ک= پژوهشهای محیط زیست| ص= ۷۷}}</ref> ویژگی برجسته این محوطه پیشاتاریخی؛ فراوانی دستینه‌ها و ابزارهای سنگی است که با شماری از اشیاء و ابزارهای برنزی و گل پخته و همچنین سازه‌های گودالی پخت نان و کوره همراه شده است.<ref>{{پک|جودی|بی‌تا|ف= گزارش مقدماتی پژوهش‌های باستان‌شناختی تپه بلوچ، شهر فیروزه، نیشابور |ک= وبگاه انسان‌شناسی و فرهنگ|ص=۳–۷}}</ref>

افزون بر محوطه‌های پیشاتاریخی یادشده؛ در جای‌های دیگری از ناحیهٔ نیشابور همچون [[کریم آباد (نیشابور)|کریم‌آباد]]، جنوب غربی شهر و [[یوسف‌آباد (فیروزه)|یوسف‌آباد]] آثاری متعلق به [[عصر برنز|عصر مفرغ]] و عصر آهن نیز کاوش شده؛ و گفتنی است که کاوش‌های باستان‌شناسی ناحیهٔ نیشابور، هنوز به سرانجام بایستهٔ خود نرسیده و عرصه‌های کاویده نشدهٔ بسیاری در پیش روی [[پژوهش‌های باستان‌شناسی در نیشابور|باستان‌شناسان]] است.<ref>{{پک|مجتبوی|۱۳۹۲|ک= فرهنگ جغرافیای تاریخی نیشابور|ص= ۴۴–۴۵}}</ref>

=== دوران تاریخی پیش از اسلام ===
==== هخامنشیان ====
رَئِوَنْت کهن‌ترین نام جغرافیایی در نام بردن از ناحیهٔ نیشابور که در [[اوستا|اَوِستا]] -کهن‌تری نوشتار ایرانی- از آن، یاد شده؛<ref>{{پک|محمدیوسف کیانی|۱۳۷۴|ک=پایتخت‌های ایران|ج=|ص=۳۲۷}}</ref> نام کوهی است که آتشکده نامدار ''آذر بُرزین‌مِهر'' بر آن، جای داشته<ref>{{پک | دوستخواه | ۱۳۷۵ | ک= اوستا، کهن‌ترین سرودها و متنهای ایرانیان | ج= ۲| ص=۹۹۰}}</ref>؛ [[مری بویس]] بر این باور است که آذران بُرزین‌مِهر، فرنبغ و گشنسپ، اگر نه پیش‌تر و در دوران هخامنشی، دست‌کم بایستی در اوایل دوران پارتیان نشانده شده باشند.<ref>{{پک|بویس|۱۳۸۹|ک=زردشتیان، باورها و آداب دینی آن‌ها|ص=١١٧}}</ref> همچنین [[ریچارد فرای]] نام ابرشهر (نام پیشین نیشابور<ref>{{پک|دهخدا|۱۳۷۷|ک=لغت‌نامه|ج=۱|ص=۳۰۸، ۹۷۸}}</ref>) را ریشه‌گرفته از نامی کهن، به مفهوم شهر بالای [[شاهنشاهی هخامنشی|هخامنشیان]] یا شهربانی بالای [[سلوکیان]] دانسته است.<ref>{{پک|فرای|۱۳۶۸|ک=میراث باستانی ایران|ص=۲۹۰}}</ref> یافته‌های باستان‌شناسی در محوطه تاریخی ''سه‌تپه'' در جنوب دشت نیشابور، نیز بیانگر حیات تاریخی این ناحیه در دوران هخامنشی و اندکی پیش از آن و ارتباط نیشابور با [[همدان]] (فلات ایران) و [[ترکمنستان]] (آسیای مرکزی) است.<ref>{{پک|خبرگزاری صدا و سیمای خراسان رضوی|۲۷ تیر ۱۳۹۷|ف= قدمت ۳هزار ساله سه‌تپه نیشابور |ک= وبگاه خبرگزاری صدا و سیما}}</ref><ref>{{پک|سلیمی|۲۶ تیر ۱۳۹۷ |ف= جای پای هخامنشیان در خشت‌های نیشابور؛ کشف نخستین آثار مربوط به دوره هخامنشیان در نیشابور |ک= وبگاه پایگاه خبری -تحلیلی قدس‌آنلاین}}</ref>

==== اشکانیان ====
ابرشهر؛ نام پیشین نیشابور،<ref>{{پک|Koch|1990|ک=A HOARD OF COINS FROM EASTERN PARTHIA|ص=53}}</ref> به معنی شهر آپارناک (Aparnak یا Aparnoie یونانی؛ شهر اپارنی یا اپرنی) برجسته‌ترین قبیله از سه قبیله داهه (Dahae) که دولت پارتیان ([[شاهنشاهی اشکانی|اشکانیان]]) را بنیان گذاشتند.<ref>{{پک|محمدحسین بن خلف تبریزی|۱۳۴۲|ک=برهان قاطع|ص=۷۹}}</ref> یادکرد این شهر در نسک ''بندهش'' که ''ابرنک‌شهر'' نیز خوانده شده<ref>{{پک|فرنبغ دادگی|۱۳۹۰|ک=بندهش|ج=|ص=۱۵۱}}</ref> از شناخته‌شدگی و رونق ابرشهر در سرزمین پارت، نشان می‌دهد.<ref>{{پک | نعمتی |پاییز و زمستان ۱۳۷۷| ف= نام‌شناخت؛ ابرشهر، نیشابور | ک= خراسان‌پژوهی| ص= ۱۹۲–۱۹۳}}</ref> و چنین به نظر می‌رسد بُرزین‌مهر -یکی از سه آتش مقدس کیش زرتشتی- که آتش خاص پارتیان بود و اشکانیان، خود را وقف این آتش مقدس نموده بودند و زائران بی‌شماری را در سرتاسر دورهٔ پارتی به زیارت آذر برزین‌مهر در این ناحیه، سوق می‌دادند.<ref>{{پک|بویس|۱۳۸۹|ک=زردشتیان، باورها و آداب دینی آن‌ها|ص=١١٧}}</ref> همچنین؛ نام ''ابرشهر'' بر روی سکه‌ای از دوران [[فرهاد دوم]] اشکانی (حکومت: ۱۳۸–۱۲۸ پیش از میلاد) نقش بسته است<ref>{{پک|ملکزاده بیانی|۱۳۷۰|ک=تاریخ سکه؛ از قدیم‌ترین ازمنه تا دوران ساسانیان|ج= ۲|ص=۷۵}}</ref><ref>{{پک| Hopkins| 17 April 2008 |ف= Parthian Mints - Abarshahr |ک= The Parthian Empire}}</ref> که حیات تاریخی این ناحیه را به عنوان محل استقرار [[ضرابخانه]] در این دوران، مستند می‌نماید.<ref>{{پک | نعمتی |پاییز و زمستان ۱۳۷۷| ف= نام‌شناخت؛ ابرشهر، نیشابور | ک= خراسان‌پژوهی| ص= ۱۹۳}}</ref> و [[یوزف مارکوارت|مارکوارت]] در اشاره به پیشینهٔ نام ''کنارنگ'' در یاد کردن از فرمانروای ابرشهر چنین برداشت کرده که این فرمانروایی موروثی، به پیش از دوران ساسانیان (= پارتیان) برمی‌گردد که سرانجام؛ داوخواهانه، حکومت [[اردشیر بابکان|اردشیر ساسانی]] را پذیرا شده بودند.<ref>{{پک|مارکوارت|۱۳۷۳|ک=ایرانشهر، بر مبنای جغرافیای موسی خورنی|ص=۱۵۰–۱۵۱}}</ref>

=== ساسانیان ===
[[پرونده:Sasanian seal with inscription Pahlavi "Perozhormizd, son of the Kanarang", 3rd century CE British Museum 134847.jpg|بندانگشتی|مهری از [[شاهنشاهی ساسانی|دوره ساسانی]] (پنجم میلاد) که در آن به [[زبان فارسی میانه|پارسی میانی]] نام <nowiki>''</nowiki>Perozhormizd پسر [[کنارنگ]]<nowiki>''</nowiki> [[ابرشهر (نیشابور)|ابرشهر]] (نیشابور) حکاکی شده. این مهر در [[موزه بریتانیا]] نگهداری می‌شود.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=The British Museum (موزه بریتانیا)|کد زبان=en|وبگاه=britishmuseum.org|نشانی=https://www.britishmuseum.org/collection/object/W_1966-0723-1|عنوان=stamp-seal; bezel}}</ref>]]

از نیشابور یا ابرشهر (= نام پیشین آن)<ref>{{پک|دهخدا|۱۳۷۷|ک=لغت‌نامه|ج=۱|ص=۳۰۸، ۹۷۸}}</ref> در شماری از نبشته‌های کهن هم‌پیوند با دوران ساسانی یاد شده است، از این جمله‌اند:
* [[سنگ‌نوشته شاپور یکم بر کعبه زرتشت|کتیبه شاپور یکم]] بر [[کعبه زرتشت]]: در این سنگ‌نبشته که قدمت آن یه حدود سال ۲۶۲ میلادی می‌رسد؛ نام ابرشهر، به گونهٔ ''تمامِ اپارخشتر'' (= نیشابور و توابع آن) در جرگهٔ ۲۹ امارت و ایالت ایران دورهٔ شاپور یکم ساسانی یادشده است.<ref>{{پک|اکبری|تابستان ۱۳۸۷ |ف= کعبه زرتشت و اهمیت تاریخی کتیبه شاپور اول ساسانی |ک= پژوهشنامه تاریخ| ص=۳۷}}</ref><ref>{{پک|Frye|1984 |ف= THE INSCRIPTION OF SHAPUR I AT NAQSH-E RUSTAM IN FARS |ک= University of Colorado Boulder}}</ref><ref>{{پک| |1999 |ف= The Inscription of Shapur I- SKZ- Chapter 3 |ک= Parthian Sources Online}}</ref>
* سکه‌های ساسانی: ابرشهر در کنار شهرهای خراسانی مرو، بلخ، هرات و احتمالاً توس، خلم و سمرقند ضرابخانه‌های ساسانی بوده<ref>{{پک|Mallon|n.d |ف= Sasanian Mints |ک= FORVM ANCIENT COINS}}</ref><ref>{{پک|Oninas|2004 |ف= Art, War 7 Empire: 500 Bc -AD 600 |ک= ATLAS OF WORLD ART|ص=81}}</ref> و نام این شهر بر سکه‌های پیروز، قباد، بهرام چوبین و خسرو اول نقش بسته است.<ref>{{پک|یارشاطر|۱۳۶۸|ک=تاریخ ایران؛ از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان|ج=۳، قسمت اول|ص=۴۴۴}}</ref><ref>{{پک | The University of Birmingham |2013| ف= Online Collections at University of Birmingham | ک= The University of Birmingham WebSite|}}</ref>
* متن [[زبان ارمنی|ارمنی]] [[شهرستان‌های ایرانشهر (کتاب)|شهرستان‌های ایرانشهر]]: در این متن که نوشتهٔ [[موسی خورنی]] (تولد بین سال‌های ۴۰۵ تا ۴۱۰م) است؛ از ابرشهر به عنوان یکی از ۲۶ استانِ [[کوست]] خراسان -از کوست‌های چهارگانهٔ ایران- نام برده شده است.<ref>{{پک|مارکوارت|۱۳۷۳|ک=ایرانشهر، بر مبنای جغرافیای موسی خورنی|ص=۳۸}}</ref>
* متن پهلَوی [[شهرستان‌های ایرانشهر (کتاب)|شهرستانهای ایرانشهر]]: این متن پارسی میانه که در اواخر دوره ساسانی نگاشته شده؛ نیشابور را در شمار شهرستان‌های کوستِ خراسان [[ایران‌شهر (ساسانیان)|ایرانشهر]] و شاپور پسر اردشیر را بنیان‌گذار این شهرستان، معرفی نموده است.<ref>{{پک | | 2002| ک= Šahrestānīhā ī Ērānšahr: A Middle Persian Text on Late Antique Geography, Epic, and History |زبان=en | ص= 14,18,23}}</ref>

==== سیاست و حکومت ====
قدیم‌ترین رویداد ثبت‌شدهٔ این ناحیه در دوران ساسانی؛ به نقل از [[تاریخ طبری]]، مرتبط با اردشیر بابکان (حکومت: ۲۲۶ تا ۲۴۱ میلادی) است چنین که او پس از به‌دست آوردن قدرت، شهرها و مناطق مختلف ایران از جمله ''ابرشهر'' را تحت سلطهٔ خویش درآورد.<ref>{{پک|بته‌کن|۱۳۶۸ |ف= ابرشهر |ک= دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ج=۲|ص=۵۵۵}}</ref> بنا به نوشتهٔ تاریخ الحاکم، شاپور پسر اردشیر، شهر نیشابور قدیم را در پیرامون [[دژ سنگی|کهندژ]] باستانی بنا کرده و از دفع حمله‌ها و مزاحمت اتراک بر این شهر، خبر داده است.<ref>{{پک|حاکم نیشابوری|۱۳۷۵|ک=تاریخ نیشابور|ص= ۱۹۸}}</ref> در روایت متن پهلوی ''شهرستانهای ایرانشهر''؛ پهلیزک تورانی (pablēzag [Ī] tūr)، فرمانروای این مهاجمان است.<ref>{{پک | | 2002| ک= Šahrestānīhā ī Ērānšahr: A Middle Persian Text on Late Antique Geography, Epic, and History |زبان=en | ص= 14,18,23}}</ref> این شهر در ۴۳۰م، اسقف‌نشین [[نسطوری]]ان بود.<ref>{{پک|مارکوارت|۱۳۷۳|ک=ایرانشهر، بر مبنای جغرافیای موسی خورنی|ص=۱۵۱}}</ref> و در حدود ۴۲۲ تا ۴۴۹م؛<ref>{{پک|پیگلوسکایا|۱۳۵۳|ک=تاریخ ایران؛ از دوران باستان تا پایان سده هجدهم میلادی|ص=۹۰–۹۱}}</ref> [[یزدگرد دوم]] برای نزدیکی به مرزهای شمال خاوری کشور و رویارویی با تاخت و تاز و آزار اقوام [[کیداریان|کیدار]] و [[خیونان|خیون]] (هون)؛ نیروی خود را در این ناحیه مستقر ساخت و پایتخت خود را از [[تیسفون]] به نیشابور (ابرشهر) منتقل نمود.<ref>{{پک|زرین‌کوب|۱۳۹۴|ک=روزگاران؛ تاریخ ایران از آغاز تا سلطنت پهلوی|ص=۲۱۷}}</ref> همچنین در شماری از متون تاریخی رویدادهای: حضور [[قباد یکم|قباد]] (حکومت: ۴۸۸–۴۹۸م) در ابرشهر و ازدواج ولی با دختر یکی از بزرگان شهر؛ به دنیا آمدن [[خسرو انوشیروان|انوشیروان]] در این ناحیه؛ سکه زدن [[بهرام چوبین]] (در حدود ۵۹۰ تا ۵۹۱م) به نام خود در این شهر (در زمان شورش بر [[هرمز چهارم|هرمز]])؛ و فرونشاندن شورش پادگان ابرشهر به دست سمبات باگراتونی، از مرزبانان [[خسروپرویز]] ثبت شده است.<ref>{{پک|بته‌کن|۱۳۶۸ |ف= ابرشهر |ک= دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ج=۲|ص=۵۵۵}}</ref> نیشابور (ابرشهر) در دوران ساسانی، مرکز ناحیه‌ای گسترده بود که رستاک‌هایی همچون [[ولایت ارغیان|ارغیجان]]، [[ولایت اسفراین|اسپراین]]، [[ولایت جوین|جوین]]، بیهک [[بیهق]]، [[ولایت باخرز|باخرز]]، [[ولایت خواف|خواف]]، [[ولایت زوزن|زوزن]]، [[ولایت جام|زام]] و [[ولایت زاوه|زاوه]] از رستاک‌های آن بودند.<ref>{{پک|قدیانی|١٣٨٥|ک=تاریخ فرهنگ و تمدن ایران در دوره ساسانیان|ص=٢٥}}</ref> مرزبان یا فرمانروای این منطقه، دارای لقب اختصاصی [[کنارنگ]] بود.<ref>{{پک|کریستنسن|١٣٩٣|ک=ایران در زمان ساسانیان|ص=٩٨}}</ref> در این دوران، حاکمانی که از خانواده سلطنت بودند لقب [[شاه]] داشتند و نیشابور یکی از ولایت‌های ۲۶گانهٔ ایران بود که حاکم آن، شاه نامیده می‌شد.<ref>{{پک|پیرنیا|١٣٧٥ |ک=تاریخ ایران باستان |ص=٢٨٤٨-٢٨٤٩}}</ref> در نگاهی کلی؛ نیشابور (ابرشهر) این دوران، یکی از پایگاه‌های فرمانروایی و پایتخت‌های ساسانی است<ref>{{پک||١٣٧٥ |ک=تمدن ایرانی؛ اثر چند تن از خاورشناسان فرانسوی |ص=۲۶}}</ref> که به خاطر آتشکدهٔ بزرگ نامدار ''آذر برزین‌مهر'' در ناحیهٔ [[ربع ریوند|ریوند]] زیارتگاه مشهور ایران؛<ref>{{پک| اوشیدری |۱۳۸۶| ک= دانشنامه مزدیسنا؛ واژه‌نامه توضیحی آیین زرتشت |ص=۷۰}}</ref> در جایگاه یکی از مراکز فرهنگی-مذهبی ایران دوره مزدیسنایی نقش‌آفرینی نموده است.<ref>{{پک|طاهری|۱۳۸۴|ک=درآمدی بر تاریخ و جغرافیای نیشابور|ص=۵۳–۵۵}}</ref>
[[پرونده:King Khusro II Mint Abarshar Neyshabur.png|جایگزین=سکه درهم خسرو دوم (۵۹۰–۶۲۸ میلادی) از دوران ساسانی ضرب شده در ابرشهر؛ ابرشهر (نیشابور)، یکی از ضرابخانه‌های ایران در دوران اشکانی، ساسانی و سده‌های نخستین هجری بوده است.|بندانگشتی|سکه درهم [[خسرو دوم]] (۵۹۰–۶۲۸ میلادی) از دوران [[شاهنشاهی ساسانی|ساسانی]] ضرب شده در [[ابرشهر (نیشابور)|ابرشهر]] (نیشابور)؛ ابرشهر، یکی از ضرابخانه‌های ایران در دوران [[اشکانی]]، [[ساسانی]] و سده‌های نخستین هجری بوده است.]]

==== اقتصاد و فرهنگ ====
شاپور -که از وی به عنوان بانی شهر در دوره ساسانی، نام برده شده- به امور تجارت و اقتصاد، توجهی ویژه داشت؛ او در راستای نیرومندسازی موقعیت اقتصادی ''ابرشهر''، نواحی شمال شرق ایران را -که در سیطرهٔ [[شاهنشاهی کوشان|کوشان]] بود- تصرف نموده و فرمانروایانی -از جمله شاهزاده پیروز- را که پیرو وی بودند، بر این ناحیه نهاد.<ref>{{پک|بهرامی|خرداد و تیر ۱۳۵۶|ف= شهرهای ساسانی|ک= مجله بررسی‌های تاریخی |ص= ۲۴۵}}</ref> به‌طور کلی؛ موقعیت ویژهٔ جغرافیایی نیشابور که در چهارراه ارتباطی شرق به غرب و شمال به جنوب در بخش خاوری ایران قرار گرفته مورد توجه ساسانیان قرار گرفته و از آن به عنوان یکی از سنگرهای استوار در برابر یورش‌های بیگانگان شرق قلمرو امپراتوری و پایگاه برقراری امنیت در جبههٔ شرقی [[جاده ابریشم|راه ابریشم]] بهره بردند. قرارگیری در این مسیر که شاهراه شرق به غرب قلمرو ساسانی به‌شمار می‌رفت؛ رونق شهر را در جایگاه یکی از مهم‌ترین منزلگاه‌ها و باراندازگاه‌های کاروان‌های تجاری فراهم نمود. به گونه‌ای که ساختارهای نظام توسعه‌یافتهٔ اقتصادی از جمله: ''نظام روشمند دریافت [[مالیات]]'' و ''نهاد رسمی ضرابخانه'' (در اندازهٔ یکی از ضرابخانه‌های عمدهٔ دوره ساسانی) در این شهر مستقر گردیدند.<ref>{{پک|لباف خانیکی|بهار و تابستان ۱۳۹۳|ف= تأثیرات متقابل نیشابور و راه ابریشم در دورهٔ ساسانی|ک= مطالعات باستانشناسی |ص= ۹۰–۹۴}}</ref><ref>{{پک||بهار و تابستان ۱۳۸۸|ف= نیشابور|ک= پاژ |ص=۱۹۲}}</ref> آثار و میراث هنر و صنعت سفالگری برجای مانده در کهندژ نیشابور نیز نشانگر رونق اقتصادی و زیستگاهی این شهر به عنوان یکی از مراکز عمدهٔ سفالگری شمال شرق ایران در نیمهٔ سده ۴ تا نیمه سدهٔ ۷ میلادی (همزمان با ساسانیان) است.<ref>{{پک|لباف خانیکی|تابستان ۱۳۸۷|ف= سفال‌های ساسانی شمال شرق ایران|ک= مجله علمی - پژوهشی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران |ص=۱۴۶–۱۴۷}}</ref> در این دوران؛ ''آذر برزین‌مهر''، یکی از سه آتشکده بزرگ و زیارتگاه مشهور ایران ساسانی، در ناحیهٔ [[ربع ریوند|ریوند]] نیشابور شعله می‌کشید<ref>{{پک| اوشیدری |۱۳۸۶| ک= دانشنامه مزدیسنا؛ واژه‌نامه توضیحی آیین زرتشت |ص=۷۰}}</ref> و این بوم، به عنوان یکی از مراکز فرهنگی-مذهبی ایران دوره مزدیسنایی نقش‌آفرینی می‌نمود<ref>{{پک|طاهری|۱۳۸۴|ک=درآمدی بر تاریخ و جغرافیای نیشابور|ص=۵۳–۵۵}}</ref> و برآمدن شخصیت‌هایی همچون [[برزویه پزشک|برزویه]]،<ref>{{پک|سجادی|۱۳۸۱ |ف= برزویه |ک= دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ج=۱۱|ص=۷۰۶}}</ref> [[مزدک]]<ref>{{پک|سایکس|۱۳۶۲|ک=تاریخ ایران|ج=۱|ص=۶۰۵}}</ref> و آغاز دعوت [[مانی]] و حضور مسیحیان [[نسطوری]] نمودهایی از گونه‌گونی و پویایی فرهنگی و اجتماعی این ناحیه در دوران ساسانی است.<ref>{{پک|رئیس‌السادات|تابستان ۱۳۶۹|ف= تاریخ شهرهای خراسان؛ نیشابور|ک= مجله تحقیقات جغرافیائی |ص=۳۴۸}}</ref>

=== دوران اسلامی ===
==== سده اول و دوم هجری ====
{{multiple image
| header    = نیشابورِ اموی
| align     = left
| image1    =Silver dirham LACMA M.2002.1.446 (1 of 2).jpg
| width1    = ۱۵۰
| alt1      =
| caption1  = سکهٔ درهم نیشابور، سال [[۹۱ قمری]]/ [[۷۰۹ میلادی]]
| image2    =Silver dirham LACMA M.2002.1.446 (2 of 2).jpg
| width2    = ۱۵۵
| alt2      =
| caption2  = سکهٔ درهم نیشابور، سال [[۹۱ قمری]]/ [[۷۰۹ میلادی]]
}}
''[[۶۴۰ (میلادی)|۶۴۰م]]- [[۷۵۰ (میلادی)|۷۵۰م]]''{{سخ}}
بیشتر تاریخ‌نویسان، [[تسخیر نیشابور|فتح اسلامی نیشابور]] را در [[۶۴۳ (میلادی)|۶۴۳]] به هنگام خلافت [[عمر بن خطاب]] ثبت کرده‌اند.<ref>The city in the Islamic world, Volume 1. By Salma Khadra Jayyusi, Renata Holod, Attilio Petruccioli, André Raymond</ref> برخی نیز این رویداد را در [[۶۵۰ (میلادی)|۶۵۰م]] را به هنگام خلافت [[عثمان بن عفان]] نوشته‌اند، بودن شماری از [[صحابه|صحابهٔ پیامبر اسلام]] در سپاه خلافت راشدین، یکی از دلایل فتح بی‌جنگ این شهر ذکر شده است. حاکم نیشابوری نوشته که در[[۶۴۳ (میلادی)|۶۴۳م]] با صلح‌نامهٔ [[کنارنگ]] و [[عبدالله بن عامر|عبدالله عامر]] فتح اسلامی به آن درآمد.{{سخ}}<ref name=ToolAutoGenRef7>[[حاکم نیشابوری]]</ref>
به‌هنگام امارت [[زیاد بن ابیه|زیاد بن ابی‌سفیان]]، خراسان چهاربخش (رَبع) شد و نیشابور مرکز یکی از چهاربخش‌های خراسان برگزیده شد.<ref>{{یادکرد کتاب | پیوند نویسنده = ابن اثیر | عنوان = الکامل فی التاریخ| جلد =۳| صفحه =۳۷}}</ref>

==== سده سوم تا آخر پنج هجری ====
''[[۷۵۰ (میلادی)|۷۵۰م]]-[[۱۰۷۷ (میلادی)|۱۰۷۷]]''
{{multiple image
| header    = نیشابورِ سده‌های میانه
| align     = left
| image1    =DiezAlbumsComplainingWoman.jpg
| width1    = ۲۸۰
| caption1  = ''زنی نزد حاکم شکایت می‌برد''، نگاره‌ای از [[جامع التواریخ]] دربارهٔ بنیان‌گذاری محلهٔ [[شادیاخ]] (شادی+کاخ) در [[نیشابور کهن]] که زلزله‌ها آن ویران کرده است.
| image2    =Bowl happiness Met 39.40.11.jpg
| width2    = ۱۸۰
| caption2  =کاسه‌ای که واژه «شادی» (فرح) در آن تکرار می‌شود، به خط کوفی تزئینی، یافت‌شده در نیشابور با دیرینگی [[سده ۹ (میلادی)|نهم م]] یا [[سده ۱۰ (میلادی)|۱۰م]].
}}
پایهٔ توسعهٔ نیشابور در سده‌های میانه را، شهرنشینی نهادینه‌شده در دورهٔ ساسانی در آن منطقه می‌دانند؛ از مراکز بزرگ اقتصادی راه ابریشم بود که بخش‌های مرکزی فلات ایران را با خوارزم و ماوراءالنهر مرتبط می‌ساخت. [[ابن رسته]]، [[مقدسی]]، [[اصطخری]]، [[ابن حوقل]] و [[یاقوت حموی]] دربارهٔ نیشابورِ سده‌های میانه‌ها نگاشته‌اند یا در پژوهش‌هایشان به نیشابور نیز سفر کرده‌اند. [[ابن رسته]] این شهر را «صحرایی ـ کوهستانی» خوانده که زیرشهرهایی داشته مانند: [[تربت جام|جام]]، [[باخرز]]، [[جوین]] و [[بیهق]]؛ سپس، سیزده روستا و چهار ربعِ شهر نیشابور را نام می‌برد که [[ریوند]]، [[شهرستان کوهسرخ|تکاب]]، [[ریوند (ربع)|بشت‌فروش]] و [[دهستان مازول|مازول]] بوده‌اند و روستاها نیز شامل [[قوچان|استوا]]، [[ارغیان]]، [[اسفراین]]، [[کاشمر|پُشت]]، [[رخ]]، [[زاوه]]، [[زوزن]]، [[فریمان|اشبند]] و [[خواف]] بوده‌اند.<ref>{{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = ابن رسته| عنوان = الأعلاق النفیسة | ترجمه = حسین قره چانلو| جلد = | سال = ۱۳۶۵ | ناشر = امیر کبیر |مکان = | شابک = | صفحه =}}</ref>{{سخ}}
در [[۸۱۵ (میلادی)|۸۱۵م]]، [[علی بن موسی|علی ابن موسی الرضا]]، هشتم [[دوازده امامی|شیعیان اثناعشری]] و ولی‌عهد [[مأمون|مأمون عباسی]] به نیشابور درآمد، از سوی محدثان بسیار گرامی داشته شد و [[حدیث سلسله‌الذهب|حدیث سلسلة الذهب]] را به درخواست آنان بیان کرد.

در تمام خراسان به نظر ابن حوقل شهری خوش‌هوا تر و آبادتر از نیشابور نبود. ثروت بازرگانانش بسیار بود و هر روز کاروانی تازه به آن شهر می‌رسید و انبارهای آنجا را از کالاهای گوناگون پر می‌کرد و پارچه‌های نخی و ابریشمی آن شهر به نواحی دیگر حمل می‌شد. مقدسی پس از تأیید این گفته‌ها گوید نیشابور چهل و دو محله دارد که برخی از محلات آن هریک به‌قدر نصف [[شیراز]] است. خیابان‌های بزرگ آن که به دروازه‌ها منتهی می‌گردد از پنجاه خیابان کمتر نیست. مسجد جامع آن دارای چهار صحن است و از آثار [[عمرو لیث صفاری]] است. عمارت بزرگ مسجد دیوارش با کاشی‌های زراندود آراسته است و خود مسجد یازده در دارد و دارای ستون‌های مرمر و سقف‌ها و دیوارها همه پاکیزه و آراسته است. رودخانه نیشابور هفتاد آسیاب را در سر راه خود می‌گرداند. از این رودخانه قنات‌های متعددی آب می‌گرفت که زیر خانه‌ها جاری بود. یاقوت گوید با وجود ویرانی‌هایی که از زمین‌لرزه سال ۵۴۰ در نیشابور حادث گردید و پس از آن در سال ۵۴۸ تاخت‌وتاز و غارت عشایر غز به وقوع پیوست باز در تمام خراسان نقطه‌ای از خراسان آبادتر نیست.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی|صفحه=۴۱۱}}</ref>
{{سخ}}[[طاهریان|امیرنشین طاهریان]] در [[۸۲۱ (میلادی)|۸۲۱]] به‌دست [[طاهر بن حسین]] در [[مرو (شهر باستانی)|مرو]] استقلال اعلام کرد. در [[۸۳۰ (میلادی)|۸۳۰]] نیشابور پایتخت [[طاهریان|امیرنشین طاهریان]] شد و پس از [[مرو]]، دومین پایتخت آنان به‌شمار می‌رود. داستانی دربارهٔ بنیان‌نهادن [[شادیاخ]] در نیشابور به [[عبدالله بن طاهر]] نسبت داده‌اند؛ که هدف از آن عدم مزاحمت سپاهیان برای مردم بوده است.
این داستان را به دیگران، از جمله [[غازان خان]] نیز نسبت می‌دهند. کاخ [[شادیاخ]]، تا سده هفتم هجری، آبادان بود.{{سخ}}
{{multiple image
| header    = نمونه ای از [[سفال نیشابور]] در [[دوران طلایی اسلامی]]، [[موزه ملی ایران]]
| align     = left
| width1    = ۱۸۰
| image2    =Thr muze art islam 7.jpg
| width2    = ۱۸۰
}}

عبدالله بن طاهر پس از اخذ تصمیم خود مبنی بر عزیمت به [[خراسان بزرگ|خراسان]]، با شتاب تمام راه نیشابور را در پیش گرفت. وی سپس در سال ۲۱۵ ه‍.ق/ ۸۳۰ م، به [[مرو (شهر باستانی)|مرو]] وارد شد و اقامتی کوتاه در آن شهر داشت، زیرا نیشابور را به عنوان پایتخت خویش برگزیده بود.<ref>{{پک|اکبری|۱۳۸۴|ک=تاریخ حکومت طاهریان از آغاز تا انجام|ص=۸۵–۱۸۴}}{{سخ}}{{پک|خضری|۱۳۸۴|ک=تاریخ خلافت عباسی|ص=۸۱}}{{سخ}}{{پک|زرین‌کوب|۱۳۶۳|ک=تاریخ ایران بعد از اسلام|ص= ۵۰۸}}{{سخ}}{{پک|اقبال|۱۳۹۲|ک=تاریخ ایران از انقراض ساسانیان تا انقراض قاجاریه|ص=۷۴}}{{سخ}}{{پک|Bosworth|1982|ف=ʿABDALLĀH B. ṬĀHER|ک=Encyclopædia Iranica|زبان=en}}</ref> وی نیشابور را به علت مزایایی که آن را مناسب پایتختی قرار داده بود، به عنوان مرکز حکومت خویش برگزید که از آن جمله آب و هوای نیکو را بیان می‌دارند.<ref>{{پک|اکبری|۱۳۸۴|ک=تاریخ حکومت طاهریان از آغاز تا انجام|ص=۱۸۶}}</ref> چنان‌که عبدالله بن طاهر در پاسخ به چرایی گزیدن این شهر به پایتختی، هوای قوی، مردم سر به زیر و دارای عمر زیاد را عنوان کرده است. همچنین [[ابومنصور عبدالملک ثعالبی|ثعالبی]] نیز از پاکیزگی هوای این شهر در نزد یکی از [[طاهریان]] یاد کرده است.<ref>{{پک|اکبری|۱۳۸۴|ک=تاریخ حکومت طاهریان از آغاز تا انجام|ص=۱۸۶}}</ref>

در کنار موارد مذکور می‌توان دلایل دیگری را نیز برای این اقدام عبدالله بیان کرد اما در این میان، ممکن است دلایل سیاسی و نظامی که متأثر از حضور [[خوارج]] است، در اولویت باشند. در زمان تاخت‌وتاز خوارج در [[خراسان]]، نیشابور در مرکز توجه آنان قرار داشت و در هنگام ورود عبدالله به خراسان نیز کانون این معضل بشمار می‌آمد، چنان‌که علی بن طاهر، برادر و نایب عبدالله در حکومت خراسان، سراسر ایام کوتاه حکومتش را در درگیری با خوارج در نیشابور گذراند و سرانجام جان خویش را نیز در این راه از دست داد. دوران زمامداری محمد بن حمید طاهری پیش از عبدالله در خراسان به مرکزیت نیشابور، به ساخت عمارت‌های متعدد و ستیز دایمی با خوارج سپری شد. شابشتی به نامه‌ای از عبدالله به [[مأمون]] اشاره می‌کند که در آن، تعدد اقامتگاه‌های خوارج در اطراف نیشابور و اهمیت این منطقه را به همین سبب، گزارش می‌کند. در نتیجه حضور چشمگیر خوارج پیرامون نیشابور و نبرد حاکمان پیش از عبدالله با آنان، او را به توجه ویژه به این منطقه در راستای سرکوب این گروه واداشت.<ref>{{پک|اکبری|۱۳۸۴|ک=تاریخ حکومت طاهریان از آغاز تا انجام|ص=۸۷–۱۸۶}}</ref>

به روایت [[حمزه اصفهانی|حمزهٔ اصفهانی]]، سرزمین‌های [[طبرستان]] و [[رویان (نور)|رویان]] نیز توسط [[مأمون]] به عبدالله واگذار شدند و امور اینچنینی که گسترش حکومت [[طاهریان]] را در پی داشت، موجب پررنگ شدن نقش نیشابور به عنوان پایتخت و شهری می‌شد که طاهریان از طریق آن بر سرزمین‌های مختلف اشراف یابند و با دقت به ادارهٔ آن بپردازند. همچنین [[مرو (شهر باستانی)|مرو]] به علت بافت قدیمی‌اش و محدودیت‌های متأثر از آن، جاذبهٔ لازم را در برابر نیشابوری که دارای ظرفیت بیشتر برای احداث عمارت‌ها و کاخ‌های جدید بود، برای حاکم مقتدر طاهری دارا نبود. اقدامات عمرانی عبدالله در نیشابور که مشتمل بر ساخت شادیاخ و عمارت‌های تازه بود، نشانگر میزان علاقهٔ او به شهری بود که توانایی آبادی آن به سلیقهٔ خویش را داشت. اقدامات عبدالله آنچنان در آبادانی و گسترش نیشابور تأثیرگذار بود که موجب جذب عدهٔ زیادی از ادیبان و دانشمندان بدان شهر به موجب محاسن آن گشت و آن را در ردیف ثروتمندترین و پرجمعیت‌ترین شهرها قرار داد.<ref>{{پک|اکبری|۱۳۸۴|ک=تاریخ حکومت طاهریان از آغاز تا انجام|ص=۸۸–۱۸۷}}</ref>

در [[اوت]] [[۸۷۲ (میلادی)|۸۷۲]] [[یعقوب لیث|یعقوب لیث صفاری]] بر نیشابور چیره شد. هنگامی که بزرگان نیشابور به مشروعیت او از سوی خلیفه خرده گرفتند، درباری باشکوه آماده ساخت، در حضور بزرگان شمشیرش را درآورد و گفت «امیرالمؤمنین را به [[بغداد]] نه این تیغ نشاندست؟ گفتند: بلی. گفت مرا بدین جایگاه نیز همین تیغ نشاند و عهد من و آنِ [[امیرالمؤمنین]] یکی است»<ref>تاریخ سیستان، 1381: 225</ref>{{سخ}}
جغرافی‌دانان‌ها در این دوره، نیشابور را به عنوان شهری پرجمعیت توصیف می‌کنند که به ۴۲ بخش با یک فرسخ طول و عرض بخش شده بود و ارگ، مرکز شهر و یک حومهٔ شهری بیرونی را دربرمی‌گرفت که مسجد جامع نیشابور در این بخش جای داشت. در کنار این مسجد بازار همگانی و پادگانی به‌نام المعسکر، کاخ حاکم (ارگ)، فضای باز دوم با عنوان ''میدان الحسین'' و زندان جای داشتند. ارگ دو دروازه داشت و مرکز شهر چهار دروازه: دروازهٔ پل، دروازهٔ راهی که از مقیل می‌آمد، دروازهٔ قلعه (باب‌الکهندز) و دروازهٔ پل تکین. حومه‌های شهری دیوارهایی با شمار بسیاری دروازه داشته است. شناخته‌شده‌ترین بازارها المربع الکبیرة (نزدیک به مسجد جامع) و المربع الصغیرة بودند. مهم‌ترین خیابان‌های بازاری در حدود پنجاه تا بودند و در خط‌های یکراست متقاطع در زوایای سمت راست، سراسر شهر را می‌پیمودند؛ همه نوع کالایی در این خیابان‌ها فروخته می‌شد. نهرهای بسیاری که از وادی سقاورسرچشمه می‌گرفتند از روستای باشتنکار یا باشتقان به سوی پایین حرکت کرده و ۷۰ مایل را طی می‌کردند، از اینجا به بعد از نزدیک شهر عبور کرده و خانه‌هایی با ذخایر آبی وسیع را ایجاد می‌کردند. باغ‌های پایین‌شهر نیز بدین شیوه آبیاری می‌شدند. منطقهٔ نیشابور همچو حاصلخیزترین ناحیه در خراسان برجسته بود.{{سخ}}
کتاب [[تاریخ نیشابور (الحاکم)|تاریخ النیسابوریین]] در [[سپتامبر]] یا [[اکتبر]] [[۹۸۸ (میلادی)|۹۹۸م]] به‌دست [[ابوعبدالله حاکم نیشابوری]] نوشته شد؛ کتابی که به جغرافیا، تاریخ و علم حدیث در نیشابور پرداخته و بیش از ۲۵۰۰ تن از بزرگان نیشابور را معرفی و دلایل سرشناسی آن‌ها را نه به شیوه ''تذکره'' که به صورت خلاصه یاد کرده است. این اثر در سده هفتم قمری، به‌دست [[محمد بن حسین خلیفه نیشابوری]] بازنویسی و بخش‌های عربی آن به فارسی ترجمه شده است. خلیفه نیشابوری قسمت‌هایی از تاریخ نیشابور معاصر خود یعنی حدود سه قرن پس از متن اصلی کتاب را نیز به کتاب حاکم اضافه کرده است. این کتاب را از آثار ارزشمندی می‌دانند که در حوزه تاریخ‌نگاری محلی ایران نگاشته شده، گویا نسخهٔ کامل آن یافت شده است.<ref>http://www.cgie.org.ir/fa/news/4131</ref>{{سخ}}
در سال [[۴۰۱ (قمری)]]، [[قحطی نیشابور ۴۰۱ (قمری)|قحطیِ بزرگی در نیشابور]] روی داد که بر اثر سرمازدگی کشاورزی در سال [[۴۰۰ (قمری)]] بوده است.<ref>http://www.cgie.org.ir/fa/news/128582</ref>

{{سراسرنما|Kohandezh Panorama Banner.jpg|1000px|سراسرنمایی از [[نیشابور (شهر کهن)|کهن‌دژ نیشابور]]
|جا=Kohandezh Panorama.jpg}}

==== سده ششم هجری ====
''[[۱۰۷۷ (میلادی)|۱۰۷۷م]]-[[۱۲۲۱ (میلادی)|۱۲۲۱م]]''
{{multiple image
| header    = نیشابور خوارزمشاهی
| align     = left
| image1    =Messager de Djengiz Khân à Nîshâbûr.jpeg
| width1    =۱۹۰
| alt1      =
| caption1  = سفیر [[چنگیز]] در نیشابور، [[۱۲۲۰ (میلادی)|۱۲۲۰م]]؛ نسخه‌ای در [[کتابخانه ملی فرانسه]]
| image2    =Mihrab or Tombstone LACMA M.73.7.1.jpg
| width2    = ۲۰۰
| alt2      =
| caption2  = [[محراب]] یا [[سنگ قبر]] یافت‌شده در نیشابور، مربوط به [[سده ۱۲ (میلادی)|سده دوازدهم میلادی]]
}}
به‌هنگام حملهٔ غزها به نیشابور در [[۱۱۵۴ (میلادی)|۱۱۵۴م]]، جنگ داخلی مذهبی نیز در نیشابور رخ داد؛ «هر شب یک فرقه مذهبی به محله فرقه دیگر حمله می‌کرد و عده‌ای از آنان را می‌کشت» که نمونه‌ای برجسته از درگیری‌های مذهبی [[سده ۶ (قمری)|سده ششم هجری]] است، حتی اگر دو طرف از سوی دشمن مشترکی تهدید می‌شدند، از ستیزه‌جویی بازنمی‌ایستادند.<ref>؛ [[ابن راوندی]] در ''راحة الصدور''.</ref>

در سال ۶۱۸ لشکریان مغول به فرماندهی [[چنگیزخان]] آن را تسخیر نموده به باد غارت دادند و یاقوت گوید مغول‌ها در آنجا حتی یک دیوار هم برجا نگذارند. نیشابور پس از فتنه مغول دوباره آباد گردید و [[ابن بطوطه]] که در قرن هشتم آنجا را دیده است گوید که آنجا شهری معمور است و آن شهر از فرط حاصلخیزی و کثرت میوه‌ها [[دمشق]] کوچک خوانده می‌شود. در نیشابور، به گفته ابن بطوطه، پارچه‌های ابریشمین بافته می‌شود و سوداگران از هر سو به آنجا رفت‌وآمد می‌کنند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی|صفحه=۴۱۲}}</ref>

همهٔ منابع تاریخی دربارهٔ [[حمله مغول به نیشابور|نبرد نیشابور (۱۲۲۱)]]، از سوی مسلمانان نوشته شده است. آنان [[حمله مغول]] و تأثیرات پس از آن را، به عنوان ضربه‌ای رکود کننده در [[تاریخ نیشابور]] و در پی آن، [[دوران طلایی اسلام|تمدن اسلامی]] و [[ایران]] مطرح می‌کنند: «تبدیل به جویبارهای خون گردید، از سران مردان و زنان و کودکان هرم‌هایی ساخته شد، حتی به سگ‌ها و گربه‌های شهر نیز رحم نکردند.»<ref>{{یادکرد|نویسنده =ساندرا ماکی |کتاب =The Iranians: Persia, Islam, and the soul of a nation | ناشر = |صفحه =بخش اشغال نیشابور |تاریخ =}}</ref>{{سخ}}[[محمد خوارزمشاه]] در [[۲۴ آوریل]] [[۱۲۲۰ (میلادی)|۱۲۲۰ م]] به نیشابور وارد شد.<ref name="تاریخ جهانگشای">{{یادکرد کتاب | پیوند نویسنده = عطاملک جوینی| کوشش = [[محمد قزوینی]] | عنوان = [[تاریخ جهانگشای]]| جلد = ۲ | عنوان جلد = تاریخ جهانگشای جوینی | سال =۱۳۶۷ | ناشر = ارغوان | شابک =}}</ref> مدّتی ماند و نیشابور نقش دربار خوارزمشاهیان داشت.<ref name="تاریخ جهانگشای"/> عطاملک جوینی از چگونگی درهم‌آمیزی ازدحام و تشویش مردمان و نابسامانی سلطنت خوارزمشاهیان نوشته است.<ref name="تاریخ جهانگشای"/> سلطان محمد در یک خطبهٔ نماز جمعه در نیشابور بیان داشت که «کارِ این مغولان بلایی آسمانی است، هرکس چارهٔ خویش کند و برود یا تسلیم شود.» سپس سه تن را مأمور ادارهٔ شهر کرد: «[[نظام‌الدین ابوالمعالی جامی]]»، «[[ضیاءالملک زوزنی]]» و «[[مجیرالملک کافی]]»<ref name="تاریخ جهانگشای"/>؛ سرانجام برای [[شکار]] از نیشابور سوی [[اسفراین]] رفت.<ref name="تاریخ جهانگشای"/> [[جبه نویان]] و [[سبتای]] همراه گردان‌هایی در [[۱۳ مه]] [[۱۲۲۰ (میلادی)|۱۲۲۰م]] به نیشابور رسیدند و حاکمان سه‌گانه پیام پیروی به آن دو فرستادند.<ref name="تاریخ جهانگشای"/> کم‌کم شورش‌هایی علیه بود-وباش سربازان امپراتوری مغولان در ربع نیشابور شدّت گرفت.<ref name="تاریخ جهانگشای"/> سپس [[تولی‌خان|تولُی]] از سوی [[چنگیز|چنگیز، خان مغول]] مأمور رسیدگی شد که او [[تغاجار نویان]] را فرماندهٔ سپاه خود برگزید.<ref name="تاریخ جهانگشای"/> [[تولی‌خان]] در [[۲۰ نوامبر]] [[۱۲۲۰ (میلادی)|۱۲۲۰م]] (نیمهٔ رمضان) به مرزهای ربع نیشابور رسید. در این درگیری‌ها، [[تغاجار نویان]] با تیر یک کمان‌دار مرزدار نیشابور کشته شد.<ref name="تاریخ جهانگشای"/>[[شهاب‌الدین زیدری نسوی]] از تغییر تاکتیک فرماندهان مغولان نوشته که ''تا بیست شهر از توابع نیشابور را تصرف نکردند، قصد نشابور نکردند''.<ref>{{یادکرد کتاب | پیوند نویسنده = شهاب‌الدین زیدری نسوی| کوشش = [[مجتبی مینوی]] | عنوان = سیرت جلال‌الدین منکبرنی| سال =۱۳۶۵ | ناشر = شرکت انتشارات علمی و فرهنگی}}</ref> پس از چیرگی [[امپراتوری مغولان]] بر [[مرو (شهر باستانی)|مرو]]، نیشابور در [[۱۶ ژوئن]] [[۱۲۲۱ (میلادی)|۱۲۲۱ م]] به فرماندهی [[تولی‌خان|تولُی]] [[سقوط نیشابور|سقوط کرد]] و در فرمان [[ایلخانان|امپراتوری مغولان]] جای گرفت.<ref>{{یادکرد|نویسنده =سید انورالحق حقانی |کتاب =Chingiz Khan: The Life and Legacy of an Empire Builder | ناشر =Primus Books |صفحه =۱۱۵ |تاریخ =۲۰۱۰}}</ref>{{سخ}}
اکنون در شهرستان نیشابور، آثاری از دورهٔ خوارزمشاهیان به‌جامانده که دربرگیرندهٔ تپه-قلعه‌های [[تپه چکنه قلعه چهار گوشلی|چهار گوشلی]]، [[تپه دختر گلبو|دختر، گلبو]]، [[تپه دهنه حیدری|دهنه حیدری]]، [[تپه قلعه رضی|رضی]] و [[تپه قلعه کهنه کلیدر|کلیدر]] هستند. همچنین [[سردابه یام]] و [[قلعه قدیمی سرده|قلعهٔ کهنهٔ سرده]] از این دسته‌اند.{{سخ}}[[ابن ابی البرکات|ابن ابی‌برکات]]، [[علی بن احمد سیفی|علی سیفی]]، [[رضی‌الدین نیشابوری|رضی‌الدین]]، [[محمد معزی|امیرمعزی]]، [[ابوالفضل میدانی]]، [[ابن فندق]]، [[ابن ابوسعید]]، [[ابن ابی صادق]]، [[الحرمین جوینی|عبدالملک جونی]]، [[عمر خیام]] و [[فریدالدین عطار]] از برجستگان نیشابور در این دوره بودند.

==== ایلخانی-تیموری ====
''[[۱۲۲۱ (میلادی)|۱۲۲۱م]]-[[۱۵۰۷ (میلادی)|۱۵۰۷م]]''
{{multiple image
| header    = نیشابور ایلخانی-تیموری
| align     = left
| image1    =
| width1    = ۱۸۰
| alt1      =
| caption1  =
| image2    =Prise de Nîshâbûr (1294).jpeg
| width2    = ۲۲۰
| alt2      =
| caption2  = [[غازان خان]] در فتح نیشابور، [[۱۲۹۴ (میلادی)|۱۲۹۴م]]؛ از ''[[جامع التواریخ]]''، نوشته [[رشیدالدین فضل‌الله همدانی|رشیدالدین همدانی]].
}}
پس از [[سقوط نیشابور|براندازی نیشابور در ۱۲۲۱م]]، ساختار شهری آن ناتوان شد و فراورده‌های کشاورزی‌اش کاهش یافت. [[غازان پسر ارغون|غازان‌خان]] و [[ابوسعید بهادرخان]] برای آباد ساختن، مکان‌هایی در ساخته شد، جمعیت شهر فزونی گرفت و برخی روستاها باز-آباد شده. شهر جدید را در شمال و غرب [[نیشابور (شهر کهن)|شهر قدیم]] ساختند.<ref>- تاریخ نیشابور، ثابتی، ص۲۱۱;</ref><ref>تاریخ نیشابور، لاکهارت، مجله دانشکده ادبیات، ص ۳۴۸.</ref>
در [[۱۳۳۹ (میلادی)|۱۳۳۹م]] یا [[۱۳۴۰ (میلادی)|۱۳۴۰م]]، [[حمدالله مستوفی]] در نیشابور بود. در زمان، این شهر و منطقهٔ آن، آبادان و مهم در خراسان به‌شمار می‌رفته. کشاورزی در منطقهٔ مرکزی نیشابور بسیار رونق داشته به‌طوری‌که او از چهل آسیاب در کنار رود میرآباد (به‌گفتهٔ او: آب‌بوستان) سخن گفته که همگی بی‌ایست کار می‌کرده است. شتاب و گنجایش این آسیاب‌ها را از تشابهی ادبی که او گفته می‌توان دریافت: «تا کشاورزان از دوختنِ سرِ یک جوال فارغ می‌شدند، یک خروار غلّه آرد می‌شد.»<ref>سفرنامه کلاویخو، ترجمه فارسی، ص ۱۸۹ و ۱۹۰</ref>
در بهار [[۱۳۸۱ (میلادی)|۱۳۸۱م]] نیشابور بی‌نبرد به‌دست [[تیمور]] گرفته شد. در [[۲۶ ژوئیه]] [[۱۴۰۴ (میلادی)|۱۴۰۴م]] [[کلاویخو|روی گونزالس دی کلاویخو]] سفیر [[هانری سوم]] پادشاه اسپانیا نزد تیموریان، به نیشابور رسید.<ref name=ToolAutoGenRef1>«سفرنامه کلاویخو»، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۴. ص ۱۸۸–۱۹۱</ref>
[[پرونده:Epigraph of establishment- Nishapur Grand Mosque.JPG|بندانگشتی|راست|سنگ‌نوشتهٔ بنیانگذاری [[مسجد جامع نیشابور]] در [[۱۴۹۴ (میلادی)|۱۴۹۴م]]]]
در [[۱۴۰۵ (میلادی)|۱۴۰۵م]] زلزله‌ای شدید نیشابور را لرزاند که گویا پس‌لرزه‌هایش تا چند روز پیوسته بوده. در [[۲۰ آوریل]] [[نبرد نیشابور (۱۴۴۷)|۱۴۴۷م]]، جنگی داخلی میان تیموریان در نیشابور رخ داد. [[ابن بطوطه]] جهانگرد مغربی، احتمالاً در [[دهه ۱۳۳۰ (میلادی)]] به نیشابور درآمد و این شهر را توصیف کرد:
{{نقل قول|یکی از شهرهای چهارگانه‌ای است که پایتخت‌های خراسان‌اند، از برای فراوانی میوه‌ها، بوستان‌ها، آب‌ها و زیبایی‌هایش «دمشق کوچک» نامیده می‌شود. چهار نهر در آن روان است، بازارهایش نیکو و گسترده است، مسجد نوساخته‌اش در میانهٔ بازار است که چهار مدرسه در کنارش می‌باشد و آب‌واره‌های فراوانی دارد.<ref>{{یادکرد وب |url=http://shamela.ws/browse.php/book-12009/page-340 |title=نسخه آرشیو شده |accessdate=۲۳ اوت ۲۰۱۶ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160921010437/http://shamela.ws/browse.php/book-12009/page-340 |archivedate=۲۱ سپتامبر ۲۰۱۶ |dead-url=yes}}</ref>}}
او همچنین از گونه‌های پوشاک‌بافی در نیشابور نام می‌برد که از حریر بافته می‌شدند که برای فروش به هند می‌بردند.{{سخ}}
در [[۱۴۹۳ (میلادی)|۱۴۹۳م]] [[مسجد جامع نیشابور]] با تلاش پهلوانی به نام ''علی بن بایزید کرخی'' (احتمالاً هراتی) ساخته شد که تا کنون برجامانده و کهن‌ترین سازه در محدودهٔ کنونی نیشابور است. [[مدرسه گلشن]]، [[آرامگاه عطار]]، [[آرامگاه ابوعثمان سعید مغربی|آرامگاه مغربی]]، [[قلعه شورگز]] و [[کاروانسرای فخر داوود]] از بناهای ساخته‌شدهٔ این دوران در نیشابور بوده که هنوز پابرجاست.{{سخ}}[[سراج‌الدین سگزی]]، [[حسن جوری]]، [[حسن متکلم]] و [[لطف‌الله نیشابوری]] از مشاهیر نیشابور در این دوره‌اند؛ [[شریف نیشابوری|جمال‌الدین شریف]] (شام سپس مصر) [[حاجی بکتاش ولی|محمد بکتاش]] (آناتولی) و [[منجمه نیشابوری|منجّمه]] (شام) از جمله برجستگانی نیشابوری‌اند که در این دوره از زادگاه خود کوچ کردند.

==== صفوی ====
''[[۱۵۰۱ (میلادی)|۱۵۰۱م]]-[[۱۷۳۶ (میلادی)|۱۷۳۶م]]''
{{multiple image
| header    = نیشابور صفوی
| align     = left
| image1    =Qadamgah Mosque 02(Cropped).jpg
| width1    = ۲۰۰
| alt1      =
| caption1  = [[قدمگاه|مسجد و زیارتگاه قدمگاه]] در ۲۴ ک. م شرق نیشابور؛ به‌هنگام پادشاهی [[شاه سلیمان|سلیمان صفوی]] (۱۶۶۶ – ۱۶۹۴م) بازسازی شد.
| image2    = Mohammad Al-Mahruq mosque dome 3.jpg
| width2    = ۱۷۰
| alt2      =
| caption2  = [[آرامگاه و مسجد محمد محروق]] از بناهایی در نیشابور است که نمود [[هنر صفوی]] در آن آشکار است.
}}
در [[۱۵۸۱ (میلادی)|۱۵۸۱م]] در پی ناسازگاری‌های طوایف خراسان، [[محاصره قلعه نیشابور (۱۵۸۱)|قلعهٔ نیشابور محاصره شد]]. این نبرد میان دو سپاهِ موافق و مخالف حکومت مرکزی صفویان رخ داد؛ یک سپاه به فرماندهی [[مرتضی قلی‌خان پرناک ترکمان|مرتضی‌قلی پرناک]] و [[درویش محمدخان روملو|محمد روملو]] برای پشتیبانی از حکومت مرکزی صفویان ([[شاه محمد خدابنده]]) آماده شده بود و دیگری به فرماندهی [[علی‌قلی‌بیگ گورکان شاملو|علی‌قلی شاملو]] و [[مرشد قلی‌خان سلطان استاجلو|قلی‌خان استاجلو]] برای پشتیبانی از [[شاه عباس یکم|عباس میرزا]] (بعدها [[شاه عباس یکم]]).
نتیجهٔ این نبرد محاصره قلعهٔ نیشابور به‌دست طوایف شاملو و استاجلو، عقب‌نشینی طوایف تکلو و ترکمان، به سلطنت رساندن [[شاه عباس یکم]] در خراسان و سرانجام عقب‌نشینی طوایف شاملو و استاجلو به هرات بود.{{سخ}}
در [[۱۵۹۲ (میلادی)|۱۵۹۲م]] [[شاه عباس یکم]] در پی [[نزاع شیبانیان و صفویان (۱۵۹۲)|اختلافات شیبانیان و صفویان]]، نیشابور را از چیرگی [[شیبانیان]] درآورد.{{سخ}}
از پنج سنگ‌نوشته در [[مسجد جامع نیشابور]]، دوتای آن وابستهٔ [[شاه عباس یکم]] است که در دو سوی درگاه شمالی‌اش نصب است. این سنگ‌نوشته‌ها، فرمان‌هایی از او دربارهٔ «کاهش مالیات و نپرداختن آن»، «تشویش‌زدایی مقام‌داران حکومتی از مردم نیشابور» به تاریخ [[رمضان]] [[۱۰۲۱ (قمری)|۱۰۲۱]]/ [[اکتبر]] [[۱۶۱۲ (میلادی)|۱۶۱۲]] است.{{سخ}}[[کاروانسرای شاه‌عباسی (نیشابور)|کاروانسرای شاه‌عباسی]]، [[کاروانسرای قدمگاه]]، [[بازار تاریخی نیشابور|بازار سرپوشیده]]، [[حمام گلشن (نیشابور)|گرمابه گلشن]]، [[آرامگاه فضل بن شاذان|آرامگاه فضل]]، [[آرامگاه و مسجد محمد محروق|مسجد محمد محروق]]، [[مسجد قدمگاه|مسجد و زیارتگاه قدمگاه]]، [[سرای زهدی]] و [[حمام قدیمی بازار|گرمابهٔ کهنهٔ بازار]] از یادگارهای دورهٔ صفوی در نیشابور است.{{سخ}}[[قلی خاکی خراسانی|امام‌قلی خاکی]]، [[محمدحسین نظیری نیشابوری|محمدحسین نظیری]]، [[عبدی نیشابوری|عبدی]]، [[شاه‌محمود نیشابوری|شاه‌محمود]]، [[محمد بن یحیی سیبک|محمدیحیی سیبک]]، [[محمد کاتبی|کاتبی ترشیزی]]، [[میر مخدوم|میرمحمد مخدوم]]، [[شاه‌محمود رهی نیشابوری|شاه‌محمود رهی]] از برجستگان نیشابوری در این دو سده و چند دههٔ صفوی‌اند.{{سخ}}[[سعادت علی خان]]، زادهٔ [[۱۶۸۰ میلادی|۱۶۸۰]] در نیشابور (با ناماصلی میر محمدامین موسوی نیشابوری) به هند کوچید و سلسلهٔ [[حکومت اود|نواب‌های اَوَدْهْ در شبه‌قارهٔ هند]] را به سال [[۱۷۲۲ (میلادی)|۱۷۲۲]] بنیان نهاد که تا [[۱۸۵۶ (میلادی)|۱۸۵۶]] ادامه داشت.

==== افشاری-قاجاری ====
''[[۱۷۳۶ (میلادی)|۱۷۳۶م]]-[[۱۷۹۶ (میلادی)|۱۷۹۶م]]''{{سخ}}
''[[۱۷۸۹ (میلادی)|۱۷۸۹م]]-[[۱۹۰۰ (میلادی)|۱۹۰۰]]''
{{multiple image
| header    = نیشابورِ در [[سده ۱۹  (میلادی)|سده ۱۹ م]]
| align     = left
| image1    =Nishapur in 19 century.jpg
| width1    = ۲۶۰
| alt1      =
| caption1  = شهر نیشابور در دهه‌های پایانی [[سده ۱۹ (میلادی)|سده نوزدهم م]]
| image2    = Mohammad Al-Mahruq Mosque before 1900.jpg
| width2    = ۱۵۰
| alt2      =
| caption2  = حومهٔ نیشابور پیش از [[۱۹۰۰ (میلادی)|۱۹۰۰م]]
}}
{{multiple image
| header    =
| align     = left
| image1    =WILLIAM SIMPSON, FRGS RI (1823-1899).jpg
| width1    = ۱۶۰
| alt1      =
| caption1  = نقاشی [[ویلیام سیمپسون]] از [[آرامگاه خیام]] و [[مسجد محروق]]، سال [[۱۸۸۰ (میلادی)|۱۸۸۰]]
| image2    = At the Tomb of Omar Khayyam - by Jay Hambidge.jpg
| width2    = ۱۵۰
| alt2      =
| caption2  = ''در آرامگاه خیام'' از [[جی هامبیج]]، احتمالاً [[دهه ۱۹۱۰ (میلادی)|دهه۱۹۱۰]]
}}

[[احمدشاه درانی]] در بهار [[۱۷۵۱ (میلادی)|۱۷۵۱م]] با پشتیبانی توپخانهٔ سنگینش [[خانات نیشابور]] را تصرف کرد و [[شاهرخ‌میرزا|شاهرخ نوهٔ افشار]] را بر خراسان فرمانروایی داد. [[جیمز بیلی فریزر]] که در [[۱۸۲۲ (میلادی)|۱۸۲۲م]] به نیشابور رسید، در اینباره نوشت:
{{نقل قول|به شهادت کسانی که آن رویداد را دیده‌اند و هنوز زنده‌اند بلاهایی که از هجوم افغانها بر سر ساکنان نیشابور آمد دست‌کم از مصیبتهای ناشی از هجوم مهاجمان تاتار نداشت. به گفتهٔ یکی از سالخورده‌ترین ساکنان نیشابور هجوم احمدخان شهر را چنان ویران ساخت که در درون دیوار نیشابور یک خانه مسکونی نماند و مدتها این نابسامانی و دربدری ادامه داشت.}}
[[پرونده:The Mud Walls of Nishapur , Khorassan s. XIX.jpg|280px|بندانگشتی|راست|طراحی مجلهٔ [[پاپیولار ساینس|Popular Science]]؛ یکی از [[دروازه‌های نیشابور]]، سال [[۱۸۹۲ (میلادی)|۱۸۹۲]]]]
او طول شهر را چهار هزار قدم و جمعیت آن را بین ۳۰ تا ۴۰ هزار نفر گمان زد، بازار اقتصادی این شهر را راکد بیان کرد. در قحط‌سالی [[۱۸۷۱ (میلادی)|۱۸۷۱م]] جایگاه اقتصادی نیشابور را بسیار ناتوان کرد به‌طوری‌که از ۶۰۰ باب دکان فقط ۱۵۰ باب پویا بود و دکان‌داران به‌سختی از فروش نیازمندی‌های سادهٔ روزانه می‌گذراندند.<ref>{{یادکرد کتاب| عنوان = جغرافیای تاریخی خراسان از نظر جهانگردان صفحه = ۱۷۷}}</ref>{{سخ}}[[جرج کرزن]] در [[۱۸۵۵ (میلادی)|۱۸۵۵م]] از راه دروازه ''پاچنار'' به نیشابور درآمد، در اینباره نوشت که «مدت‌ها پیش از ورودش، دیوارهای شهر فروریخته بود و برج و باروهایش ویران گشته، ایوان و گلدستهٔ [[مسجد جامع نیشابور|مسجد جامعش]] از دور نمایان بوده است.»
یک ستون در روزنامهٔ ''The Gazette Times'' به تاریخ [[۱۱ دسامبر]] [[۱۹۱۱ (میلادی)|۱۹۱۱م]] دربارهٔ جایگاه عمر خیام، آرامگاهش و گمنامی‌اش در نیشابور نوشته شد که نخستین جملهٔ آن این است:

{{نقل قول|این مَثَل که «یک پیامبر در سرزمین خود هیچ احترامی ندارد» در نیشابور، زادگاه [[عمر خیام]]، یک اثباتِ نمایان دارد.<ref>{{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = Seibel | نام = George | نام خانوادگی۲ = | نام۲ = | عنوان = The Gazette Times | ژورنال = | مکان = | ناشر = Jeff Precourt | دوره = | شماره = | سال = ۱۱ دسامبر۱۹۱۱م | صفحه = ۴ | پیوند = https://news.google.com/newspapers?nid=1126&dat=19111211&id=vDkxAAAAIBAJ&sjid=W2YDAAAAIBAJ&pg=3772,1314419&hl=en | تاریخ بازبینی = 1 ژوئیه ۲۰۱۶ | doi =}}</ref>}}

در دهه‌های پایانی [[سده ۱۹ (میلادی)|سده نوزدهم م]]، شهر نیشابور به‌شکل مربع-مستطیل بود که پیرامون آن به ۳۳۰۰ گز (۳۴۳۲ متر) می‌رسید. دو راه یکی شرق-به-غرب و دیگری جنوب-به-شمال داشته که این دو در میانهٔ شهر چهارسوقی (چهارراه) می‌ساخته‌اند و که [[بازار نیشابور]] را چهار بخش می‌کرده است. این چهار بازار از هر سو به دروازه‌ای می‌رسیده. دروازهٔ جنوبی «عراق»، شرقی «مشهد»، جنوب‌شرقی «ارگ» و غربی «پاچنار» نام داشته است. حدود ده هزار نفر ساکنان شهر در چهارکوی «استخر»، «بالاگودال»، «سرسنگ» و «سعدشاه» زندگی می‌کردند و بیشتر اهالی، کشاورز و معدنچی (فیروزه و نمک) بوده‌اند. بخشی نیز دکان‌دار بوده‌اند و شریف‌تبارها (سادات) مستمری ویژه داشته‌اند و از سوی دولت در پرداخت مالیات، معاف بوده‌اند. در این دوران، نیشابور ۱۱ گرمابه، دو مدرسه و دو کاروانسرا و ۴۵۰ دکّان داشته است.{{سخ}}
در [[۱۹ ژوئن]] [[۱۸۶۶ (میلادی)|۱۸۶۶م]] [[ناصرالدین شاه قاجار|ناصرالدین، شاهِ قاجار]]، در نیشابور [[بارعام]] می‌دهد. او سال‌روز میلادش را در جشن گرفت و در سخنرانی‌اش این شهر را ستود.

==== سدهٔ بیستم ====
[[پرونده:The start of the Nishapur excavations, 1935.jpg|بندانگشتی|آغاز کاوش‌های [[باستان‌شناسی در نیشابور]] به‌دست [[موزهٔ هنر کلان‌شهر نیویورک]]، [[۱۹۳۵ (میلادی)|۱۹۳۵م]]]]
[[پرونده:Khayam , neyshabur.jpg|بندانگشتی|[[آرامگاه خیام|آرامگاه جدید خیام]]، طراحی توسط [[هوشنگ سیحون]]]]
[[پرونده:Entrance of Baghmeli in Nishapur.jpg|جایگزین=ورودی باغ ملی نیشابور که در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است. شورای اسلامی شهر نیشابور نیز واقع در همین باغ است.|بندانگشتی|ورودی [[باغ ملی نیشابور]] که در [[آثار ملی ایران|فهرست آثار ملی ایران]] ثبت شده است. ساختمان [[شوراهای اسلامی شهر و روستا|شورای اسلامی شهر]] نیشابور نیز واقع در همین باغ است]]
در [[دوره نخست مجلس شورای ملی|نخستین دورهٔ مجلس شورای ملی]] (۱۹۰۶–۱۹۰۹)، نیشابور نماینده‌ای نداشت و در دوره‌های هجدهم و نوزدهم مجلس شورای ملّی (۱۹۵۶–۱۹۶۰/ ۱۹۶۰–۱۹۶۴)، ''عبدالله سعیدی'' به نمایندگی نیشابور برگزیده شد که نخستین نمایندهٔ بومی از نیشابور بوده است.<ref name="ToolAutoGenRef5">{{یادکرد وب|عنوان=همهٔ وکلای نیشابور در ۳۴ دوره پارلمان|نشانی=http://www.khayyamnameh.ir/ی-وکلای-نیشابور-34-دوره-پارلمان/|بازبینی=۱ اوت ۲۰۱۶|تاریخ=۱۲ فروردین ۱۳۹۵|ناشر=[[خیام‌نامه]]|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180712104914/http://www.khayyamnameh.ir/ی-وکلای-نیشابور-34-دوره-پارلمان/|archivedate=۱۲ ژوئیه ۲۰۱۸|کد زبان=fa|وبگاه=khayyamnameh.ir}}</ref> در [[۱۹۳۱ (میلادی)|۱۹۳۱م]]، دارالإمارهٔ نیشابور برچیده و [[شهرداری نیشابور]] (''بلدیّه'') نهادینه شد. [[دروازه]]ها، [[برج (ساختمان)|برجها]]، [[بارو]] و [[ارگ (معماری)|ارگِ]] نیشابور همگی در پی نوین‌سازی شهر، ویران شده‌اند. صنعت‌های [[برق]]، [[سینما]]،<ref name="khayyamnameh.ir"/> [[چاپ]]<ref name="ToolAutoGenRef6">{{یادکرد وب|عنوان=اولین دستگاه چاپ را چه کسی به نیشابور آورد؟|نشانی=http://www.khayyamnameh.ir/اولین-دستگاه-چاپ-را-چه-کسی-به-نیشابور-آو/|بازبینی=۱ اوت ۲۰۱۶|تاریخ=دی ۲, ۱۳۹۴|ناشر=[[خیام‌نامه]]}}{{پیوند مرده|date=نوامبر ۲۰۱۹|bot=InternetArchiveBot}}</ref> در دو دههٔ [[دهه ۱۹۳۰ (میلادی)|سی]] و [[دهه ۱۹۴۰ (میلادی)|چهل]] میلادی به نیشابور درآمد.{{سخ}}
«مهدی ملک‌افضلی» (۱۸۷۸ [[اردکان (یزد)|اردکان]] - ۱۹۶۵ نیشابور)، مشهور به ''بقراط الحکما''، نخستین پزشک نوآموختهٔ ایرانی بود که و [[پزشکی|پزشکی نوین]] را در نیشابور پایه‌گذاری کرد. او همچنین دبستان به‌نام ''شاهدخت'' را در [[۱۹۳۲ (میلادی)|۱۹۳۲]]/ ۱۳۱۱ ساخت که نخستین آموزشگاه نوین ویژهٔ دختران در نیشابور بود؛ امروزه اثری از آن به‌جانمانده.<ref name=ToolAutoGenRef8>{{یادکرد وب | نشانی = http://www.khayyamnameh.ir/گفتگوباخانم-دکترفهیمه-بقراط-نوه-دکتر/type=2&year=1390&month=1&day=25&id=667588 | عنوان = گفتگوباخانم دکترفهیمه بقراط نوه دکترمهدی بقراط | تاریخ بازدید = ۳۱ اوت ۲۰۱۶ | ناشر = خیام‌نامه}}{{پیوند مرده|date=نوامبر ۲۰۱۹ |bot=InternetArchiveBot}}</ref>{{سخ}}
نخستین برنامه‌های [[باستان‌شناسی در نیشابور]] به‌دست [[موزهٔ هنر کلان‌شهر نیویورک]] [[۱۹۳۵ (میلادی)|۱۹۳۵]]-[[۱۹۴۰ (میلادی)|۴۰م]] انجام گرفت و این گروه در پایان سال [[۱۹۴۷ (میلادی)|۱۹۴۷]] و آغاز [[۱۹۴۸ (میلادی)|۴۸م]] (زمستان ۱۳۲۶)، آخرین فصل کاوش‌های خود را پایان داد.<ref name=":0"/> در [[۱۹۴۰ (میلادی)|۱۹۴۰م]]، [[دبیرستان عمر خیام]] و ''سینما خیّام'' ساخته شدند؛ سپس سینماهای ''ایران'' و ''آسیا'' که هر سه در پی ناآرامی‌های پس از [[انقلاب ۱۳۵۷ ایران|انقلاب ۱۳۵۷]]، ویران یا سوزانده شدند.<ref name="khayyamnameh.ir"/> در همین سال، صنعت چاپ در نیشابور با یک دستگاه دستی (یک ربعی) راه‌اندازی شد، سپس در [[۱۹۶۶ (میلادی)|۱۹۶۶م]]/ ۱۳۴۵ دستگاه خودکار چاپ (هایدلبرگ) راه افتاد.<ref name="ToolAutoGenRef6"/>{{سخ}}[[۱۸ اوت]] [[۱۹۴۰ (میلادی)|۱۹۴۰م]]/ ۲۷ مرداد ۱۳۱۹، [[کمال‌الملک]] پس از مدت‌ها زندگی در روستای [[حسین‌آباد کمال‌الملک|حسین‌آباد]] درگذشت و پیرامون [[آرامگاه عطار]] دفن شد.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=درگذشت "کمال الملک" نقاش معروف ایرانی در نیشابور (1319ش)|نشانی=http://www.cgie.org.ir/fa/news/140966|تاریخ=۲۷ مرداد ۱۳۹۵|ناشر=[[مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]]|نویسنده=مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی|کد زبان=fa|وبگاه=cgie.org.ir}}</ref> حدوداً در [[۱۹۴۵ (میلادی)|۱۹۴۵م]]/ ۱۳۲۳، نخستین دستگاه اتوبوس مسافربری به نیشابور درآمد.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=ورود اولین اتوبوس به نیشابور|نشانی=http://www.khayyamnameh.ir/ورود-اولین-اتوبوس-به-نیشابور/|بازبینی=اوت ۲۰۱۶|تاریخ=دی ۵, ۱۳۹۴|ناشر=[[خیام‌نامه]]}}{{پیوند مرده|date=نوامبر ۲۰۱۹ |bot=InternetArchiveBot}}</ref>
در [[۱۹۵۰ (میلادی)|۱۹۵۰م]]/ ۱۳۲۹، شهرستان نیشابور مرزبندی و مستقل سیاسی شد.<ref>{{یادکرد وب |نشانی=http://www.irimo.ir/far/services/climate/802-اقلیم-استان-خراسان-رضوی.html?t=وضع-هوای |عنوان=نسخه آرشیو شده |بازبینی=۲۳ اوت ۲۰۱۶ |archive-date=۲۹ ژانویه ۲۰۱۸ |archive-url=https://web.archive.org/web/20180129174919/http://irimo.ir/far/services/climate/802-%D8%A7%D9%82%D9%84%DB%8C%D9%85-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%AE%D8%B1%D8%A7%D8%B3%D8%A7%D9%86-%D8%B1%D8%B6%D9%88%DB%8C.html?t=%D9%88%D8%B6%D8%B9-%D9%87%D9%88%D8%A7%DB%8C |url-status=dead}}</ref> [[ایستگاه قطار نیشابور]]، در [[۲۳ ژوئیه]] [[۱۹۵۶ (میلادی)|۱۹۵۶م]]/ ۱ مرداد ۱۳۳۵ رسماً گشایش یافت.<ref name=ToolAutoGenRef4>[[ایستگاه قطار نیشابور]]</ref> در [[۱ آوریل]] [[۱۹۶۳ (میلادی)|۱۹۶۳م]]/ ۱۲ فروردین ۱۳۴۲ از [[آرامگاه خیام|آرامگاه‌های نوساختهٔ عمر خیّام]] و [[آرامگاه کمال الملک|کمال الملک]] و [[آرامگاه عطار|آرامگاه بازساختهٔ عطار]] به‌دست [[فرح پهلوی|شهبانو فرح]] و [[محمدرضا شاه پهلوی]] رونمایی شد.<ref>{{یادکرد ژورنال|ژورنال=روزنامه اطلاعات|مکان=تهران|ناشر=روزنامه اطلاعات|دوره=پهلوی دوم|شماره=|سال=۱۴ فروردین ۱۳۴۲|صفحه=}}</ref> [[تصوف در نیشابور|تصوّف در نیشابور]] که ریشه‌ای کهن از سده‌های نخستین اسلامی داشته است، در حدود [[دهه ۱۹۷۰ (میلادی)|دهٔ هفتاد میلادی]] با تلاش‌های «محمدرضا محقق نیشابوری» و [[سید ابوالفضل برقعی قمی]]<ref name="borqei.com">{{یادکرد وب|عنوان=21. سفری به نیشابور و مشهد|نشانی=http://www.borqei.com/?q=book/64|بازبینی=۱ اوت ۲۰۱۶|ناشر=وبگاه سید ابوالفضل برقعی قمی}}</ref> برچیده شد.{{طفره}}{{نیازمند منابع بیشتر}} [[فریدون گرایلی]] در [[ژوئن]] [[۱۹۷۸ (میلادی)|۱۹۷۸م]]/ [[تیر (ماه)|تیر]] ۱۳۵۷ اثر خود به‌نام ''نیشابور، شهر فیروزه'' نشر داد که نخستین کتابی بود که در دوران نوین دربارهٔ [[تاریخ نیشابور]] نگاشته شده است.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=فریدون گرایلی|نشانی=http://klidar.ir/author/220-فریدون-گرایلی|بازبینی=۱ اوت ۲۰۱۶|ناشر=کلیدر}}</ref>{{بازبینی منبع}}{{سخ}}[[حسین فریدون]] نخستین فرماندار نیشابور پس از [[انقلاب اسلامی]] بود.<ref>{{یادکرد وب |عنوان=حسین فریدون؛ از مرد مبارزه تا مرد مذاکره |نشانی=http://donya-e-eqtesad.com/SiteKhan/918317 |تاریخ= ۱۱ اردیبهشت ۱۳۹۵ |ناشر=دنیای اقتصاد}}</ref> [[پانزدهمین گردهمایی جهانی پیش آهنگان]] برنامه‌ریزی شدهبود که در [[ژوئیه]] ۱۹۷۹/ [[مرداد]] ۱۳۵۸ در نیشابور برگزار شود که به سبب بی‌ثباتی سیاسی-اداریِ پس از انقلاب، لغو شد.<ref name="secure.wikimedia.org">{{یادکرد ویکی|عنوان =15th World Scout Jamboree (cancelled) |پیوند =https://secure.wikimedia.org/wikipedia/en/wiki/15th_World_Scout_Jamboree_(cancelled)  |زبان =انگلیسی | بازیابی = ژوئن ۲۰۱۱}}</ref>
[[سیل بوژان]] [[۲۴ ژوئیه]] [[۱۹۸۷ (میلادی)|۱۹۸۷م]]/ ۲ مرداد ۱۳۶۶ رخ داد و بر اثر آن حدود ۴۰۰ نفر کشته شدند. [[نیروگاه سیکل ترکیبی نیشابور]] در [[۱۹۹۳ (میلادی)|۱۹۹۳م]]/ ۱۳۷۲ به‌راه افتاد. در [[۱۳ مارس]] [[۱۹۹۷ (میلادی)|۱۹۹۷]]/ ۲۳ اسفند ۱۳۷۵ یک فروند هواپیمای [[سی-۱۳۰]]وابستهٔ [[نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران|نیروی هوایی ارتش ایران]] که از دزفول به مشهد می‌رفت، در نزدیکی [[کوه شیرباد]] سقوط کرد و ۸۶ سرنشین آن کشته شدند. ساخت [[افلاک‌نمای عمر خیام]] از [[۱۹۹۹ (میلادی)|۱۹۹۹م]]/ ۱۳۷۸ اجرایی شد که هنوز گشایش نیافته است.
[[پرونده:February 26 2016-Iranian legislative election-a voter casts her ballot in a box at a polling station in Nishapur.png|بندانگشتی|رأی‌دهنده‌ای در [[نیشابور و تخت جلگه (حوزه انتخاباتی)|حوزهٔ نیشابور]]، [[انتخابات مجلس شورای اسلامی (۱۳۹۵–۱۳۹۴)|انتخابات دورهٔ دهم مجلس ایران]]]]

==== سدهٔ بیستم و یکم تا امروز ====
در [[۲۱ ژوئن]] [[۲۰۰۱ (میلادی)|۲۰۰۱]]/ ۳۱ خرپداد ۱۳۸۰، از [[محمد خاتمی|رئیس‌جمهور خاتمی]] در نیشابور استقبال بزرگی شد.<ref>{{یادکرد وب |عنوان=حجت‌الاسلام و المسلمین سید محمد خاتمی در اجتماع مردم نیشابور: ما خواهان استقلال، آزادی و پیشرفت بر پایه هویت دینی هستیم |نشانی=http://www.isna.ir/news/8004-00075/حجت-الاسلام-و-المسلمین-سید-محمد-خاتمی-در-اجتماع-مردم-نیشابور |تاریخ= ۱ تیر ۱۳۸۰ |ناشر=خبرگزاری ایسنا}}</ref><ref>{{یادکرد ژورنال | عنوان = خراسان به رئیس‌جمهوری دوروزه سفر گزارش‎| ژورنال = همشهری | مکان = تهران | ناشر = همشهری | شماره = ۲۴۳۱| سال =۱۳۸۰ | صفحه = | پیوند =http://www.hamshahrionline.ir/hamnews/1380/800402/siasi.htm#siasi5}}</ref> در [[ژوئن]] و [[اوت]] [[۲۰۰۳ (میلادی)|۲۰۰۳]]، هم‌زمان با گفتگوهای مقام‌داران محلی نیشابور در اعتراض به تقسیم [[استان خراسان]]، آشوب‌های خیابانی نیز شدت گرفت.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=لایحه تقسیم استان خراسان و چشم‌انداز آشوب و درگیری در این استان|نشانی=http://www.radiofarda.com/a/356339.html|تاریخ=۲۶ مرداد ۱۳۸۲|ناشر=رادیو فردا|نویسنده=[[رادیو فردا]]|کد زبان=fa|وبگاه=radiofarda.com}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=مردم این شهر، راهبرد گفتگوهای مثبت را برگزیده‌اند|نشانی=http://www.isna.ir/news/8105-02895/شهرستانها-گفت-وگو-عضو-شورای-شهر-نیشابور-با-اشاره-به-طرح|تاریخ=۱۲ مرداد ۱۳۸۱|ناشر=[[خبرگزاری ایسنا]]|نویسنده=[[خبرگزاری ایسنا]]|کد زبان=fa|وبگاه=isna.ir}}</ref>{{سخ}}[[فاجعه قطار نیشابور]] در ساعت ۰۹:۲۰ صبح، روز [[۱۸ فوریه]] [[۲۰۰۴ (میلادی)|۲۰۰۴]]/ ۲۹ بهمن ۱۳۸۲ در نزدیکی ایستگاه خیام در ۱۷ ک. م شرق [[ایستگاه قطار نیشابور|ایستگاه مرکزی شهر نیشابور]] رخ داد که در پی آن ۲۹۵ کشته و ۴۶۰ نفر زخمی شدند که از این فاجعه به‌عنوان بزرگ‌ترین حادثهٔ راه‌آهن در ایران یاد می‌شود؛ فرماندار (مجتبی فرهمندنکو)، معاون فرماندار (غلامپور)، رئیس اداره برق (خاکباز) و رئیس اداره آتش‌نشانی نیشابور و ۱۴ نفر از امدادگران آتش‌نشانی جزو کشته شدگان این حادثه بودند.<ref>{{یادکرد وب |عنوان=سرانجام، علت فاجعه نیشابور سهل انگاری اعلام شد |نشانی=http://jamejamonline.ir/online/668664853261811743/سرانجام-،علت-فاجعه-نیشابور-سهل-انگاری-اعلام-شد |تاریخ= ۵ اسفند ۱۳۸۲ |ناشر=خبرگزاری ایسنا}}</ref><ref>{{یادکرد ژورنال | عنوان =صدها کشته و زخمی در انفجار قطار باری در نیشابور| ژورنال = همشهری | مکان = تهران | ناشر = همشهری | شماره = ۳۳۱۳| سال = ۱۳۸۲| صفحه = | پیوند =http://www.hamshahrionline.ir/hamnews/1382/821130/news/ejtem.htm#s10413}}</ref>{{سخ}}
زلزلهٔ [[۱۹ ژانویه]] [[۲۰۱۲ (میلادی)|۲۰۱۲]]/ ۲۹ دی ۱۳۹۰ با حداکثر دامنهٔ ۶ ریشتری به مدت ۷ ثانیه در عمق ۱۰ ک. م سطح زمین، حوالی [[باغرود]] در ۱۱ ک. م شمال شهر نیشابور را لرزاند که با ۱۲۵ پس لرزه همراه بود، یک کشته و ۲۴۹ زخمی به جای گذاشت.<ref>{{یادکرد وب |عنوان= زلزله 5.5 ریشتری نیشابور، تلفات جانی نداشت|نشانی=http://www.hamshahrionline.ir/details/157803/Society/socialnews|تاریخ= ۳۰ دی ۱۳۹۰ |ناشر=همشهری آنلاین}}</ref> در [[۷ مارس]] [[۲۰۱۶ (میلادی)|۲۰۱۶]]/ ۱۷ اسفند ۱۳۹۴، نیشابور پس از اهواز، دومین پایتخت کتاب ایران برای سال ۱۳۹۵ برگزیده شد. در [[فاجعه منا (۱۳۹۴)|فاجعهٔ منا (۱۳۹۴)]] ([[۲۴ سپتامبر]] ۲۰۱۵) در [[مکه]]، ۴۴ نفر از زائران نیشابوری جان باختند که بیشترین آمار جان‌باختگان ایرانی برپایه شهرستان را دربرمی‌گیرد.

== جغرافیا ==
{{مرتبط|شهرستان نیشابور||}}

=== موقعیت ===
نیشابور در بلندی نزدیک ۱۲۵۰ متری قرار دارد. وجود [[رشته‌کوه بینالود|رشته کوه بینالود]] و چشم‌انداز‌های آن در شمال شهر، [[جاده باغرود]] در شمال شرق شهر و بستر شنی [[رودخانه فاروب رومان]] در شمال غرب شهر و [[دشت نیشابور]] در جنوب از ویژگی‌های مهم جغرافیایی شهر نوین نیشابور است. نیشابور در ۷۷۳ کیلومتری شرق [[تهران]] و ۱۱۵ کیلومتری غرب [[مشهد]] واقع شده است. [[خط راه‌آهن تهران-مشهد|مسیر ریلی تهران-مشهد]] و [[جاده ۴۴ (ایران)|جاده ۴۴ ایران]]، که بخشی از [[بزرگراه ۱ آسیا|بزرگراه یک آسیا]] است، نیز از این شهر رد می‌شود. نیشابور همچنین از جاده‌های محلی با شهرهای [[کاشمر]]، [[فیروزه (شهر)|فیروزه]]، [[قوچان]]، [[کوهسرخ]]، [[بردسکن]]، [[کدکن]]، [[عشق‌آباد (میان‌جلگه)]] و [[تربت حیدریه]] راه دارد. نزدیک‌ترین پایتخت به این شهر [[عشق‌آباد]] است. نزدیک‌ترین بنادر به نیشابور در شمال [[بندر ترکمن]] و در جنوب [[بندرعباس]] هستند.
{{موقعیت جغرافیایی
| مرکز = نیشابور
| شمال =[[چکه]]، [[قوچان]]،
| شمال شرقی = [[چناران]]
| شرق =[[قدمگاه]]، [[دررود]]، خرو ،[[فریمان]]، [[مشهد]]
| جنوب شرقی = [[کدکن]]، [[تربت حیدریه]]
| جنوب = [[عشق‌آباد (خراسان رضوی)|عشق‌آباد]]، [[ریوش]]، [[کاشمر]]
| جنوب غربی = [[بردسکن]]
| غرب = [[همت‌آباد (فیروزه)|همت‌آباد]]، [[فیروزه (شهر)|فیروزه]]، [[سبزوار]]
| شمال غربی = [[فاروج]]، [[اسفراین]]
| تصویر = Locator map Iran Razavi Khorasan Province.png}}
[[پرونده:Binalud mountains, Nishapur, taken in front of the tomb of the Fariduddin Attar Nishapuri's tomb.jpg|جایگزین=نمایی از رشته کوه بینالود از مقابل آرمگاه عطار|وسط|بندانگشتی|772x772px|نمایی از بلوار عرفا و [[رشته‌کوه بینالود|رشته کوه بینالود]] از مقابل [[آرامگاه عطار نیشابوری|آرمگاه عطار]] (برای مشاهده در اندازه واقعی، روی عکس کلیک کنید)]]

=== آب و هوا، اقلیم، طبیعت و محیط زیست ===
{{Weather box|metric first=yes|width=auto|single line=yes|location=نیشابور (از ۱۹۹۱ تا ۲۰۱۰ میلادی)|Jan record high C=۱۸٫۰|Feb record high C=۲۴٫۲|Mar record high C=۲۹٫۴|Apr record high C=۳۳٫۲|May record high C=۳۸٫۰|Jun record high C=۴۱٫۴|Jul record high C=۴۱٫۶|Aug record high C=۴۲٫۸|Sep record high C=۳۸٫۶|Oct record high C=۳۳٫۶|Nov record high C=۲۸٫۰|Dec record high C=۲۴٫۲|year record high C=|Jan high C=۷٫۲|Feb high C=۱۰٫۱|Mar high C=۱۵٫۴|Apr high C=۲۲٫۱|May high C=۲۷٫۴|Jun high C=۳۲٫۸|Jul high C=۳۴٫۸|Aug high C=۳۳٫۸|Sep high C=۲۹٫۹|Oct high C=۲۴٫۰|Nov high C=۱۶٫۲|Dec high C=۱۰٫۱|year high C=|Jan mean C=۱٫۸|Feb mean C=۴٫۴|Mar mean C=۸٫۹|Apr mean C=۱۴٫۸|May mean C=۱۹٫۳|Jun mean C=۲۴٫۱|Jul mean C=۲۶٫۱|Aug mean C=۲۴٫۵|Sep mean C=۲۰٫۳|Oct mean C=۱۵٫۱|Nov mean C=۹٫۰|Dec mean C=۴٫۳|year mean C=|Jan low C=-۳٫۵|Feb low C=-۱٫۴|Mar low C=۲٫۴|Apr low C=۷٫۵|May low C=۱۱٫۳|Jun low C=۱۵٫۳|Jul low C=۱۷٫۴|Aug low C=۱۵٫۳|Sep low C=۱۰٫۷|Oct low C=۶٫۱|Nov low C=۱٫۷|Dec low C=-۱٫۴|year low C=|Jan record low C=-۲۵٫۰|Feb record low C=-۲۲٫۰|Mar record low C=-۱۵٫۸|Apr record low C=-۳٫۸|May record low C=-۰٫۶|Jun record low C=۶٫۸|Jul record low C=۱۰٫۶|Aug record low C=۳٫۶|Sep record low C=۰٫۸|Oct record low C=-۷٫۶|Nov record low C=-۸٫۶|Dec record low C=-۱۳٫۰|year record low C=|precipitation colour=green|Jan precipitation mm=۳۴٫۸|Feb precipitation mm=۳۵٫۸|Mar precipitation mm=۵۷٫۱|Apr precipitation mm=۳۱٫۹|May precipitation mm=۱۹٫۳|Jun precipitation mm=۵٫۵|Jul precipitation mm=۱٫۴|Aug precipitation mm=۰٫۰|Sep precipitation mm=۱٫۱|Oct precipitation mm=۳٫۶|Nov precipitation mm=۱۸٫۰|Dec precipitation mm=۲۹٫۷|year precipitation mm=|Jan humidity=۷۲|Feb humidity=۶۷|Mar humidity=۶۱|Apr humidity=۵۵|May humidity=۴۵|Jun humidity=۳۲|Jul humidity=۲۹|Aug humidity=۲۸|Sep humidity=۳۳|Oct humidity=۴۳|Nov humidity=۵۸|Dec humidity=۷۱|year humidity=|source 1=[[سازمان هواشناسی کشور]]}}[[پرونده:جاده باغرود نیشابور و رشته کوه بینالود خرداد 1398.jpg|بندانگشتی|منطقه [[جاده باغرود]]. این منطقه یکی از مهم‌ترین مناطق طبیعی-گردشگری نیشابور در شمال شرق شهر است. [[رشته‌کوه بینالود]] نیز که یکی از عوامل اصلی تأثیرگذار بر محیط زیست و آب‌وهوای نیشابور است نیز در تصویر دیده می‌شود.]]
در بیان این شهر سخنانی نیز موجود است، چنان‌که بنابر دیدگاه [[ابن حوقل]]، در سرتاسر [[خراسان]] شهری را در سلامت هوا، وسعت و تعدد عمارات، همپای نیشابور نمی‌توان یافت و حاکم نیشابوری نیز نیشابور را اینگونه بیان می‌کند و در ادامه با دیگر شهرها مقایسه می‌نماید: «نیشابورست، هوای او صافی به صحت آبدان وافی، خالی از خطایا و عاری از [[وبا]] و اکثر بلایا… عروس بلدان، خزانه خراسان، دار امارت، لطیف عمارت، موطن ادیبان… در [[سیستان]]، باد آن… [[سند]] و [[هند]] حرارت شدید… [[خوارزم]] و [[ترکستان]] سرمای آن… [[مرو (شهر باستانی)|مرو]] و حوالی آن از پشه و امثال آن»، همه موجب آزار و زحمت مردم هستند اما در نیشابور درازی عمر مردم در نتیجه نیرومندی هوای آن است.<ref>{{پک|اکبری|۱۳۸۴|ک=تاریخ حکومت طاهریان از آغاز تا انجام|ص=۱۸۶}}</ref>

آب و هوای نیشابور بدست دو عامل گماشته می‌شود:<ref>{{یادکرد وب
| نشانی = http://www.weather-forecast.com/locations/Neyshabur/forecasts/latest
| عنوان = Neyshabur Weather Forecast
| تاریخ بازدید = ۲۴ مه ۲۰۱۱
| نویسنده =
| نشانی نویسنده =
| نویسندگان دیگر =
| تاریخ =
| سال =
| ماه =
| قالب =
| اثر = وبگاه
| ناشر = Weather Forecast
| صفحه =
| زبان = انگلیسی
| نشانی بایگانی =
| تاریخ بایگانی =
| نقل قول =}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نشانی=http://www.rovzane.com/gallery/6.html|عنوان=آب و هوای شهرستان نیشابور|تاریخ بازدید=۱ مرداد ۱۳۹۶|تاریخ=|ناشر=پورتال شهرستان نیشابور|زبان=فارسی|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20120111004340/http://www.rovzane.com/gallery/6.html|تاریخ بایگانی=۱۱ ژانویه ۲۰۱۲|dead-url=yes}}</ref>
* توده‌های مهم هوا (جریان‌های هوایی سیبری، مدیترانه‌ای، شمالی و غربی اقیانوس اطلس، موسمی اقیانوس هند و صحرایی عربستان) که شمال شرق کشور را تحت تأثیر خود قرار می‌دهند.
* بلندی و جهت رشته کوه‌های [[رشته‌کوه بینالود|بینالود]] و [[رشته‌کوه کوهسرخ|کوهسرخ]] که [[دشت نیشابور]] را فرا گرفته‌اند.

تابستان‌های خشک و گرم و زمستان‌های سرد و کوتاه از ویژگی‌های آب و هوایی نیشابور است. با توجه به ناهمسانی زیاد ارتفاع (نزدیک ۲۳۰۰ متر) میان دشت نیشابور و کوه‌های منطقه، شرایط خاص آب و هوایی در این شهر چیره است.<ref>{{یادکرد وب|نشانی=http://www.rovzane.com/gallery/6.html|عنوان=آب و هوای شهرستان نیشابور|تاریخ بازدید=مرداد ۱۳۹۶|تاریخ=|ناشر=پورتال شهرستان نیشابور|زبان=فارسی|پیوند بایگانی=https://web.archive.org/web/20120111004340/http://www.rovzane.com/gallery/6.html|تاریخ بایگانی=۱۱ ژانویه ۲۰۱۲|dead-url=yes}}</ref>

=== خطرات طبیعی ===
=== زمین‌لرزه‌ها ===
[[پرونده:IranEarthquakeHazard.gif|بندانگشتی|مقایسهٔ نسبی میزان خطر زمین‌لرزه در نقاط گوناگون ایران؛ نقاط قرمزتر نقاطی هستند که شتاب بیشتر جنبش زمین در آن‌ها بیش‌تر است.]]در درازای تاریخ، زمین‌لرزه‌های ویرانگری در نیشابور رخ داده که بیشترشان ثبت نشده‌اند؛ ولی به‌طور میانگین، این شهر هر ۶۳ سال یک‌بار بر اثر زمین‌لرزه تا حد زیادی ویران شده و زمین‌لرزه‌های بزرگ‌سال‌های ۶۶۸ و ۷۰۸ هجری نیز نیشابور را به‌طور کامل با خاک یکسان کردند.<ref>{{یادکرد وب|نشانی=http://www.rovzane.com/gallery/17.html|عنوان=زمین‌شناسی و زلزله‌خیزی نیشابور|تاریخ=۱ آبان ۱۳۸۹|accessdate=۲۸ آوریل ۲۰۱۱|archiveurl=https://web.archive.org/web/20111115000309/http://www.rovzane.com/gallery/17.html|archivedate=۱۵ نوامبر ۲۰۱۱|dead-url=yes}}</ref> به دلیل بالابودن میزان خطر زمین‌لرزه در این شهر، احداث اردوگاه‌های اسکان موقت مورد توجه قرار گرفته است.<ref>{{یادکرد وب|نشانی=http://www.ncc.org.ir/|عنوان=مکان‌یابی اردوگاه‌های اسکان موقت بازماندگان زلزله با استفاده از AHP|نویسنده=هادی نیرآبادی و حمیدرضا کوهبنانی|بازبینی=۲۴ مه ۲۰۱۱|archive-date=۱۷ سپتامبر ۲۰۰۹|archive-url=https://web.archive.org/web/20090917184731/http://www.ncc.org.ir/|url-status=dead}}</ref>

== اقتصاد ==
=== ترابری برون‌شهری ===
{{مقاله اصلی|ترابری در نیشابور}}نیشابور در مسیر ترابری [[مشهد]]–[[تهران]] جای گرفته و همین امر در رشد ترابری و شمار گذرهایش تأثیرگذار بوده است، پایانه مسافربری مرکزی نیشابور به بیشتر شهرهای ایران مسافران را جابجا می‌کند.<ref>{{یادکرد وب |عنوان=مراسم تودیع و معارفه رئیس اداره راه و شهرسازی نیشابور برگزار شد |نشانی=http://www.khrud.ir/RContent/0002Q8-مراسم-تودیع-و-معارفه-رئیس-اداره-راه-و-شهرسازی-نیشابور-برگزار-شد.aspx |تاریخ=۲۲ تیر ۱۳۹۵ |ناشر=ادارهٔ حمل و نقل و پایانه‌های خراسان رضوی}}{{پیوند مرده|date=فوریه ۲۰۲۰ |bot=InternetArchiveBot}}</ref> [[جاده ۴۴ (ایران)|بزرگراه ۴۴ شرق ایران]] از میان این شهر می‌گذرد و درازراهی نیشابور از این جادهٔ بزرگراهی تا [[مشهد]] ۱۰۶ کیلومتر و تا [[تهران]] ۷۳۰ کیلومتر است. [[باجگیران]] با فاصلهٔ ۲۲۱ کیلومتر، نزدیک‌ترین [[مرزهای ایران|گذرگاه مرزی]] و [[عشق‌آباد]] با فاصلهٔ ۲۵۵ کیلومتر، نزدیکترین پایتخت به نیشابور است.<ref name="ReferenceC">[[مرزهای ایران]]</ref>

==== فاصلهٔ نیشابور با شهرهای بزرگ ====
{| class="wikitable sortable"
|-
! style="background: #FFCC00; color:#000000"|نام شهر
! style="background: #FFCC00; color:#000000"|فاصله (کیلومتر)
|-
| style="background: #FFE88C; color:#000000"|[[اصفهان]] ||style="background: #FFE88C; color:#000000"| ۱۰۳۲
|-
| style="background: #FFFFFF; color:#000000"|[[اهواز]] ||style="background: #FFFFFF; color:#000000"| ۱۵۰۷
|-
| style="background: #FFE88C; color:#000000"|[[تبریز]] ||style="background: #FFE88C; color:#000000"| ۱۴۰۰
|-
| style="background: #FFFFFF; color:#000000"|[[تهران]] ||style="background: #FFFFFF; color:#000000"|۷۳۰
|-
| style="background: #FFE88C; color:#000000"|[[رشت]] ||style="background: #FFE88C; color:#000000"| ۱۰۹۴
|-
| style="background: #FFFFFF; color:#000000"| [[شیراز]]||style="background: #FFFFFF; color:#000000"| ۱۲۸۱
|}

=== ترابری درون‌شهری ===
اری بسیار ناچیز است؛ در حالی که مناسب‌ترین ترکیب ترابری برای نیشابور شامل ۳۳٫۸٪ پیاده‌روی، ۲۲٪ دوچرخه‌سواری، ۱۴٫۵٪ اتوبوس و مینی‌بوس، ۱۲٫۵٪ تاکسی، ۹٫۶٪ اتومبیل شخصی و ۷٫۷٪ موتورسیکلت است.
{{bar box
|title= نسبت درصدی مناسبترین ترکیب ترابری پایدار برای نیشابور{{سخ}}
برپایهٔ [[فرایند تحلیل سلسله مراتبی|تحلیل پایگانی]]
|titlebar=#c9fdf9
|left1=وسیله/گونه
|right1=درصد
|float=left
|bars=
{{bar percent|[[پیاده‌روی]]|#459f00|۳۳٫۸}}
{{bar percent|[[دوچرخه]]|#57c302|۲۲}}
{{bar percent|[[اتوبوس]] و [[مینی‌بوس]]|#64e500|۱۴٫۵}}
{{bar percent|[[تاکسی]]|#07baad|۱۲٫۵}}
{{bar percent|[[خودرو|خودروی شخصی]]|#0ed8c9|۹٫۶}}
{{bar percent|[[موتورسیکلت]]|#21fbea|۷٫۷}}
}}

سازمان اتوبوسرانی رانی نیشابور یکی از کهن‌ترین خطوط حمل و نقل شهری را در شرق کشور دارد که از سال ۱۳۷۲ تأسیس و روزانه ده‌ها هزار نفر با آن جابه‌جا می‌شوند.
{| class="wikitable sortable mw-collapsible mw-collapsed"
|+خطوط اتوبوسرانی
!
!
!
|-
|خط اتوبوسی
|مسیر
|مناطق سیر
|-
|۱
|میدان صنعت-بنیاد شهید-ابراهیمی
|منطقه ۲
|-
|۲
|پایانه راه‌آهن-شهرک فیروزه-دادگستری
|منطقه ۱ و ۲
|-
|۳
|پایانه راه‌آهن-شهرک قدس
|منطقه ۱ و ۲
|-
|۴
|امین اسلامی-شهرک بسیج
|منطقه ۱ و ۲
|-
|۵
|میدان ایران-گنبدسبز
|منطقه ۲
|-
|۶
|پایانه منوچهری-بکاول
|منطقه ۲ و ۳
|-
|۷
|پایانه منوچهری-۱۴ معصوم
|منطقه ۲ و ۳
|-
|۹
|پنجراه-پلیس راه
|منطقه ۲ و حومه
|-
|۱۰
|بلوار شهید بهشتی-خیام
|منطقه ۲ و ۳
|-
|۱۳
|پایانه جوادالائمه-باغرود
|منطقه ۲ و ۳ و حومه
|-
|۱۴
|پایانه جوادالائمه-شهرک بسیج
|منطقه ۱ و ۲ و ۳
|-
|۱۶
|خیابان امام-پل هوایی
|منطقه ۲
|-
|۱۷
|پایانه منوچهری-خیابان احمدآباد
|منطقه ۲
|-
|۱۹
|پایانه منوچهری-شهرک اندیشه-شهرک فیروزه
|منطقه ۱ و ۲
|-
|۲۰
|بیمارستان ۲۲ بهمن-دهنو
|منطقه ۲ و حومه
|}

=== راه‌آهن ===
{{اصلی|ایستگاه راه‌آهن نیشابور}}
[[پرونده:Railway station of Neyshabur.jpg|بندانگشتی|[[ایستگاه راه‌آهن نیشابور]]]]
ایستگاه راه‌آهن نیشابور در ۱ مرداد ۱۳۳۵ افتتاح شد<ref name="ToolAutoGenRef4">[[ایستگاه قطار نیشابور]]</ref> و از ایستگاه‌های مهم راه‌آهن خراسان به‌شمار می‌رود.<ref>{{یادکرد وب| نشانی =http://khorasan.rai.ir/Index.aspx?page_=form&lang=1&sub=2010&tempname=KhorasanRaimain&PageID=1264&isPopUp=False| عنوان =تاریخچه و معرفی اداره کل| ناشر =اداره کل راه‌آهن خراسان| بازبینی =۱۶ اوت ۲۰۱۶| archive-date =۲۶ اوت ۲۰۱۶| archive-url =https://web.archive.org/web/20160826073314/http://khorasan.rai.ir/Index.aspx?page_=form&lang=1&sub=2010&tempname=KhorasanRaimain&PageID=1264&isPopUp=False| url-status =dead}}</ref> در دی ماه ۱۳۸۸ تقاطع غیرهمسطح این ایستگاه افتتاح شد که [[شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران|شرکت رجا]] این طرح را «بزرگ‌ترین تقاطع غیرهمسطح راه و راه‌آهن در ایران» معرفی کرده است.<ref>{{یادکرد وب||نویسنده=شرکت رجا/اداره کل خط و سازه‌های فنی|نشانی=http://www.mehrnews.com/news/944013/بزرگترین-تقاطع-غیر-همسطح-ریلی-کشور-در-نیشابور-به-بهره-برداری|عنوان=بزرگ‌ترین تقاطع غیر همسطح ریلی کشور در نیشابور به بهره‌برداری می‌رسد|ناشر=|تاریخ=}}</ref> روزانه حدود ۵ هزار نفر مسافر از ایستگاه راه‌آهن نیشابور جابه‌جا می‌شوند.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=شرکت رجا/اداره کل خط و سازه‌های فنی|نشانی=http://www.farsnews.ir/printable.php?nn=13941024000031|عنوان=جابه‌جایی روزانه 5 هزار نفر مسافر از ایستگاه راه‌آهن نیشابور|ناشر=خبرگزاری مهر|تاریخ=۱۳۹۴-۱۰-۲۴}}</ref>
{{موقعیت جغرافیایی
| مرکز = فاصله‌های برون‌شهری نیشابور
| شمال =[[چناران]] ۱۶۳؛ [[درگز]] ۲۶۶؛ [[لطف‌آباد]] ۲۹۵
| شمال شرقی = [[مشهد]] ۱۰۶؛ [[کلات]] ۲۸۵؛ [[سرخس]] ۲۵۰؛ [[تجن]] ۳۷۳
| شرق =[[قدمگاه]] ۲۳؛ [[بینالود]] ۵۳؛ [[فریمان]] ۱۳۲؛ [[تربت جام]] ۲۱۸؛ [[تایباد]] ۲۸۳؛ [[هرات]] ۴۱۷
| جنوب شرقی = [[تربت حیدریه]] ۱۶۳
| جنوب = [[عشق‌آباد (خراسان رضوی)|عشق‌آباد]] ۲۰؛ [[ریوش]] ۹۷؛ [[کاشمر]] ۱۲۷؛ [[گناباد]] ۲۹۳؛ [[بیرجند]] ۵۰۰
| جنوب غربی = [[بردسکن]] ۲۳۰؛ طبس ۴۷۰
| غرب = [[سبزوار]] ۱۰۴؛ [[شاهرود]] ۳۵۰؛ [[گرگان]] ۴۸۰؛ [[دامغان]] ۴۲۵
| شمال غربی = [[فیروزه (شهر)|فیروزه]] ۱۷؛ [[قوچان]] ۱۳۰؛ [[فاروج]] ۱۶۰؛[[بجنورد]] ۲۳۰ ؛[[عشق‌آباد]] ۲۵۵
| تصویر =}}

=== صنعت ===
{{مرتبط|شهرک صنعتی خیام|شهرک صنعتی عطار|شهرک صنعتی کمال‌الملک}}[[پرونده:Iran Shargh Company & Factory - Nishapur (1).jpg|200px|بندانگشتی|کارگری در کارخانهٔ «ایران شرق».]]
در شهرستان نیشابور، ۴۰۰ واحد صنعتی پویاست که دومین قطب صنعتی استان پس از [[مشهد]] است. اقتصاد این شهرستان بر پایهٔ [[کشاورزی]]-[[دام‌پروری]]، [[بازرگانی]] و برخی [[صنایع دستی]] و [[کارخانه]]ای استوار است.<ref name="tasnimnews.com">{{یادکرد وب | نشانی = http://www.tasnimnews.com/fa/news/1392/12/11/299653/400-واحد-صنعتی-در-نیشابور-فعال-است| عنوان = ۴۰۰ واحد صنعتی در نیشابور فعال است| تاریخ بازدید = ۳۱ اوت ۲۰۱۶ | تاریخ = ۱۱ اسفند ۱۳۹۲ |ناشر = خبرگزاری تسنیم | صفحه = | زبان = فارسی}}</ref>{{سخ}}کارخانه‌هایی در حوزه‌های [[شرکت مجتمع فولاد خراسان|فولاد]]، [[فراورده لبنی|لبنیات]]، [[بافندگی]]، [[لوازم خانگی]]، [[ایران خودرو|خودروسازی]]{{مدرک|کارخانهٔ ایران خودرد مربوط به شهر جدید بینالود بوده و با نیشابور ۵۵ کیلومتر فاصله دارد}}، [[مصالح ساختمانی]] و [[علوم و صنایع غذایی|صنایع غذایی]] در نیشابور فعال است، همچنین این شهر دارای سه شهرک صنعتی بنام [[شهرک صنعتی خیام]]، شهرک صنعتی عطار و شهرک صنعتی کمال‌الملک است.<ref name="tasnimnews.com"/>

=== کشاورزی ===
{{اصلی|کشاورزی در نیشابور}}

=== گردشگری ===
{{اصلی|گردشگری در نیشابور}}

==== آثار ثبت‌شده ====
{{اصلی|فهرست آثار ملی شهرستان نیشابور}}

== مردم ==
=== زبان ===
{{مرتبط|گویش نیشابوری}}
دربارهٔ گویش فارسی نیشابوریان در سده‌های میانه، [[مقدسی]] نوشت:
{{نقل قول|زبان مردم نیشابور فصیح و قابل فهم بوده است، جز آنکه آغاز کلمات را کسره می‌دادند و یائی بر آن می‌افزودند. مانند: «بیگو»، «بیشو»، و سین ای بی‌فایده (به بعضی صیغه‌های فعل) علاوه می‌کردند. مانند «بخردستی»، «بگفتستس»، «بخفتستی» و آنچه به این می‌ماند؛ و در آن سستی و لجاجی بوده است؛ و می‌نویسد که این زبان برای خواهش مناسب است.}}
همچنین مقدسی زبان مردم نیشابور را معیاری برای سنجش زبان‌های دیگر رایج در خراسان می‌دانسته است. در ذیل زبان مردم طوس و نسا می‌نویسد که زبان طوس و نسا نزدیک به زبان نیشابوری بوده است.<ref>{{یادکرد |فصل= |کتاب=احسن التقاسیم فی معرفةالاقالیم |نویسنده = مقدسی|صفحه=۴۸۰|ویرایش=ج ۲}}</ref>

البته اقلیتی از [[کردهای کرمانج]] و [[ترکهای خراسان]] نیز ساکن شهر هستند.

=== دین ===
{{مرتبط|مزدیسنا در نیشابور|اسماعیلیه نیشابور|تصوف در نیشابور|مسیحیت در نیشابور|حدیث سلسةالذهب|شطیطه نیشابوری}}{{multiple image
| header    = مکان‌های دین‌پایهٔ برجسته در نیشابور امروزی
| align     = left
| image1    =North Dizbad - Nishapur 1(Cropped).jpg
| width1    = ۱۵۵
| alt1      =
| caption1  = [[جماعت‌خانه]] [[دیزباد]]؛ برجسته‌ترین مرکز [[اسماعیلیان نیشابور]]
| image2    = Nishapur grand mosque 3.jpg
| width2    =۲۲۰
| alt2      =
| caption2  = [[مسجد جامع نیشابور]]؛ ساختهٔ [[۱۴۸۴ (میلادی)|۱۴۸۴]] بزرگ‌ترین [[مسجد]] در [[شهرستان نیشابور]]، تصویر در ۱۹۸۰ میلادی گرفته شده.
}}
[[اسلام]] از [[۶۴۳ (میلادی)|۶۴۳م]]، دین یکم در نیشابور است و از [[سده ۱۶ (میلادی)|سدهٔ شانزدهم م]]، [[فقه]] [[شیعه دوازده‌امامی|شیعهٔ دوازده‌امامی]] [[حجت بن حسن|مهدی‌باور]]، بیشترین پیروان در نیشابور را دارد؛ همچنین [[شیعه اسماعیلی|شیعهٔ اسماعیلی]]، [[مذهب اسلامی]] دوم است که از سوی حکومت رسمیّت ندارد.{{سخ}}
برپایهٔ سخن [[مقدسی]] در ''[[احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم]]'' نوشتهٔ [[۹۸۵ (میلادی)|۹۸۵م]]؛ در نیشابور [[معتزلیان]] آشکارند، ولی تسلط ندارند؛ [[شیعیان]] و [[کرامیان]] در آنجا جاذبیت دارند؛ اکثریت از آن [[حنفی|پیروان ابوحنیفه]] است، مگر در خورهٔ [[چاچ]]، [[طوس]]، [[ابیورد]]، حومهٔ [[بخارا]]. [[چاچ]]، [[طوس]]، [[ابیورد]]، [[اسفراین]] و حومهٔ آن [[شافعی]] مذهب‌اند و آیین ایشان به کار بسته می‌شود. خطیب‌های شهر، همه [[شافعی]] مذهب‌اند.<ref>{{یادکرد |فصل= |کتاب=احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم |نویسنده =مقدسی| صفحه=۴۷۳}}</ref>{{سخ}}
در سده دهم میلادی، نیشابور یکی از مراکز تبلیغ [[اسماعیلیه]] در [[ایران]] و [[خراسان بزرگ]] بوده است.<ref>{{یادکرد |کتاب=تحقیقی در آیین اسماعیلیه |نویسنده = ویلیام بوردهی |ترجمه=زهرا سعیدی |ناشر =تابناک |شهر=مشهد |سال=۱۳۶۴}}</ref> اکنون [[اسماعیلیان در نیشابور|اسماعیلیان نیشابور]] در [[دیزباد]] و گروهی نیز در شهر نیشابور زندگی می‌کنند.<ref>{{یادکرد |کتاب=تاریخ جماعت اسمعیلیه:هدایت المومنین الطالبین. |نویسنده = محمد بن زین العابدین |ترجمه=هما خاقان زاده |ناشر = اساطیر |شهر=تهران |سال=۱۳۶۲}}</ref>[[جماعت‌خانه]] [[دیزباد]] مهم‌ترین مرکز اسماعیلیان در نیشابور امروزین است.{{سخ}}
از سدهٔ سوم تا ششم قمری نیشابور از مراکز تصوف بوده است. بیشتر صوفیان و مشایخ صوفیه در نیشابور [[اهل سنت]] و پیروی مذهب [[شافعی]] بودند.<ref>{{یادکرد |فصل=فصل کتاب |کتاب=جستجو در تصوف ایران |نویسنده = عبدالحسین زرین‌کوب |ناشر =امیرکبیر}}</ref>{{سخ}}
در [[تاریخ نیشابور]] وجود اقلیت [[مسیحیان]]، [[زرتشتیان]] و [[یهودیان]] ذکر شده است. زرتشتیان در [[نیشابور (شهر کهن)|نیشابور کهن]] در روستای [[گرینه]] و مسیحیان در [[باغک (نیشابور)|باغک]] و یهودیان در دیه یهودیه ساکن بودند.<ref>{{یادکرد |فصل=ذیل آتشکده |کتاب=تاریخ نیشابور |نویسنده = الحاکم نیشابوری |کوشش=شفیعی کدکنی}}</ref>{{سخ}}
از [[سده ۵ (میلادی)|سده پنجم میلادی]] تا [[سده سیزدهم میلادی]]، [[مسیحیان]] [[نسطوری]] در نیشابور شمار برجسته‌ای داشته‌اند. [[تئودور نیشابور]]ی [[پزشک]] [[مسیحی]] در سده چهارم میلادی بود که به سفارش وی [[شاهپور دوم]] [[کلیسا]]یی در نیشابور در سده چهارم میلادی بنا نهاد.<ref>Pandectae Medicinae " (Ibn Abí Osaibiah, Fontes Relationum de Class. Medicor. 11.1.)</ref> گزارش‌های از نویسندگان مسلمان، دربارهٔ گرایش‌ها و گرویدن‌های مسیحیان به اسلام در نیشابور در دست است. [[ابوعبدالله حاکم]] در ''[[تاریخ نیشابور (الحاکم)|تاریخ نیشابور]]'' از ''ابوعلی حسن بن عیسی'' نام می‌برد که از خاندانی اصیل و ثروتمند مسیحی بوده که با راهنمایی [[w:ar:عبدالله بن المبارک|عبدالله بن مبارک]] مسلمان شد و از میان فرزندانش، فقها و محدثان بنامی در نیشابور برخاستند. کلیسای جامع نیشابور در جنگ‌ها و زلزله‌های سدهٔ ۱۳ میلادی نابوده شده است و بازسازی نشد.<ref>{{یادکرد |کتاب=اسناد و مباحثی دربارهٔ کلیسای شرق |نویسنده = سیریل الگود |صفحه=، ص ۲۰}}</ref>{{سخ}}
در ''[[اسرار التوحید]]''، سخنانی دربارهٔ روابط [[ابو سعید ابوالخیر]] با مسیحیان در نیشابور ذکر شده است:
{{نقل قول|آورده‌اند کی روزی شیخ قدس اللّه روحه العزیز در نشابور برنشسته می‌رفت. به در کلیسایی رسید، اتفاق را روز یکشنبه بود جمله با شیخ گفتند: «ای شیخ می‌باید کی ایشان را ببینیم،» شیخ پای از رکاب بگردانید. چون شیخ دررفت ترسایان پیش شیخ آمدند و خدمت کردند و همه به حرمت پیش شیخ بیستادند و حالت‌ها برفت. مقریان با شیخ بودند، یکی گفت «ای شیخ دستوری هست تا آیتی بخوانند؟» شیخ گفت روا باشد. مقریان آیتی خواندند، ایشان را وقت خوش گشت و بگریستند، شیخ برخاست و بیرون آمد. یکی گفت: اگر شیخ اشارت کردی همه زنارها بازکردندی. شیخ گفت «ما ایشان را زنار برنبسته بودیم تا بازگشاییم».<ref>از ''[[اسرار التوحید فی مقامات شیخ ابی سعید]]''</ref>}}
مهاجرت [[ارمنی‌های ایران|ارمنی‌ها]] به نیشابور در سدهٔ بیستم، به نوزایی [[مسیحیت در نیشابور]] انجامید. آنان را پایه‌گذار صنعت سینما در نیشابور می‌دانند که از [[ارمنی‌های ایران]] یا از مهاجرین روسی پس از [[انقلاب ۱۹۱۷ روسیه|انقلاب ۱۹۱۷]] بوده‌اند.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=خیام، ایران، آسیا شروع سینما در نیشابور|نشانی=http://www.khayyamnameh.ir/خیام،-ایران،-آسیا-شروع-س/|بازبینی=۱ اوت ۲۰۱۶|تاریخ=تیر ۲, ۱۳۹۵|ناشر=[[خیام‌نامه]]}}{{پیوند مرده|date=نوامبر ۲۰۱۹|bot=InternetArchiveBot}}</ref> شمار ارمنی‌های نیشابور از [[دهه ۱۹۸۰ (میلادی)|دهه ۱۹۸۰]] کاسته شد و امروزه اقلیتی ناچیز هستند.<ref name="khayyamnameh.ir">{{یادکرد وب|عنوان=نگاهی به ورود و حضور ارامنه در نیشابور: مهمانان ارمنی در نیشابور|نشانی=http://www.khayyamnameh.ir/نگاهی-ورود-حضور-ارامنه-نیشابور/|بازبینی=۱ اوت ۲۰۱۶|تاریخ=تیر ۱۰, ۱۳۹۵|ناشر=[[خیام‌نامه]]}}{{پیوند مرده|date=نوامبر ۲۰۱۹|bot=InternetArchiveBot}}</ref> مسیحیان ارمنی در سدهٔ بیستم در نیشابور، یک خیابان به نامشان بود (''خیابان ارامنه'') که پس از انقلاب ۱۳۵۷ ایران در شورای نامگذاری، به «خیابان مسیح» تغییر نام داد. کلیسایی کوچک و آرامگاه خانوادگی (هاروتونیان) در این خیابان بوده است که سرنوشتی ناروشن دارند.<ref name="khayyamnameh.ir"/> [[مسیحیت در نیشابور]] در [[سده ۲۱ (میلادی)|سدهٔ بیست و یکم]] با فعالیت‌های مسلمانانی مسیحی‌شده آشکار شد. در [[۲۳ ژوئن]] ۲۰۱۲، [[روزنامه خراسان]] دربارهٔ مسیحی‌شدن بیش از ۶۰۰ مسلمان در نیشابور به‌دست آنچه «[[مسیحیت انجیلی|مبشرین مسیحی]]» نامید، خبر داد.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=مسیحیت در ایران: جرم سیاسی ـ امنیتی|نشانی=http://ir.voanews.com/a/iranian-converts-to-christianity-increase-house-churches-threat-islam/1246195.html|بازبینی=۱ اوت ۲۰۱۶|تاریخ=۳ تیر ۱۳۹۱|ناشر=[[صدای آمریکا]]}}</ref>

=== برجستگان ===
{{اصلی|فهرست اهالی نیشابور}}
{{Infobox
|title      = مشاهیر [[نیشابور کهن]]
|image      = [[پرونده:ImamMuslim1.png|50px]] [[پرونده:Баха Валад - Маариф (Миниатюра).jpg|50px]]
|caption    = [[مسلم بن حجاج|مُسلم بن حَجّاج]] (نام‌نگاره){{•}} [[عمر خیام|عمر خیّام]]{{•}} [[فریدالدین عطار|عطّار]]{{•}} [[حاجی بکتاش ولی|بکتاش]]}}
{{Infobox
|title      = مشاهیر [[معاصر]]
|image      = [[پرونده:Parviz Meshkatian.jpg|70px]] [[پرونده:M.R Shafiei Kadkani.jpg|70px]]
|caption    = [[پرویز مشکاتیان]]{{•}} [[محمدرضا شفیعی کدکنی|شفیعی کدکنی]]{{•}} [[حسین انصاری راد]]}}

دورهٔ میان [[۷۰۰ (میلادی)|۷۰۰م]]-[[۱۲۲۵ (میلادی)|۱۲۲۵]] عصر زرّین دانش در نیشابور بوده است. نیشابور زادگاه، جایگاه و کوچگاه شمار بسیاری از [[شایستگی (درجه علمی)|برجستگان]] است، به‌طوری‌که [[اصطخری|ابواسحاق اصطخری]] جغرافی‌دان برجستهٔ ایرانی در سدهٔ ۴ق/۱۰م گفته: «ازین شهر دبیران و ادیبانِ معروف برخاسته‌اند، چندان که عُلمایِ این سامان را شمار نتوان کرد.»<ref>المسالک و الممالک ص۲۰۳</ref> [[علم حدیث]] بس‌دانش‌آموخته‌ترین دانش در نیشابورِ سده‌های میانه بوده است. سپس، بیشتر این برجستگان به [[ادبیات فارسی]] و [[عربی]] گرایش داشته‌اند.{{سخ}}
مهم‌ترین برجستگانی که نیشابورزاده‌اند، از گذشته تا کنون:
{{چندستونه|۴}}
* [[داوود (اسقف ابرشهر)|داوود]]، [[مزدک]]، [[کنارنگ]] و [[تئودور نیشابور|تئودور]] در دروهٔ ساسانیان؛
* [[مسلم بن حجاج نیشابوری|مسلم بن حَجّاج]]، [[محمد حاکم نیشابوری|ابوعبدالله حاکم]] و [[اسحاق بن راهویه|ابن راهویه]] در علم حدیث؛
* [[ابوبکر محمد ابن خزیمه|ابن خزیمه]]، [[ابواسحاق احمد ثعلبی|ثعلبی]]، [[ابوبکر عتیق نیشابوری|ابوبکر عتیق]]، [[ابن منذر نیشابوری|ابن منذر]] و [[ابن ابی الطیب|ابن ابی‌طیّب]] در قرآن‌شناسی؛
* [[ابوالحسن محمد عامری|ابوالحسن عامری]]، [[ابو رشید نیشابوری|ابو رشید]] و [[عبدالکریم قشیری]] در فلسفه؛
* [[ابوالفضل عبیدالله میکالی|ابوالفضل میکالی]] و [[ابوالحسن علی باخرزی|ابوالحسن باخرزی]] در شعر عربی؛
* [[ابوالحسن علی واحدی|واحدی]]، [[ابومنصور عبدالملک ثعالبی|ثعالبی]] و [[ابوالفضل احمد میدانی|ابوالفضل میدانی]] در زبان‌شناسی عربی؛
* [[شطیطه نیشابوری|شطیطه]]، [[احمد بن حرب|احمد حرب]]، [[فاطمه نیشابوری]]، [[حمدون قصار]]، [[ابوعبدالرحمن محمد سلمی|ابوعبدالرحمان سُلَمی]] و [[محمد بکتاش|حاجی بکتاش]] در تصوف و عرفان؛
* [[ابوالوفا محمد بوزجانی|بوزجانی]]، [[خیام|عمر خیام]] و [[منجمه نیشابوری|منجمه]] در ریاضیات و اخترشناسی؛
* [[ابن ابی صادق|ابن ابی‌صادق]] و [[حسین صادقی]] در پزشکی؛ [[محمد معزی|میرمعزّی]]، [[عطار نیشابوری|عطّار]]، [[محمد بن یحیی سیبک|محمدیحیی سیبک]]، [[عبدالجواد ادیب نیشابوری|عبدالجواد ادیب]]، [[محمدتقی ادیب نیشابوری|محمدتقی ادیب]]، [[محمدرضا شفیعی کدکنی|شفیعی کدکنی]] و [[حیدر یغما]] در شعر فارسی؛
* [[امام‌الحرمین جوینی|عبدالملک جوینی]]، [[محمد مهران]]، [[عبدالله منازل]] و [[حسین وحید خراسانی]] در فقه مذاهب گوناگون اسلامی؛
* [[فریدون گرایلی]] و [[فریدون جنیدی]] در تاریخ‌نویسی؛ [[یعقوب‌علی شورورزی]] در ورزش پهلوانی و [[سعید خانی]]، [[یونس شاکری]] در فوتبال؛
* [[پرویز مشکاتیان]]، [[آرش کامور]] و [[حجت اشرف‌زاده]] در موسیقی؛
* [[محمد قاسم اخویان]] در معماری؛ [[عبدالرضا کاهانی]]، [[ابوالحسن داوودی]]، [[علی شورورزی]] و [[فرهاد نجفی]] در سینماگری؛ [[حسین لطف‌آبادی]] در روان‌شناسی؛ [[عبدالحسین برونسی]] در نظامی‌گری و شبه‌نظامی‌گری؛
* [[اصغر افتخاری]] در جامعه‌شناسی سیاسی؛
نامدارانی که در نیشابور زیسته‌اند یا درگذشته‌اند:
* [[ابوسعید ابوالخیر]] (مرو)، [[ابوبکر خوارزمی]] (خوارزم)، [[محمد محروق]] (بغداد)، [[عبدالقاهر بغدادی]] (بغداد)، [[ابوعثمان مغربی]] (سیسیل)، [[فضل بن شاذان]] (بغداد) و [[کمال الملک]] (کاشان)
مهم‌ترین برجستگانی که از نیشابور برای همیشه کوچ کردند: [سعادت‌علی‌خان] و [[صفدرجنگ]] (هند)، [[شریف نیشابوری]] (شام و مصر)، از پدر-و-مادری نیشابوری‌اند: [[اسد بن فرات]] (تونس)، [[ناصر فکوهی]] (تهران)، [[حامد بهداد]] (مشهد). شهروند افتخاری نیشابور هستند:<ref>{{یادکرد وب |نشانی=http://www.ana.ir/news/23988 |عنوان=نسخه آرشیو شده |بازبینی=۱۴ اوت ۲۰۱۶ |archive-date=۲۱ سپتامبر ۲۰۱۶ |archive-url=https://web.archive.org/web/20160921022554/http://www.ana.ir/news/23988 |url-status=dead}}</ref> [[محمود فرشچیان]]، [[یدالله کابلی خوانساری]]،<ref>{{یادکرد وب |نشانی=http://www.farhang.gov.ir/fa/news/219570/فرشچیان-کابلی-و-تهرانی-شهروند-افتخاری-نیشابور-شدند |عنوان=نسخه آرشیو شده |بازبینی=۱۴ اوت ۲۰۱۶ |archive-date=۲۶ سپتامبر ۲۰۱۷ |archive-url=https://web.archive.org/web/20170926133451/http://www.farhang.gov.ir/fa/news/219570/%D9%81%D8%B1%D8%B4%DA%86%DB%8C%D8%A7%D9%86-%DA%A9%D8%A7%D8%A8%D9%84%DB%8C-%D9%88-%D8%AA%D9%87%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%B4%D9%87%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF-%D8%A7%D9%81%D8%AA%D8%AE%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D9%86%DB%8C%D8%B4%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B1-%D8%B4%D8%AF%D9%86%D8%AF |url-status=dead}}</ref> [[سید حسن قاضی‌زاده هاشمی|حسن قاضی‌زاده هاشمی]]،

شخصیت‌هایی که اجدادشان از نیشابور بوده‌اند:
* [[سید روح‌الله خمینی|روح‌الله خمینی]] بنیان‌گذار [[نظام جمهوری اسلامی ایران|جمهوری اسلامی ایران]] نیاکان و اجدادش از دزق سرولایت نیشابور بوده<ref>{{یادکرد وب|وبگاه=www.rovzane.com|نشانی=http://www.rovzane.com/blog/show/دزق-زادگاه-اجداد--خميني-در-نيشابور.html|عنوان=دزق زادگاه اجداد خمینی در نیشابور - روزنه|بازبینی=2018-12-12}}{{پیوند مرده|date=نوامبر ۲۰۱۹ |bot=InternetArchiveBot}}</ref> و تا سال ۱۱۶۱ هجری قمری در این شهر ساکن بوده‌اند.
{{پایان چندستونه}}

=== جمعیت و مهاجرت ===
{{Historical populations
|width = 10em
|shading = off
|percentages = off
|*۱۰۰۰ م|۱۲۵٬۰۰۰
|*۱۲۲۱|۱٬۷۴۸٬۰۰۰
|۱۹۱۱|۶٫۳۱۲
|۱۹۷۱|۳۵٬۰۰۰
|۱۹۹۱|۱۳۵٫۶۸۱
|۱۹۹۶|۱۵۸٫۸۴۷
|۲۰۰۵|۲۱۵٬۹۴۰
|۲۰۰۶|۲۰۵٫۹۷۲
|۲۰۰۷|۲۷۰٬۹۷۲
|۲۰۱۰|۲۲۳٫۷۲۴
|۲۰۱۱|۲۷۶٬۰۸۹
|footnote=*توضیح: ۱. هشتمین شهر پرجمعیت جهان و هم‌جمعیت با بغداد در همان دوره است. ۲. جمعیت [[ربع نیشابور]]{{سخ}}منابع: [http://geography.about.com/library/weekly/aa011201c.htm].[http://www.world-gazetteer.com].[http://geography.about.com/library/weekly/aa011201c.htm].[http://encyclopedia2.thefreedictionary.com/Nishapur]}}
در نیمهٔ اول [[سده ۷ (میلادی)|سده هفتم میلادی]]، جمیعت نیشابور ۵ هزار نفر بوده.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=فرهنگ نیشابور در میان جنگ‌ها تحول یافت|نشانی=http://www.mehrnews.com/news/3610868/فرهنگ-نیشابور-در-میان-جنگ-ها-تحول-یافت|بازبینی=۱ اوت ۲۰۱۶|اثر=|تاریخ=۸ اردیبهشت ۱۳۹۵|ناشر=[[خبرگزاری مهر]]|کد زبان=fa}}</ref>{{سخ}}
در ۲۰۱۱، شهر نیشابور [[سرشماری عمومی نفوس و مسکن (۱۳۹۰)|برپایهٔ سرشماری همگانی ۱۳۹۰]]، ۲۳۹٬۱۸۵ نفر؛<ref>{{یادکرد وب |نویسنده= |نشانی=http://www.bultannews.com/fa/news/151258/شهرهای-ایران-هر-کدام-چقدر-جمعیت-دارند |عنوان=شهرهای ایران هر کدام چقدر جمعیت دارند؟ |ناشر=بولتن نیوز |تاریخ=۲۷ خرداد ۱۳۹۲ |accessdate=۱۱ مه ۲۰۲۰ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20190813020156/https://www.bultannews.com/fa/news/151258/شهرهای-ایران-هر-کدام-چقدر-جمعیت-دارند |archivedate=۱۳ اوت ۲۰۱۹ |dead-url=yes}}</ref>{{سخ}}[[بخش مرکزی شهرستان نیشابور|بخش مرکزی‌اش]]، ۳۱۹٬۵۷۶ نفر<ref name="amar.org.ir">[[مرکز آمار ایران]]</ref>
[[شهرستان نیشابور|همهٔ شهرستان]]، ۴۳۳٬۱۰۵ نفر جمعیت دارد.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده= |نشانی=http://www.amar.khorasan.ir/ |عنوان=پرتال خراسان رضوی |ناشر=استانداری خراسان رضوی |بازبینی=۳۰ ژوئیه ۲۰۱۶ |archive-date=۲۱ اوت ۲۰۱۶ |archive-url=https://web.archive.org/web/20160821192952/http://www.amar.khorasan.ir/ |url-status=dead}}</ref>{{سخ}}
یک سوم باشندگانش، [[نوجوان]] بیان شده و میزان جمعیت آن نسبت به استان ۷ درصد است.<ref name=“mehrnews.com”>[[خبرگزاری مهر]]</ref>

=== خاندان‌ها و قومیت‌ها ===
ترکیب قومیتی [[شهرستان نیشابور]] اکنون به‌ترتیب شمار [[فارسی‌زبانان|فارس]]، [[ترک‌های خراسان|ترک]]، [[کردهای خراسان|کرد]]، [[بلوچ‌های خراسان|بلوچ]]،<ref name="ToolAutoGenRef3">{{یادکرد وب|عنوان=ریشه‌شناسی نام مکانهای ترکی در نیشابور|نشانی=http://www.khayyamnameh.ir/ریشه-شناسی-نام-مکانهای-ترکی-در-نیشابور/|بازبینی=۱ اوت ۲۰۱۶|تاریخ=خرداد ۲۴, ۱۳۹۴|ناشر=[[خیام‌نامه]]|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190413154214/https://www.khayyamnameh.ir/ریشه-شناسی-نام-مکانهای-ترکی-در-نیشابور/|archivedate=۱۳ آوریل ۲۰۱۹|dead-url=yes|کد زبان=fa}}</ref> [[عرب‌های ایران|عرب]] و [[ارمنی‌های ایران|ارمن]] است که [[فارسی]] زبان مشترک همهٔ این‌هاست و [[قومیت|قوم‌گرایی]] غیر فارسی‌زبانان، بسته به جمعیت‌شان دگرگون است. [[مردم فارسی‌زبان]]، بزرگ‌ترین گروه قومی در نیشابور هستند. [[کنارنگ|کارِن]]، [[میکالی]] و [[طاهری]] از خاندان‌های برجستهٔ فارسی در [[نیشابور کهن]] بوده‌اند. [[مردم کرد]] در شهرستان نیشابور را ایل تمنانلو، [[عمارلو]] و [[مژدگانلو]] تشکیل می‌دهند. خاندان تمنانلو در بخش سرولایت (''Sarvèlayat'')، عمارلوها در دشت ماروش (''Maarus'') یا ماروسک (''Maaruzsk'') و مژدگانلو در قالیباف و سبیان [[شهرستان نیشابور]] است. در سده‌های میانهٔ نیشابور، [[عرب|عرب‌ها، عرب‌زبان‌ها]] و [[w:ar:مستعرب|مستعرب‌ها]] از بزرگ‌ترین گروه قومی بوده‌اند و دربرگیرندهٔ خاندان‌های مانند سُلَمی، [[w:ar:قشیر|قُشَیری]] و [[بنی‌خزاعه|خُزاعی]] بوده‌اند. امروزه [[مردم عرب]] در شهرستان نیشابور شامل خاندان‌های عربخانی، [[عراقی‌های ایران|ایرانی-عراقی‌ها]]، [[سید|هاشمی‌تبارها]] ([[موسوی]]، [[حسینی]]، قاضی و غیره) هستند. حدود ۴۵ روستای شهرستان نیشابور به لهجه‌های گوناگون [[زبان ترکی|ترکی]] سخن می‌گویند.<ref name="ToolAutoGenRef3"/> [[بیات]]ها از قوم‌های برجستهٔ [[ترک‌تبار|تُرک‌تبار]] در نیشابور امروزین اند که مرکزشان روستای [[عبدالله گیو]] است. [[ایل افشار|افشار]]، [[ایل تیموری|تیموری]] و [[ایل جلایر|جلایر]] از دیگر ایل‌های ترک‌تبار در نیشابور هستند. گروهی کوچک از [[بلوچ‌های خراسان]] در روستای [[سگزآباد]] ساکن‌اند.<ref>{{یادکرد|فصل=نیشابور امروزین|کتاب=نگاهی به جغرافیا و تاریخ نیشابور|نویسنده=علی طاهری|ترجمه=|ناشر=نشر ابرهشر|شهر=نیشابور|کوشش=|ویرایش=|صفحه=صفحه|سال=|شابک=}}</ref><ref>{{یادکرد |فصل=بخش آخر |کتاب=نیشابور شهر فیروزه|نویسنده = فریدون گرایلی|ترجمه= |ناشر = | سال = ۱۳۷۵ |شهر=مشهد و نیشابور |کوشش|ویرایش=|صفحه= |سال=|شابک=}}</ref> خاندان‌های «مهاجر»، «جلیلی»، «تاراش»، «اُرمُز»، «آبک»، «نبی‌زاده»، «حامد حیدری»، «آزاده»، «اندوختی»، «غفورزاده»، «آسیایی»، «راهی»، «ظفر»، «خاکی»، اصالتاً از مهاجران [[سمرقند|سدهٔ بیستم]] از [[سمرقند]] و [[بخارا]] ([[ازبکستان]] کنونی) به نیشابور بوده‌اند.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=نگاهی به ورود وحضور سمرقندی‌ها درنیشابور سمرقندی‌ها، مهمانانی که در نیشابور ماندگار شدند|نشانی=http://www.khayyamnameh.ir/نگاهی-به-ورود-وحضور-سمرقندی-ها-درنیشاب/|بازبینی=۱ اوت ۲۰۱۶|تاریخ=تیر ۲۴, ۱۳۹۵|ناشر=[[خیام‌نامه]]}}{{پیوند مرده|date=نوامبر ۲۰۱۹|bot=InternetArchiveBot}}</ref> خاندان‌های [[حکومت اود|موسوی‌های اَوَدْهْ]] و [[w:en|عبقاتی]] در سدهٔ شانزدهم و هفدهم میلادی از نیشابور به هند مهاجرت کردند.

== فرهنگ و هنر ==
[[پرونده:Atai (Walters MS 666) - A Shamed Man Who Lied About a Three-day Journey from Mecca to Nishapur.jpg|بندانگشتی|برگی از [[خمسه]] [[نظامی]] دربارهٔ داستان مردی که به دروغ مدعی سفر سه روزه از نیشابور به [[مکه]] شد]]
[[کمیسیون ملی یونسکو در ایران]]، پیشنهاد برگزاری همایش «نیشابور، شهر پایدار ایرانی» را مطرح کرد که هدف از آن بررسی و تحلیل جایگاه علمی و ادبی نیشابور و کمک به توسعهٔ آن و تقویت پیوند آن با [[سازمان یونسکو]] است و تصمیم گرفت میان نیشابور امروزین و تاریخ آن، پیوندی پایدار برقرار کند.<ref>{{یادکرد وب|نشانی=http://www.qudsdaily.com/archive/1389/html/11/1389-11-24/page26.html|عنوان=نیشابور به شبکه بین شهری میراث فرهنگی و معنوی جهان الحاق شد.|تاریخ بازدید=۲۴ مه ۲۰۱۱|سال=۱۳۸۹|قالب=|اثر=وبگاه|ناشر=روزنامه قدس|زبان=|نشانی بایگانی=https://web.archive.org/web/20110216195808/http://www.qudsdaily.com/archive/1389/html/11/1389-11-24/page26.html|تاریخ بایگانی=۱۶ فوریه ۲۰۱۱|نقل قول=دکتر سعیدآبادی|dead-url=yes|کد زبان=fa}}</ref><ref>{{یادکرد وب | نشانی =http://www.kayhannews.ir/891204/11.htm  | عنوان =پیوستن نیشابور به شبکه بین شهری میراث فرهنگی و معنوی جهان | ناشر =روزنامه کیهان | زبان =فارسی | accessdate =۳ مه ۲۰۱۱ | archiveurl =https://web.archive.org/web/20110427095356/http://kayhannews.ir/891204/11.htm  | archivedate =۲۷ آوریل ۲۰۱۱ | dead-url =yes}}</ref> همچنین از سوی [[یونسکو]] نیشابور [[پایتخت|پایتختِ]] [[علوم زمین|علوم زمینِ]] [[ایران]] (دوره پنج ساله از ۲۰۰۵ میلادی) معرفی شد و وظیفهٔ ارزیابی بین‌المللی علوم زمین کشور ایران را به این شهرستان سپرده شده است.<ref>{{یادکرد وب | نشانی = http://www.jamejamonline.ir/newstext.aspx?newsnum=100004076280 | عنوان = نیشابور از سوی یونسکو، پایتخت علوم زمین ایران نامیده شده است}}</ref> یونسکو در سال ۲۰۱۰ (۸تیرماه۸۹) همایش «نیشابور شهر پایدار ایرانی» را در نیشابور برگزاری کرد و بیان شد که نیشابور ''«پایدارترین شهر تاریخ ایران»'' است.<ref>{{یادکرد وب|نشانی=http://www.farsnews.ir/newstext.php?nn=8904081224|عنوان=همایش نیشابور از برنامه‌های مؤثر یونسکو است.|تاریخ بازدید=۲۴ مهٔ ۲۰۱۱|سال=۱۳۸۹|زبان=fa}}</ref><ref>{{یادکرد وب | نشانی = http://www.mehrnews.ir/NewsPrint.aspx?NewsID=1107811 | عنوان = یونسکو در نیشابور همایش بر پا می‌کند تاریخ = ۶ تیر ۱۳۸۹ | ناشر = خبرگزاری مهر | accessdate = ۳ مه ۲۰۱۱ | archiveurl = https://web.archive.org/web/20120114122801/http://www.mehrnews.ir/NewsPrint.aspx?NewsID=1107811 | archivedate = ۱۴ ژانویه ۲۰۱۲ | dead-url = yes}}</ref>

=== فرهنگ رسمی ===
{{multiple image
| header    = فرهنگ رسمی در نیشابور
| align     = left
| image1    =Tilings_of_a_Hadith_on_a_Wall_at_Nishapur.jpg
| width1    = ۱۸۵
| alt1      =
| caption1  = کاشی‌کاری [[حدیث سلسلة الذهب]] بر دیوار مسجدی در نیشابور
| image2    = Cameleer- Symbolic Caravan of Imam Ali al-Ridha - Nishapur.jpg
| width2    = ۱۵۰
| alt2      =
| caption2  = مراسم نمادین «روز ملّی خراسان» ۱۰ تیر ۱۳۹۲
}}
از [[سده ۱۶ (میلادی)|سدهٔ شانزدهم م]]، فرهنگ دینی برگرفته از [[فقه شیعه]] در نیشابور نیرو گرفت؛ همچنین در دهه [[۱۹۸۰ (میلادی)|۱۹۸۰]] و پس از [[انقلاب فرهنگی ایران]]، به‌طور ویژه به بازسازی [[حدیث سلسلة الذهب]] و بازمانده‌های [[علی بن موسی الرضا|رضوی]] در نیشابور پرداخته شد. این فرهنگ دینی، پیشینه‌ای در [[تاریخ نیشابور]] داشته؛ در غربِ [[ربع|ربعِ نیشابور]]، [[ولایت بیهق]] از پایگاه‌های برجستهٔ شیعیان خراسان قرار گرفته بود. در شرقِ آن، ولایت [[طوس]] بود که در حومهٔ آن [[علی بن موسی الرضا|هشتم شیعیان]] در سال [[۸۱۸ میلادی|۸۱۸م]] /[[۲۰۲ قمری|۲۰۲ق]] دفن شد که پیرامون آن، شهر مشهدِ (مرکز [[خراسان]] از [[صفویان]]) پدید آمد.<ref>{{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = بارتلد | نام = واسیلی | پیوند نویسنده = واسیلی بارتلد | عنوان =فرهنگ و تمدن اسلامی | ناشر =امیرکبیر |مکان = [[تهران]] | صفحه = ۱۲۰}}</ref> به‌نقل از ''[[تاریخ نیشابور (الحاکم)|تاریخ نیشابور نوشتهٔ حاکم]]''، [[علی بن موسی الرضا]] به‌هنگام سفر از [[مدینه]] به [[مرو (شهر باستانی)|مرو]] به سال [[۲۰۰ قمری|۲۰۰ق]]/ [[۸۱۶ میلادی|۸۱۶م]]، محدثان و مردمان بسیاری در نیشابور از او پیشوازی بزرگ به‌جای آوردند. پیشتر نیز [[محمد محروق]] از [[پیشوایان]] [[زیدیه|شیعهٔ زیدی]] در نیشابور قیام کرد و به‌خاک‌سپرده شد.{{سخ}}
از سال ۱۳۸۵/ ۲۰۰۶، طبق مصوبه ۶۳ شورای عمومی فرهنگ [[استان خراسان رضوی]]، ۱۰ تیر/ [[۱ ژوئیه]] یا [[۳۰ ژوئن]] «روز ملی خراسان» نام گرفته است که [[w:en:Memorial Day|یادبودی]] برای ورود [[علی بن موسی الرضا|رضا]] به [[نیشابور کهن]] است.<ref>{{یادکرد وب | نشانی = http://www.isna.ir/news/95040104698/قیام-نیشابور-برای-برگزاری-سالروز-ورود--ع | عنوان =قیام نیشابور برای برگزاری سالروز ورود (ع)| تاریخ = ۸ تیر ۱۳۹۵ | ناشر =[[ایسنا]]}}</ref> دبیر [[شورای فرهنگی عمومی|شورای جامع فرهنگی ایران]] در [[اردیبهشت]] ۱۳۹۵ بیان داشت که پیگیر ثبت ۱۰ تیر در تقویم ملی ایران است.<ref>{{یادکرد وب | نشانی =http://www.tasnimnews.com/fa/news/1395/02/15/1066552/سالروز-ورود--رضا-ع-به-نیشابور-در-تقویم-ملی-ثبت-می-شود | عنوان =سالروز ورود رضا (ع) به نیشابور در تقویم ملی ثبت می‌شود| تاریخ =۱۵ اردیبهشت ۱۳۹۵ | ناشر =خبرگزرای تسنیم | زبان = فارسی}}</ref> ستونی در صفحهٔ آخر [[روزنامهٔ خراسان]] به تاریخ ۲۷ مرداد ۱۳۹۵ با عنوان «[[غدیر خم|غدیرِ خمِ]] نیشابور را دریابید» چاپ شد که اشاره دارد به بازسازی روستای [[طرب‌آباد]] به مکانی زیارتی؛ جایی که از دید نویسنده بیانگاه [[حدیث سلسله‌الذهب|حدیث سلسلة الذهب]] بوده است.<ref>{{یادکرد وب | نشانی = http://khorasannews.com/newspaper/page/19330/16/541142/0 | عنوان =غدیر خم نیشابور را دریابید| تاریخ = ۲۷ مرداد ۱۳۹۵ | ناشر =[[روزنامه خراسان]]؛ شماره: ۱۹۳۳۰}}</ref>[[سید علی حسینی]] (نمایندهٔ نیشابور در دورهٔ هشتم) با اشاره به همین رویداد، در ۲۷ بهمن ۱۳۹۳ نیشابور را «به‌حق مدینة الرضا» توصیف کرد.<ref>{{یادکرد وب| نشانی = http://www.alihosseiny.com/articles/156-چرا-نیشابور-شایسته-انتخاب-پایتخت-کتاب-ایران-است| عنوان = چرا نیشابور شایسته انتخاب پایتخت کتاب ایران است| تاریخ = ۲۷ بهمن ۱۳۹۳| 4 = ناشر وبگاه سید علی حسینی| accessdate = ۳۱ اکتبر ۲۰۱۹| archiveurl = https://web.archive.org/web/20181211194935/http://www.alihosseiny.com/articles/156-چرا-نیشابور-شایسته-انتخاب-پایتخت-کتاب-ایران-است| archivedate = ۱۱ دسامبر ۲۰۱۸| dead-url = yes}}</ref> دو مصرع از سرودِ ویژهٔ نیشابور بر این فرهنگ تأکید دارد: «گل‌کرده در چشمان تو نام [[قدمگاه]]» و «ای شهر ایثار و شهادت ای نشابور»<ref name="khorasannews.com">{{یادکرد وب | نشانی =http://www.khorasannews.com/News.aspx?type=2&year=1390&month=1&day=25&id=667588 | عنوان =سرود ویژه نیشابور هم‌زمان با روز ملی عطار رونمایی می‌شود | تاریخ =۲۵ فروردین ۱۳۹۰ | ناشر =روزنامه خراسان رضوی | صفحه =شماره انتشار ۱۷۸۱۰ | زبان =فارسی | accessdate =۳ مه ۲۰۱۱ | archiveurl =https://web.archive.org/web/20160305105520/http://www.khorasannews.com/News.aspx?type=2&year=1390&month=1&day=25&id=667588 | archivedate =۵ مارس ۲۰۱۶ | dead-url =yes}}</ref> در ۲۶ آذر ۱۳۹۴ همایشی ملّی برای [[فضل بن شاذان]] (عالم شیعهٔ خاک‌سپردهٔ نیشابور) برگزار شد که در آن بیان شد که «احیای مقام فضل بن شاذان، خدمت به هشتم است.».<ref>{{یادکرد وب | نشانی = http://www.mehrnews.com/news/3002300/همایش-ملی-بزرگداشت-مقام-فضل-بن-شاذان-در-نیشابور-برگزار-شد | عنوان =سهمایش ملی بزرگداشت مقام «فضل بن شاذان» در نیشابور برگزار شد| تاریخ =۲۶ آذر ۱۳۹۴ | ناشر =خبرگزرای مهر | زبان = فارسی}}</ref> در ۱۳ تیر ۱۳۹۴ دفتر «حفظ آثار و ارزش‌های [[دفاع مقدس]]» در نیشابور فعال شد.<ref>{{یادکرد وب | نشانی =http://www.tasnimnews.com/fa/news/1394/04/13/789537/دفتر-حفظ-آثار-و-ارزش-های-دفاع-مقدس-در-نیشابور-افتتاح-شد | عنوان =دفتر حفظ آثار و ارزش‌های دفاع مقدس در نیشابور افتتاح شد| تاریخ ۱۳ تیر ۱۳۹۴ | ناشر =خبرگزاری تسنیم | زبان = فارسی}}</ref>

=== فرهنگ همگانی ===
[[پرونده:Iranian family,gathered together wearing traditional clothes - Nishapur - Nowruz2014.JPG|بندانگشتی|راست| یک خانوادهٔ ایرانی با پوشاک سنتی؛ [[نوروز]] ۱۳۹۳، [[آرامگاه خیام]]]]
[[پرونده:Abbasid Caravanseray of Nishapur (Ribati-i-Abbasi of Nishapur) - Morning 077.JPG|150px|بندانگشتی|چپ|هنرمندی در [[رباط عباسی نیشابور]]]]
[[پرونده:Masquerade ball of Students - Celebration of Art & Culture - Nishapur.jpg|250px|بندانگشتی|چپ|[[بالماسکه|بالماسکهٔ]] دان‍ش‌آم‍وزان در ج‍ش‍ن ف‍ره‍ن‍گ و ه‍ن‍ر ن‍ی‍ش‍اب‍ور؛ [[آبان]] ۱۳۴۷]]
فرهنگ همگانی در نیشابور امروزی، تفاوت‌های کمی با [[فرهنگ ایرانی]] در اجرا دارد و وابسته به [[سیزده بدر]]، [[ازدواج]]، [[شب یلدا]]، [[سوگواری محرم]]، [[خاک‌سپاری]]، [[چهارشنبه‌سوری]]، [[تولد]] و [[جشن سده]] است و خاستگاه اغلب آن‌ها روستاهای شهرستان نیشابور است.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی =http://www.ettelaat.com/etbarchive/1996-2014/2009/10/28/P6.pdf |عنوان =آداب و رسوم و فرهنگ مردم روستاهای نیشابور |ناشر =روزنامه اطلاعات |تاریخ =۶ آبان ۱۳۸۸ |بازبینی =20 اوت 2016 |archive-date =20 سپتامبر 2016 |archive-url =https://web.archive.org/web/20160920184901/http://www.ettelaat.com/etbarchive/1996-2014/2009/10/28/P6.pdf}}</ref> بسیاری از آیینگان مردم [[اراک]] و مردم نیشابور همانند است که به دلیل حضور [[بیات]]ها در این دو شهرستان است.<ref>{{یادکرد|نویسنده = [[فریدون گرایلی]] |کتاب =نیشابور شهر قلمدان‌های مرصع | ناشر =خاوران |صفحه =۲۵ |تاریخ =۱۳۷۶}}</ref> از آیین‌های باران‌خواهی نیشابور به‌ویژه در میان کشاورزان و روستائیان، «چوله‌قزک» [čōw-la-qƏzak] (همچنین: «شوله‌کیشک» یا «چوله‌قیشک») بوده که خود عروسکی برای باران است و کودکان اجراگر اصلی آن هستند.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی =http://www.rovzane.com/blog/show/چولهقزک-عروسک-باران-کودکان-نیشابور.html |عنوان =چوله‌قزک، عروسک باران کودکان نیشابورر |ناشر =روزنه |تاریخ =۱ تیر ۱۳۹۳ |accessdate =۱۱ نوامبر ۲۰۱۹ |archiveurl =https://web.archive.org/web/20140627150132/http://www.rovzane.com/blog/show/چولهقزک-عروسک-باران-کودکان-نیشابور.html |archivedate =۲۷ ژوئن ۲۰۱۴ |dead-url =yes}}</ref>

=== سفال‌گری ===
{{اصلی|سفالگری در نیشابور}}
[[پرونده:Cup votive inscriptions MET 40-170-15.jpg|200px|بندانگشتی|چپ|از معروفترین آثار یافت‌شدهٔ سفال [[نیشابور کهن]]؛ ظرفی نقش‌دار به [[خط کوفی]] است؛ ساختهٔ سده ۱۰ یا ۱۱م. در [[موزه متروپولیتن نیویورک|موزهٔ متروپولیتن نیویورک]] نگهداری می‌شود؛ نشان [[w:en:Middle East Institute|مؤسسه خاورمیانه]] در واشینگتن از نقش این اثر برداشت شده]]
نیشابور در [[دوران طلایی اسلام]] یکی از مراکز بزرگ صنعت [[سفالگری]]، [[کوزه‌گری]] و صنایع وابسته نیز به‌شمار می‌رفته است. سده سوم و چهارم هجری را اوج هنر سفالگری در نیشابور بوده است و نیشابور مهم‌ترین مرکز هنر و صنعت سفال‌گری در ایران و خراسان در این دوره بوده است.<ref>{{یادکرد وب
| نشانی = http://www.britannica.com/EBchecked/topic/415980/Nishapur-pottery| عنوان = سفال نیشابور از دانشنامه بریتانیکا| تاریخ بازدید =| نویسنده = Encyclopædia Britannica| نشانی نویسنده =| نویسندگان دیگر =| تاریخ =| سال =| ماه =| قالب =| اثر =| ناشر =| صفحه =| زبان = انگلیسی
| نشانی بایگانی =| تاریخ بایگانی =| نقل قول =}}</ref> در سال ۱۹۸۸ میلادی- سال ۱۳۶۷ شمسی طی [[پژوهش‌های باستان‌شناسی در نیشابور]] پیشینه سفال‌گری در نیشابور مشخص شد.
آثار سفالین کشف شده از نیشابور در موزه‌هایی [[موزه آبگینه و سفالینه]] و [[موزه متروپولیتن نیویورک]] نگهداری می‌شود.
پژوهشگران، بر این باورند که هنر برجای مانده در سفالینه‌های نیشابور، در ادامهٔ روند [[ساسانیان|هنر دوره ساسانی]] بر روی فلز است که بررسی در مهارت ساخت و به کار بردن تزیینات و عبارات مختلف و تحول خط را بر روی سفالینه‌ها ممکن می‌سازد. هنر سفالگری نیشابور، علاوه بر تنوع در تکنیک‌های ساخت، دارای تنوع‌های تازه طراحی نقوش و [[خوشنویسی]] روی آن نیز هست که بیانگر قدرت و تسلط هنرمندان این هنر است. شکل لعاب‌دهی، کتیبه‌های زیبای ظروف به [[خط کوفی]]، تزیینات نقوش گیاهی، حیوانات و انسان و نیز توانایی در ترکیب‌بندی تصویری هر یک از این عناصر در ظروف، این بخش از [[هنر اسلامی]] را دارای برتری کرده است. علاوه بر این، رابطه معنوی کلمات و جملات که شامل [[احادیث]] می‌شود-<small>نیشابور یکی از مراکز نشر علم حدیث در دوران طلایی اسلام به‌شمار می‌رفته است</small>- از جمله ویژگی‌های هنر این دوره است که به تزیینات صرف اکتفا نکرده و همسویی و معنادار بودن این هنر را دربردارد. به سبب ویژگی‌های موجود در سفالینه‌های سدهٔ سوم و چهارم معروف به سفال سامانی، این نوع سفال به لعاب «گِلی» معروف شده است که بیش‌تر در شرق [[ایران]]، به‌ویژه نیشابور، ساخته می‌شده. صنعتگرانِ حوزه سفال سازی در نیشابور با ترکیب نقوش ساسانی و هنر [[خوشنویسی]] اسلامی سفالینه‌هایی را به وجود آوردند.

=== فرش‌بافی ===
{{اصلی|قالی نیشابور}}

صنعت قالی بافی در بیش از ۴۷۰ روستای [[شهرستان نیشابور]] و شهر نیشابور رواج دارد مهم‌ترین مناطق قالیبافی حومه نیشابور در روستاهای شفیع‌آباد، [[گرینه]]، [[دررود]]، باغشن، [[خرو]]، [[بزغان]]، سیدآباد، سرچاه، معدن و سلیمانی، [[اسحاق‌آباد (نیشابور)|اسحاق‌آباد]] و [[دهستان سلطان‌آباد|سلطان آباد]] از مهم‌ترین مراکز قالیبافی نیشابور هستند. آمادگی و توانمندی نیشابور در بخش صنعت قالی بافی به گونه‌ای است که اقدام به بافتن قالی‌هایی با متراژ چند هزار متری و در نوع خود بزرگ‌ترین در سطح جهان می‌نماید.<ref>{{یادکرد |فصل=فصل کتاب |کتاب=فرش ایران |نویسنده = فضل‌الله حشمتی رضوی |ترجمه=نام مترجم |ناشر =دفتر پژوهش‌های فرهنگی |شهر=تهران |کوشش= |ویرایش= |صفحه=ص |سال= |شابک=}}</ref>
* فرش [[مسجد شیخ زاید|مسجد شیخ زاید بن سلطان آل نهیان]] در شهر [[ابوظبی]] با ابعاد ۱۳۲ متر طول، ۴۲ تا ۴۸ متر عرض و ۲ میلیارد و ۳۰۰ میلیون گره، بزرگ‌ترین فرش دست باف ثبت شده در کتاب رکوردهای جهان است که به دست فرشبافان نیشابوری بافته شده است.<ref>{{یادکرد وب | نشانی =http://www.el-wasat.com/portal/News-9575.html | عنوان =ایران تنسج أکبر سجادة عالمیا لمسجد الشیخ زاید بأبو ظبی | تاریخ بازدید = | نویسنده = | نشانی نویسنده = | نویسندگان دیگر = | تاریخ = | سال = | ماه = | قالب = | اثر = | ناشر = | صفحه = | زبان = | نشانی بایگانی =https://web.archive.org/web/20160306122252/http://el-wasat.com/portal/news-9575.html | تاریخ بایگانی =6 مارس 2016 | نقل قول =إن هذه السجادة قام علی حیاکتها ألف ومئتی عامل تم اختیارهم من قری نیسابور وجری العمل فیها ۱۸ شهرا. | dead-url =yes}}</ref>
* فرش [[مسجد جامع سلطان قابوس]] در [[استان مسقط]] به سفارش [[سلطان قابوس]] اثر مشهور هنرمندان فرشباف نیشابوری است. طرح این فرش که در حدود ۵ هزار متر مربع مساحت دارد و از اتصال ۴۸ قطعه کوچک و بزرگ به یکدیگر تشکیل شده، از نقشه گنبد [[مسجد شیخ لطف‌الله|مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان]] و ترکیب طرح افشان شاه عباسی و سایر نگاره‌های تزیینی ایرانی و اسلامی الهام گرفته است.
* فرش کاخ ریاست جمهوری [[ارمنستان]] با مساحت ۷۰ متر مربع
* فرش سفارش سفارت [[فنلاند]] در [[تهران]] به مساحت ۴۰ متر مربع
در کارگاه‌های این شهرستان بافته‌اند.<ref>{{یادکرد وب | نشانی = http://www.omanet.om/arabic/goverment/gov14.asp?cat=gov | عنوان = جامع السلطان قابوس الأکبر | تاریخ بازدید = | نویسنده = | نشانی نویسنده = | نویسندگان دیگر = | تاریخ = | سال = | ماه = | قالب = | اثر = | ناشر = | صفحه = | زبان = | نشانی بایگانی = https://web.archive.org/web/20071221121340/http://www.omanet.om/arabic/goverment/gov14.asp?cat=gov | تاریخ بایگانی = ۲۱ دسامبر ۲۰۰۷ | نقل قول = قامت حیاکةالسجادة فی نیشابور (الواقعة شرق ولایة خراسان فی إیران) علی ید ۶۰۰ امرأة محترفة تحت إشراف خبراء فی تصمیم ونسج السجاد. | dead-url = yes}}</ref>
* سومین فرش بزرگ جهان با مساحت تقریبی ۲ هزار و ۴۰۰ متر مربع که به سفارش سلطان عمان برای استفاده در مسجد امین این کشور سفارش داده شده است.<ref>[http://www.fardanews.com/fa/news/222938/رونمایی-از-سومین-فرش-بزرگ-جهانعکس رونمایی از سومین فرش بزرگ جهان/عکس]</ref>
نام چند طرح که در میان قالیبافان از عمومیت برخوردار است طرح‌های ''خراسانی''،'' برگ بیدی''، ''دهانه اژدر''، ''شاه عباسی''، ''لچک ترنج'' است.

=== فیروزه تراشی ===
{{اصلی|فیروزه|فیروزه نیشابور}}
[[پرونده:Turquoise of Nishapur - village of Ma'dan 16.JPG|بندانگشتی|سنگ‌های فیروزه از [[معدن علیا|روستای معدن بالای نیشابور]]]]
با توجه به شهرت سنگ [[فیروزه نیشابور]] استخراج سنگ فیروزه یکی از صنعت‌های قدیمی و تراشیدن آن از هنرهای قدیمی اهالی این شهر به حساب می‌آید. [[شهرستان نیشابور]] که به شهر [[فیروزه]] شهرت دارد، دارای [[کانی]]های ارزشمندی از فیروزه بوده که از بیش از ۲۰۰۰ سال پیش بهره‌برداری می‌شده است. '''فیروزه‌تراشی''' یکی از پیشه‌های قدیمی در استان خراسان و نیشابور است؛ و مراکز تراش فیروزه به فراوانی در بخش‌های گردشگری نیشابور و مشهد دیده می‌شود. اشکال پیکانی و مسطح از جمله تراش‌هایی است که طرفداران فراوان دارد. فیروزه یکی از [[ره‌آورد]]های مهم نیشابور است و بازار پررونقی در استان‌های خراسان، و ایران دارد.

=== کاشی‌کاری ===
[[پرونده:Colored symphony Al-Mahruq Mosuqe tiling - Nishapur.jpg|220px|بندانگشتی|چپ|کاشی‌کاری‌های ایوان [[آرامگاه و مسجد محمد محروق|مسجد محروق]]]]
هنر [[کاشی‌کاری]] در نیشابور کاربردی وسیع دارد. در بسیاری از بناهای مهم نیشابور از این هنر استفاده شده است. در این خط [[کاشی‌کاری]]ها از [[خط بنایی]] استفاده شده است. خط بنایی الهام گرفته از [[خط کوفی]] است و در کاشی‌کاری و معماری اسلامی جایگاه ویژه‌ای دارد و در بناها و مساجد استفاده شده است. این نوع خط کاربرد زیادی در کاشی‌کاری و آجرکاری در نیشابور دارد. البته این هنر در نیشابور پیش از حمله مغول رواج داشته و امروزه دوباره رواج پیدا کرده است. نمونه ساختمان بدون تزیین [[کاشی‌کاری]] در نیشابور [[مسجد جامع نیشابور|مسجد جامع این شهر]] است. در این بنا از هنر سنگ‌تراشی و آجرکاری استفاده شده است.

استادان کاشی کار نیشابوری فقط به مرمت بناهای نیشابور اکتفا نکردند. در سال [[۲۰۰۸ (میلادی)]] به دعوت وزارت فرهنگ [[تاجیکستان]] چند تن از استادان کاشی کار نیشابوری به نمایندگی از سوی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع دستی [[استان خراسان رضوی]] برای مرمت آرامگاه [[رودکی]] سمرقندی به [[تاجیکستان]] اعزام گشتند. کار گروه ایرانی در این مرمت بازسازی گنبد آرامگاه رودکی به مساحت یکصد متر مربع به سبک افلاک نما، با بهره‌گیری از کاشی فیروزه‌ای نیشابور بوده است.<ref name="aftabir.com">{{یادکرد وب|نشانی=http://www.aftabir.com/news/view/2008/oct/05/c5c1223195534_art_culture_literature_verse_rodaki.php/مرمت-آرامگاه-رودکی-توسط-هنرمندان-نیشابوری/|عنوان=مرمت آرامگاه رودکی توسط هنرمندان نیشابوری|تاریخ بازدید=۳ مه ۲۰۱۱|نویسنده=|نشانی نویسنده=|نویسندگان دیگر=|تاریخ=۱۴ مهر ۱۳۸۷|سال=|قالب=|اثر=|ناشر=|صفحه=|نشانی بایگانی=https://web.archive.org/web/20121120200222/http://www.aftabir.com/news/view/2008/oct/05/c5c1223195534_art_culture_literature_verse_rodaki.php/%D9%85%D8%B1%D9%85%D8%AA-%D8%A2%D8%B1%D8%A7%D9%85%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%B1%D9%88%D8%AF%DA%A9%DB%8C-%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B7-%D9%87%D9%86%D8%B1%D9%85%D9%86%D8%AF%D8%A7%D9%86-%D9%86%DB%8C%D8%B4%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B1%DB%8C|تاریخ بایگانی=۲۰ نوامبر ۲۰۱۲|نقل قول=مرمت آرامگاه رودکی توسط هنرمندان نیشابوری|کد زبان=fa|url-status=bot: unknown}}</ref><ref name="farsnews.ir">{{یادکرد وب|نشانی=http://www.farsnews.ir/newstext.php?nn=8805150486|عنوان=آرامگاه رودکی در تاجیکستان|تاریخ بازدید=۳ مه ۲۰۱۱|نویسنده=|نشانی نویسنده=|نویسندگان دیگر=|تاریخ=۱۳۸۸-۰۵-۱۷|سال=|قالب=|اثر=|ناشر=|صفحه=|نشانی بایگانی=http://www.farsnews.ir/newstext.php?nn=8805150486|تاریخ بایگانی=۱۳۸۸-۰۵-۱۷|نقل قول=آرامگاه رودکی در تاجیکستان به‌شدت محافظت می‌شود|کد زبان=fa}}</ref>

=== نمدمالی ===
[[نمد]]مالی و نمد بافی که از هنرهایِ صنعتی و دستی پُررونق در استان‌های خراسان است در نیشابور و شهرستان نیشابور نیز رواج دارد. ۴ کارگاه صنایع نمدمالی در شهرستان نیشابور فعال است. این هنر از گذشته در این منطقه رواج داشته که ''نقش نیشابوری'' بر روی نمدهای ایرانی گویای این موضوع است.{{مدرک}} به جز کارگاه‌ها نمدمالی در روستاهای شهرستان نیشابور به شکل سنتی رونق دارد.

=== فرت‌بافی ===
یکی از صنایع دستی نیشابور امروز و روستای بوژان [[فرت بافی]] (در گویش نیشابوری= فردبافی f,rad bāfi) است. فَرد تغییر یافته واژه بَرد است. هنر فرت‌بافی که از صنایع دستی با قدمت دیرینه در نزد نیشابوریان شناخته شده مرکز آن روستای بیشتر بوژان است. فرت‌بافی شامل حوله‌های دستی، حمام، لباس، روانداز و… است. این هنر بیشتر در بین زنان رواج دارد. فرت بافی یک هنر روستایی است که در شهرستان‌های خراسان رضوی از جمله [[کاشمر]]، [[گناباد]]، [[سبزوار]]، نیشابور و[[تربت جام]] رایج بوده است و اکنون در حال فراموشی است. فرت در بین اهالی نیشابور قدیم به بَرد معروف بوده است و بَرد نیشابوری یکی از محصولات مشهور این هنر به‌شمار می‌رفته است. هنر «فرت‌بافی نیشابوری» (بَرد نیشابوری) به دست صنعت‌گران بافندهٔ نیشابور، که در آن زمان‌ها در اوج شکوفایی و مرکز صنعتی، هنری و تجاری خراسان بود- به سایر نواحی خراسان بزرگ، گسترش یافته و پس از گذر از سده‌ها، امروز نیز در جای جای خراسان بزرگ به زندگی خود ادامه می‌دهد.

=== پارچه‌بافی ===
نیشابور یکی از مراکز سنتی پارچه بافی ایران است. اکنون در نیشابور ۲ کارگاه صنایع پارچه بافی فعال است. پیشینه پارچه بافی نیشابور در دوره اسلامی به اوج می‌رسد. در دوره [[ایلخانیان]] کارخانه متعدد پارچه بافی در نیشابور همانند دیگر شهرهای بزرگ ایران در آن زمان فعال بوده. پارچه‌های ابریشمی نیشابور در این دوره گرانبها بوده است تا حدی که در شهرهای مصر (سده هشتم میلادی/از جمله [[:en:Tennis,Egypt:|تنیس]] و [[:en:Dimyat:|دمیاط]]) گرانترین پارچه نوع نیشابوری بوده است. در زمینه هنر بافت پارچه در ایران سده‌های نهم و دهم هجری را عصر طلایی این هنر نامیده‌اند که نیشابور یکی از مراکز مهم و بزرگ بافت پارچه در این دوران بوده است.{{مدرک}}

در سده‌های چهارم و پنجم قمری در نیشابور و [[مرو (شهر باستانی)|مرو]] بهترین پنبه و پارچه با تارهای نخی تولید می‌شد. نیشابور در دورة ساسانی بازاری بزرگ برای تجارت پارچه ابریشمی بود.{{مدرک}}در دوره سلجوقیان مورخان شهرهای نیشابور، ری، یزد و کاشان را به عنوان مراکز عمده پارچه بافی در ایران ذکر کرده‌اند.{{مدرک}}با حمله مغول به ایران در سده هفتم و به دنبال آن برپایی حکومت ایلخانان، مراکز مهم بافندگی چون ری و نیشابور از بین رفت.{{مدرک}}از دوره تیموری به ندرت منسوجی باقی مانده است. در این دوره، و پیش از آن، بسیاری از مراکز سنتی پارچه بافی ایران از جمله نیشابور، در یورش مغولان به نابودی کشیده شدند.<ref>{{یادکرد |فصل=فصل کتاب |کتاب= The Places Where Men Pray Together: Cities in Islamic Lands, Seventh through the Tenth Centuries |نویسنده = Paul Wheatley |ترجمه= |ناشر = |شهر= |کوشش= |ویرایش= |صفحه=۱۷۸ |سال= |شابک=}}</ref>

=== موسیقی ===
موسیقی در نیشابور تحت تأثیر سبک‌های [[موسیقی در دوران ساسانی|ساسانی]]، [[موسیقی مقامی|مقامی]] و [[موسیقی سنتی ایرانی|سنتی]] بوده و بخشی از [[موسیقی نواحی خراسان|موسیقی محلی خراسان]] است که در منطقه نیشابور در طول تاریخ رواج داشته است.<ref>«تاریخ موسیقی ایران» جلد۱/ نوشته: حسن مشحون / انتشارات: نشر سیمرغ / سال ۱۳۷۳</ref><ref>کلانتر، علی‌اصغر، «بررسی موسیقی در نقوش سفالینه‌های نیشابور»، ماهنامه خبرنامه فرهنگستان هنر، سال۶، شمارهٔ ۵۴، خرداد ۱۳۸۶، صص ۵۶-</ref> در پی ثبت جهانی [[موسیقی مقامی]] [[شمال خراسان]] از سوی [[یونسکو]] پژوهش در مورد [[موسیقی]] در نیشابور مورد توجه واقع شد. [[جشنواره موسیقی|جشنواره‌های موسیقی]] مقامی در نیشابور فعال بوده است.

یکی از قدیمی‌ترین منابع مطالعاتی مربوط به [[موسیقی در ایران|موسیقی ایران]] ''رساله نیشابوری'' نوشته [[محمد بن محمود بن محمد نیشابوری|محمد بن محمود نیشابوری]] است که از اهمیت موسیقی در [[نیشابور (شهر کهن)|نیشابور قدیم]] حکایت دارد.<ref>پورجوادی، امیر حسین، «رساله موسیقی محمد بن محمود بن محمد نیشابوری»، مجلهٔ معارف، دورهٔ دوازدهم، فروردین-آبان ۱۳۷۴، ص ۳۲–۷۰.</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=موسیقی نیشابور با بیش از دوازده قرن قدمت|نشانی=https://www.pana.ir:443/news.aspx?id=872671|وبگاه=PANA.IR|تاریخ=2018-11-24|بازبینی=2022-04-30|کد زبان=fa}}</ref> از [[مشاهیر]] این رشته می‌توان به [[راتبه نیشابوری]] و در معاصر [[پرویز مشکاتیان]] اشاره کرد.

== آموزش و پژوهش ==
نیشابور از قطب‌های دانشگاهی استان است و در سال ۱۳۹۲ حدود ۲۵ هزار نفر دانشجو در آن در حال آموزش بوده‌اند.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=نیشابور با 25 هزار دانشجو قطب دانشگاهی خراسان رضوی است|نشانی=http://www.mehrnews.com/news/2144824/نیشابور-با-25-هزار-دانشجو-قطب-دانشگاهی-خراسان-رضوی-است|بازبینی=۱ مرداد ۱۳۹۵|تاریخ=۶ مهر ۱۳۹۲|ناشر=خبرگزاری مهر|کد زبان=fa}}</ref> خانه ریاضیات نیشابور در سال ۱۳۷۸ افتتاح شد و احداث [[افلاک‌نمای خیام]] نیز از همین سال آغاز شده است.

[[اخترشناسی]] در نیشابور ریشه‌ای کهن دارد و امروزه نیز رصدخانه‌ای در [[اردوگاه باغرود]] برپاست.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=امکان رصد حرفه‌ای نجوم در مجتمع فرهنگی شهید رجایی باغرود نیشابور|نشانی=http://www.rovzane.com/blog/show/امکان-رصد-حرفهای-نجوم-در-مجتمع-فرهنگی-شهید-رجایی-باغرود-نیشابور.html|بازبینی=۱ مرداد ۱۳۹۵|تاریخ=۱۲ شهریور ۱۳۹۱|ناشر=وبگاه روزنه|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161116201026/http://www.rovzane.com/blog/show/امکان-رصد-حرفهای-نجوم-در-مجتمع-فرهنگی-شهید-رجایی-باغرود-نیشابور.html|archivedate=۱۶ نوامبر ۲۰۱۶|dead-url=yes}}</ref> یک موزهٔ نجوم در سال ۱۳۸۵ و یک مرکز اخترشناسی به نام [[خواجه نصیرالدین طوسی]] در سال ۱۳۸۸ در این شهر افتتاح شد.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=موزه نجوم نیشابور نوروز آماده است|نشانی=http://chn.ir/NSite/FullStory/News/?Id=94602&Serv=0&SGr=0|بازبینی=۱ مرداد ۱۳۹۵|تاریخ=۲۶ اسفند ۱۳۸۴|ناشر=CHN|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160911034147/http://chn.ir/NSite/FullStory/News/?Id=94602&Serv=0&SGr=0|archivedate=۱۱ سپتامبر ۲۰۱۶|dead-url=yes}}</ref>
[[پرونده:Pardis2.jpg|بندانگشتی|[[دانشگاه نیشابور]]]]
[[پرونده:ساختمان آموزشی 1.jpg|بندانگشتی|[[دانشگاه علوم پزشکی نیشابور]]]]
[[پرونده:Azad22.jpg|بندانگشتی|[[دانشگاه آزاد اسلامی واحد نیشابور|دانشگاه آزاد اسلامی نیشابور]]]]

=== دانشگاه‌ها ===
* [[دانشگاه نیشابور]]
* [[دانشگاه علوم پزشکی نیشابور]]
* [[دانشگاه آزاد اسلامی واحد نیشابور]]
* [http://neishaboor.razavi.pnu.ac.ir/ دانشگاه پیام نور مرکز نیشابور]
* [[مرکز آموزش عالی دانشور نیشابور|دانشگاه فرهنگیان دانشور نیشابور]]
* [https://k-neishaboor.tvu.ac.ir/ دانشگاه کشاورزی شهید رجایی نیشابور]
* [https://ntc.tvu.ac.ir/ دانشگاه فنی و حرفه‌ای پسران نیشابور]
* [https://afdn.tvu.ac.ir/ دانشگاه فنی و حرفه‌ای دختران نیشابور]
* [https://www.neyshabour1-uast.ac.ir/ دانشگاه جامع علمی کاربردی نیشابور]
* [https://www.khayamelectric-uast.com/ دانشگاه علمی و کاربردی خیام الکتریک نیشابور]
* [http://sobhan.ac.ir/ مؤسسه آموزش عالی فنی مهندسی سبحان نیشابور]
* [http://sama-neyshabur.ac.ir/ آموزشکده فنی و حرفه‌ای سما نیشابور]
* مؤسسه آموزش عالی ثامن نیشابور

=== مدرسه‌ها ===
{{multiple image
| header    =
| align     = left
| image1    =Omar Khayyam High School (Dabirestan) - morning - Nishapur 02.JPG
| width1    = ۱۷۰
| alt1      =
| caption1  = [[دبیرستان عمر خیام]]؛ کهن‌ترین آموزشگاه نوین نیشابور، تأسیس ۱۹۴۰
| image2    = Golshan Madrasah-2013 Nishapur.jpg
| width2    = ۱۷۰
| alt2      =
| caption2  = صحن [[مدرسه گلشن]]؛ کهن‌ترین مدرسهٔ سنتی نیشابور که اکنون حوزهٔ علمیه است
}}
{{اصلی|مدرسه‌های نیشابور}}
نیشابور را کهن‌ترین پایگاه [[علوم اسلامی]] در [[ایران]] می‌دانند.<ref>{{یادکرد |نویسنده=عبدالحمید مولوی | عنوان = نیشابور، مرکز خراسان، قدیم‌ترین پایگاه علوم اسلامی در ایران |نشریه=نشریه دانشکده علوم معقول و منقول مشهد (فصلنامه دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه مشهد. فصلنامه مطالعات اسلامی) |تاریخ=اسفند ۱۳۴۷ |شماره=۱ |صفحه=ص ۱۸۲–۲۲۶}}</ref> [[تقی‌الدین مقریزی]] در «الخُطَط» می‌نویسد: «[[مدرسه (اسلام)|مدرسه‌هایی]] که در سرزمین‌های اسلامی برپا شده‌اند، به هنگام صحابه و تابعین این چنین شناخته نشده بودند، این‌ها نوبنیادند و چهارصد سال پس از هجرت ساخته شدند. نخستین کسانی که در سرزمین اسلامی بدین کار همت گماشتند، مردم نیشابور بودند؛ مدرسهٔ بیقهیه را آنجا بنیان نهادند.»<ref>{{یادکرد کتاب | نام خانوادگی =مقریزی | نام =تقی‌الدین | پیوند نویسنده = تقی‌الدین مقریزی| عنوان = الخطط (المواعظ والاعتبار بذکر الخطط والآثار) | ترجمه عنوان = | پیوند = https://ar.wikisource.org/wiki/تصنیف:خطط_المقریزی:مطبوع| تاریخ بازبینی = ۱۷ اوت ۲۰۱۶ | جلد = ۴ | تاریخ = | سال = ۱۹۹۷ | ناشر = دارالکتب العلمیة | مکان = [[بیروت]] | زبان = ar | صفحه =۱۹۲ | گفتاورد = والمدارس مما حدث فی الإسلام ولم تکن تعرف فی زمن الصحابة ولا التابعین وإنما حدث عملها بعد الأربعمائة من سنی الهجرة، وأول من حفظ عنه أنه بنی مدرسة فی الإسلام أهل نیسابور،}}</ref> مهاجرت‌های دانشمندان از سراسر جهان اسلام در سده‌های میانه به نیشابور، سبب شد که مدرسه‌های آن «کانون گسترش ایده‌ها» و «قطب علمی دنیای اسلامی» شود.<ref name=ToolAutoGenRef9>مقدمهٔ «مدارس علمیه قبل از نظامیه». ناجی معروف.</ref> پیش از ساخت [[نظامیه نیشابور|نظامیه در نیشابور]]، مدرسه‌هایی در آن برپا بوده است:<ref name="ToolAutoGenRef9">مقدمهٔ «مدارس علمیه قبل از نظامیه». ناجی معروف.</ref>
* «مدرسهٔ
* قرشی» (ساختهٔ [[دهه ۹۱۰ (میلادی)|نیمهٔ اول سدهٔ دهم م]]).
* «مدرسهٔ ابن حبان تمیمی» (ساختهٔ سال ۹۵۰ میلادی).
* «مدرسهٔ محمد حمشادی» (ساختهٔ سال ۹۸۰ میلادی).
* «مدرسهٔ ابن رضوان» (ساختهٔ سال ۹۹۹ میلادی).
* «مدرسهٔ سعیدیه» (ساختهٔ سال ۱۰۰۴ میلادی).
* «مدرسهٔ دقاقیه» (ساختهٔ سال ۱۰۰۰ میلادی).
* «مدرسهٔ صاعدیه» (ساختهٔ سدهٔ یازدهم میلادی).
* «مدرسهٔ ابوسعد زاهد» (ساختهٔ سدهٔ یازدهم میلادی).
* [[نظامیه نیشابور]] از مدرسه‌های [[نظامیه]] در [[نیشابور (شهر کهن)|نیشابور سده‌های میانه]] بود که پس از ویرانی، بازسازی نشد.<ref>{{یادکرد وب | نشانی = http://eiah.org/fa/نیشابور،_مدرسه_نظامیه | عنوان = دانشنامهٔ تاریخ معماری ایران‌شهر | زبان = فارسی | نقل قول =}}{{پیوند مرده|date=اکتبر ۲۰۱۹ |bot=InternetArchiveBot}}</ref> این مدرسه در سال ۴۳۴ هجری به دستور [[خواجه نظام‌الملک طوسی|نظام‌الملک]] برای تدریس [[امام‌الحرمین جوینی]] بنا شد.<ref>{{یادکرد|نویسنده=محمد حسن العمادی|عنوان=نظامیة نیسابور|نشریه=مجلة مرکز الوثائق والدراسات الإنسانیة (الدوحة)|تاریخ=|دوره=۱۵|شماره=شماره|صفحه=۱۰۸--۵۵}}</ref>
* [[مدرسه گلشن]] که مربوط به دورهٔ [[تیموریان]] است، کهن‌ترین مدرسهٔ نیشابور و محل حوزهٔ علیمهٔ این شهر است که در [[آثار ملی ایران]] به ثبت رسیده است.<ref name="iranshahrpedia.ir">{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی =http://iranshahrpedia.ir/fa/پرونده‌های_آثار_ثبت‌شدۀ_ایران_در_فهرست_آثار_ملی |عنوان =دانشنامهٔ تاریخ معماری ایران‌شهر |ناشر =سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ایران |تاریخ = |تاریخ بازدید =۲۰۱۱-۰۵-۱۹ |archiveurl =https://web.archive.org/web/20111112130809/http://iranshahrpedia.ir/fa/پرونده‌های_آثار_ثبت‌شدۀ_ایران_در_فهرست_آثار_ملی |archivedate =۱۲ نوامبر ۲۰۱۱ |dead-url =yes}}</ref>
* [[دبیرستان عمر خیام]] (تأسیس ۱۹۴۰) کهن‌ترین آموزشگاه نوین در نیشابور و [[استان خراسان]] است و در [[آثار ملی ایران]] به ثبت رسیده است.<ref name="iranshahrpedia.ir"/> مراسم بزرگداشت روز ملی [[خیام|عمر خیام]] همه‌ساله در این مدرسه برگزار می‌شود. موزهٔ تاریخ آموزش نیشابور در سال ۱۳۹۵ در محل دبیرستان عمر خیام گشایش یافت.<ref>{{یادکرد وب|نشانی=http://www.tasnimnews.com/fa/news/1395/02/10/1060500/موزه-اسناد-آموزش-و-پرورش-نیشابور-روز-ملی-خیام-افتتاح-می-شود|عنوان=موزه اسناد آموزش و پرورش نیشابور روز ملی خیام افتتاح می‌شود|ناشر=خبرگزاری تسنیم|تاریخ=۱۰ اردیبهشت ۱۳۹۵|تاریخ بازدید=۱ مرداد ۱۳۹۵}}</ref>
* «دبستان شاهدخت» در سال ۱۳۱۱ به عنوان نخستین آموزشگاه نوین ویژهٔ دختران در نیشابور ساخته شد.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=گفتگوباخانم دکترفهیمه بقراط نوه دکترمهدی بقراط|نشانی=http://www.khayyamnameh.ir/گفتگوباخانم-دکترفهیمه-بقراط-نوه-دکتر/|بازبینی=1 مرداد ۱۳۹۵|ناشر=خیام‌نامه|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160818112432/http://www.khayyamnameh.ir/گفتگوباخانم-دکترفهیمه-بقراط-نوه-دکتر/|archivedate=۱۸ اوت ۲۰۱۶|dead-url=yes|کد زبان=fa}}</ref>
* [[مدرسه فضل بن شاذان|مدرسهٔ فضل بن شاذان]] یکی دیگر از مدرسه‌های [[حوزه علمیه|حوزهٔ علمیهٔ نیشابور]] است که در سال ۱۳۵۳ ایجاد شد.

=== کتابخانه‌ها ===
{| class="wikitable" style="float:left; text-align:right; margin-left:1em;font-size:85%"
|+کتابخانه‌های برجستهٔ نیشابور
!ساخت !!نام!!گونه!!وابستگی!! شمار موارد
|-
|۱۹۵۹||علی شریعتی || [[کتابخانه عمومی|همگانی]] (درجه ۳)||[[نهاد کتابخانه‌های عمومی ایران|نهاد کتابخانه‌ها]]||
|-
|۱۹۶۲||عمر خیام || [[کتابخانه عمومی|همگانی]] (درجه ۹)||[[نهاد کتابخانه‌های عمومی ایران|نهاد کتابخانه‌ها]]||<ref name="vakilipl.ir">{{یادکرد وب|عنوان=کتابخانه وکیلی، نیشابور|نشانی=http://vakilipl.ir/post/4|بازبینی=1 اوت ۲۰۱۶|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160630234915/http://vakilipl.ir/post/4|archivedate=۳۰ ژوئن ۲۰۱۶|dead-url=yes|کد زبان=fa}}</ref>
|-
|۱۹۸۵|| خمینی ||[[کتابخانه عمومی|همگانی]]||[[مسجد جامع نیشابور]]||
|-
|۱۹۹۳||نظیری||[[کتابخانه عمومی|همگانی]] (درجه ۷)||[[نهاد کتابخانه‌های عمومی ایران|نهاد کتابخانه‌ها]]||۱۸٬۶۴۷<ref>{{یادکرد وب|عنوان=کتابخانه نظیری، نیشابور|نشانی=http://naziripl.ir/4|بازبینی=1 اوت ۲۰۱۶|کد زبان=fa}}{{پیوند مرده|date=اکتبر ۲۰۱۹|bot=InternetArchiveBot}}</ref>
|-
|۱۹۹۳||مرتضی مطهری ||[[کتابخانه زندان|زندان]] (درجه ۸)|| سازمان زندان‌ها|| ۶٬۹۹۰<ref name="eform.iranpl.ir">{{یادکرد وب|عنوان=اداره کتابخانه‌های خراسان رضوی|نشانی=http://eform.iranpl.ir/Portal/Home/Default.aspx?CategoryID=e20fb2ea-b4e7-483d-9125-54fde1570202|بازبینی=1 اوت ۲۰۱۶|archive-date=۲۳ اوت ۲۰۱۶|archive-url=https://web.archive.org/web/20160823004605/http://eform.iranpl.ir/Portal/Home/Default.aspx?CategoryID=e20fb2ea-b4e7-483d-9125-54fde1570202|url-status=dead}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=اداره کل زندان‌های خراسان|نشانی=http://www.khorasanprisons.ir/oldwww/index.php?Module=SMMNewsAgency&SMMOp=View&SMM_CMD=&PageId=1046|بازبینی=1 اوت ۲۰۱۶|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160919043210/http://www.khorasanprisons.ir/oldwww/index.php?Module=SMMNewsAgency&SMMOp=View&SMM_CMD=&PageId=1046|archivedate=۱۹ سپتامبر ۲۰۱۶|dead-url=yes|کد زبان=fa}}</ref>
|-
|۱۹۹۵||غدیر ||[[کتابخانه عمومی|همگانی]] (درجه ۵)||[[نهاد کتابخانه‌های عمومی ایران|نهاد کتابخانه‌ها]]||۲۵٬۰۰۰<ref name="eform.iranpl.ir"/><ref>{{یادکرد وب|عنوان=کتابخانه غدیر، نیشابور|نشانی=http://ghadirpl.ir/|بازبینی=1 اوت ۲۰۱۶|کد زبان=fa|archive-date=۳ اکتبر ۲۰۱۶|archive-url=https://web.archive.org/web/20161003155917/http://ghadirpl.ir/|url-status=dead}}</ref>
|-
|۲۰۰۰||مرکزی دانشگاه نیشابور || [[کتابخانه‌های دانشگاهی|دانشگاهی]]||[[دانشگاه نیشابور]]||۷٬۷۱۵<ref>{{یادکرد وب|عنوان=کتابخانه مرکزی، دانشگاه نیشابور|نشانی=http://en.neyshabur.ac.ir/en/index.php/library|بازبینی=1 اوت ۲۰۱۶|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160728205639/http://en.neyshabur.ac.ir/en/index.php/library|archivedate=۲۸ ژوئیه ۲۰۱۶|dead-url=yes|کد زبان=fa}}</ref>
|-
|۲۰۰۰||وکیلی||[[کتابخانه عمومی|همگانی]] (درجه ۵)||[[نهاد کتابخانه‌های عمومی ایران|نهاد کتابخانه‌ها]]||۲۴٬۰۰۰<ref name="vakilipl.ir"/>
|-
|۲۰۰۰||ریاضیات||[[کتابخانه تخصصی|ویژه]]||[[خانه ریاضیات نیشابور]]||۴٬۸۰۰<ref>{{یادکرد وب|عنوان=خانه ریاضیات نیشابور|نشانی=http://mathhouse.org/Visitorpages/show.aspx?IsDetailList=true&ItemID=2740,1|بازبینی=1 اوت ۲۰۱۶|کد زبان=fa}}{{پیوند مرده|date=دسامبر ۲۰۱۹|bot=InternetArchiveBot}}</ref>
|-
|۲۰۰۵||مرجان دوستی|| [[کتابخانه‌های دانشگاهی|دانشگاهی]]|| |[[دانشگاه آزاد اسلامی واحد نیشابور|دانشگاه آزاد نیشابور]]||<ref>{{یادکرد وب|عنوان=کتابخانه مرجان دوستی|نشانی=http://www.iau-neyshabur.ac.ir/Index.aspx?tempname=plibrary&lang=1&sub=0|بازبینی=1 اوت ۲۰۱۶|کد زبان=fa|archive-date=۲۱ اوت ۲۰۱۶|archive-url=https://web.archive.org/web/20160821235628/http://www.iau-neyshabur.ac.ir/Index.aspx?tempname=plibrary&lang=1&sub=0|url-status=dead}}</ref>
|-
| ||گلشن|| [[حوزه علمیه|حوزوی]]|| |[[مدرسه گلشن]]||۱۰٬۰۰۰<ref>{{یادکرد وب|عنوان=حوزه علمیه خراسان|نشانی=http://www.hozehkh.com/OneEntry?entryID=10561|بازبینی=1 اوت ۲۰۱۶|archive-date=۲۲ اوت ۲۰۱۶|archive-url=https://web.archive.org/web/20160822115520/http://www.hozehkh.com/OneEntry?entryID=10561|url-status=dead}}</ref>
|}
{{مقاله اصلی|کتابخانه‌های نیشابور}}
کتابخانه‌های نیشابور، وابستگی به مدرسه‌ها، مسجدها، نهادها یا افراد برجسته داشته‌اند یا دارند. در [[تاریخ یمینی]] آمده که [[خلف بن احمد]] از دانشمندان ایران خواست که همهٔ کتاب‌ها و نسخه‌ها دربارهٔ [[علوم قرآنی]] (به‌ویژه [[تفسیر قرآن|تفسیر]]) را جمع‌آوری و دسته‌بندی کنند. او ۲۰ هزار دینار برای این کار که مقدمهٔ تأسیس «کتابخانهٔ صابونی» در نیشابور بوده، هزینه کرد. همهٔ این کتاب‌ها در کتابخانه صابونی نگهداری می‌شد. در شرح حال بسیاری از دانشمندان علوم قرآنی ذکر شده است که از کتاب‌های این کتابخانه بهره‌مند شده‌اند. [[ابونصر محمد عتبی]] سپس یادآور می‌شود که پس از واقعهٔ غزان در نیشابور و ویرانی مدرسه‌ها و مسجدها، تفسیر معروفی را که با تلاش [[خلف بن احمد]] فراهم آمده بود و در این کتابخانه نگهداری می‌شد، از آنجا خارج گردید و در اصفهان به کتابخانهٔ خجندیان انتقال یافت.<ref>ترجمة تاریخ الیمینی ص ۲۵۳</ref>

دیگر کتابخانه‌های تاریخی نیشابور شامل «کتابخانهٔ شجری»، «کتابخانهٔ مدرسهٔ سعدیه»، «کتابخانهٔ أبی سعید»، «کتابخانهٔ مدرسهٔ بیهقیه»، «کتابخانهٔ مدرسهٔ شافعی‌ها» و هشت کتابخانهٔ دیگر بوده است.<ref>{{یادکرد |فصل=فصل ج ۲|کتاب=تاریخچه کتاب و کتابخانه درایران |نویسنده = [[رکن الدین همایون فرخ]] |ناشر =وزارت فرهنگ و هنر|شهر=تهران |کوشش= |صفحه=ص ۲۸|سال=۱۹۶۸}}</ref> کتابخانه‌های دانشگاهی در نیشابور دربرگیرندهٔ «کتابخانهٔ مرجان دوستی» وابستهٔ [[دانشگاه آزاد اسلامی واحد نیشابور|دانشگاه آزاد نیشابور]]<ref>{{یادکرد وب|عنوان=کتابخانه، دانشگاه آزاد نیشابور|نشانی=http://www.iau-neyshabur.ac.ir/Index.aspx?tempname=plibrary&lang=1&sub=0&epageId=449|بازبینی=۱ اوت ۲۰۱۶|وبگاه=iau-neyshabur.ac.ir|archive-date=۱۴ ژوئیه ۲۰۱۶|archive-url=https://web.archive.org/web/20160714185325/http://www.iau-neyshabur.ac.ir/Index.aspx?tempname=plibrary&lang=1&sub=0&epageId=449|url-status=dead}}</ref> و «کتابخانهٔ [[دانشگاه نیشابور]]» است. «کتابخانهٔ دکتر علی شریعتی» کهن‌ترین کتابخانهٔ همگانی نیشابور است که دگرگون‌یافتهٔ کتابخانهٔ ویژهٔ آموزش و پرورش (تأسیس ۱۹۵۹) است.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=کتابخانه عمومی دکتر شریعتی نیشابور|نشانی=http://shariatilib.ir/|بازبینی=۱ اوت ۲۰۱۶|archive-date=۱۳ اوت ۲۰۱۶|archive-url=https://web.archive.org/web/20160813155139/http://shariatilib.ir/|url-status=dead}}</ref>

:در سال ۱۳۹۴ نیشابور پس از [[اهواز]] به عنوان دومین پایتخت کتاب ایران برگزیده شد.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=نیشابور دومین پایتخت کتاب ایران شد|نشانی=http://www.mehrnews.com/news/3574935/نیشابور-دومین-پایتخت-کتاب-ایران-شد|بازبینی=۱ اوت ۲۰۱۶|تاریخ=۱۷ اسفند ۱۳۹۴|ناشر=خبرگزاری مهر|وبگاه=mehrnews.com}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=صالحی: نیشابور شهری شناسنامه‌دار است/ کتابخانه شریعتی با یک میلیون مراجعه‌کننده؛ افتخار پایتخت کتاب ایران|نشانی=http://www.ibna.ir/fa/doc/report/236372/صالحی-نیشابور-شهری-شناسنامه-دار-کتابخانه-شریعتی-یک-میلیون-مراجعه-کننده-افتخار-پایتخت-کتاب-ایران|بازبینی=1 اوت ۲۰۱۶|تاریخ=۲۴ اردیبهشت ۱۳۹۵|ناشر=خبرگزاری کتاب ایران}}</ref>
:نیشابور نیازمند ۳۳۰ هزار متر مربع فضای کتابخانه‌ای است، اما تنها ۳ هزار و ۱۴۰ مترمربع فضا دارد.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=نقش کتابخانه‌های عمومی شهرستان نیشابور در افزایش سواد اطلاعاتی شهروندان|نشانی=http://shabestan.ir/detail/News/61305|بازبینی=۱ اوت ۲۰۱۶|تاریخ=۱ شهریور ۱۳۹۰|ناشر=خبرگزاری شبستان|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160815080956/http://shabestan.ir/detail/News/61305|archivedate=۱۵ اوت ۲۰۱۶|dead-url=yes}}</ref>

== ورزش ==
[[پرونده:Mir Abad - Nishapur 1.jpg|220px|بندانگشتی|چپ|سنگ‌نوردی در [[رشته‌کوه بینالود|بلندی‌های بینالود]]، [[میرآباد (نیشابور)|میرآباد، نیشابور]]]]
{{multiple image
| header    =
| align     = right
| image1    =Sport Coliseum Nishapur.jpg
| width1    = ۲۵۰
| alt1      =
| caption1  = بخش سرپوشیدهٔ [[ورزشگاه انقلاب نیشابور]]
| width2    = ۲۰۰
| alt2      =
}}

[[کشتی (ورزش)|کشتی]] و [[کشتی با چوخه]]،<ref>{{یادکرد وب| نشانی = http://www.khayyamnameh.ir/ورزش-نیشابور/| عنوان = کشتی با چوخه حاجی‌آباد| accessdate = ۱۹ دسامبر ۲۰۱۹| archiveurl = https://web.archive.org/web/20180804034153/http://www.khayyamnameh.ir/ورزش-نیشابور/| archivedate = ۴ اوت ۲۰۱۸| dead-url = yes}}</ref> [[کوهنوردی]] و [[سنگ‌نوردی]]،<ref>{{یادکرد وب| نشانی = http://www.neyshaburclimb.ir| عنوان = پورتال جامع هیئت کوهنوردی و صعودهای ورزشی شهرستان نیشابور| accessdate = ۳۱ اکتبر ۲۰۱۹| archiveurl = https://web.archive.org/web/20110225033218/http://www.neyshaburclimb.ir/| archivedate = ۲۵ فوریه ۲۰۱۱| dead-url = yes}}</ref> [[والیبال]]، [[دوچرخه‌سواری]]، [[بیلیارد]]، [[بدن‌سازی]]، [[شطرنج]] و [[پاراگلایدر]] از سرگرمی‌های ورزشی محبوب در نیشابور است. همچنین [[ورزش زورخانه‌ای]] ریشه‌ای کهن در این شهر دارد و [[یعقوبعلی شورورزی]]، نامدارترین ورزشکار نیشابوری در این رشته بوده است.<ref>{{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = تهرانچی | نام = محمد | عنوان =پیشینه ورزش نیشابور سیری در ورزش زورخانه‌ای و کشتی پهلوانی| سال =۱۳۹۴ | ناشر = همسایه آفتاب |مکان =مشهد| صفحه = مقدمه}}</ref>

مراکز برجستهٔ ورزشی در نیشابور:
* [[اردوگاه باغرود]]: مکان‌هایی برای رشته‌های گوناگون ورزشی دارد.<ref name="rajaeecamp.ir">{{یادکرد وب|عنوان=معرفی اردوگاه|نشانی=http://rajaeecamp.ir/ordoogah/about-campid=3|بازبینی=۱ مرداد ۱۳۹۵|ناشر=مجتمع فرهنگی، اردویی کشوری شهید رجایی نیشابور}}{{پیوند مرده|date=اکتبر ۲۰۱۹|bot=InternetArchiveBot}}</ref>
* [[ورزشگاه تختی نیشابور]]: دارای سالن‌های ورزشی متعددی است که در مرکز نیشابور قرار گرفته است.
* [[ورزشگاه انقلاب نیشابور]]: بزرگ‌ترین سالن ورزشی سرپوشیدهٔ است که در شهرک فیروزه نیشابور قرار دارد و در سال ۱۳۸۵ افتتاح شد.
* مجموعهٔ ورزشی کارگران: در تاریخ ۲۲ شهریور ۱۳۸۹ توسط [[عبدالرضا شیخ‌الاسلامی]] افتتاح شد.<ref>{{یادکرد وب | نشانی = http://mashhad.irib.ir/index.php?option=com_content&task=view&id=2579&Itemid=299 | عنوان = به صدا و سیمای خراسان رضوی | بازبینی = ۳۰ آوریل ۲۰۱۱ | archive-date = ۱۴ ژانویه ۲۰۱۲ | archive-url = https://web.archive.org/web/20120114151348/http://mashhad.irib.ir/index.php?option=com_content&task=view&id=2579&Itemid=299 | url-status = dead}}</ref>
* خانهٔ قهرمانان ورزشی: در تاریخ ۱۶ مرداد ۱۳۹۳ گشایش یافت.<ref>{{یادکرد وب| نشانی = http://www.pana.ir/Pages/Printable-News-252530.aspx| عنوان =خانه قهرمانان نیشابور تأسیس شد}}</ref>

== بهداشت و درمان ==
[[پرونده:17 Shahrivar street photography - Nishapur 05.JPG|بندانگشتی|پلی‌کلینیک تخصصی [[سازمان تأمین اجتماعی]] نیشابور]]

«مهدی ملک‌افضلی» نخستین پزشک نوآموختهٔ ایرانی بود که [[پزشکی|پزشکی نوین]] را در نیشابور پایه‌گذاری کرد. وی در سال [[۱۹۰۸ (میلادی)|۱۹۰۸]] به ریاست بهداری نیشابور (صحیّه) از سوی والی وقت خراسان –[[میرزا حسین سپهسالار|حسین قزوینی]]– منصوب گشت و در ۱۹۳۶ مدیر عامل [[جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران|بیمارستان شیر و خورشید]] شد.<ref name="ToolAutoGenRef8"/>

نیشابور دارای ۱۱ مرکز [[بخش اورژانس|اورژانس ۱۱۵]] است. این شهر دو بیمارستان دولتی به نام‌های «حکیم» و «۲۲ بهمن» (از تجمیع بیمارستان‌های «عطار» و «امدادی» در سال ۱۹۸۰) و همچنین یک بیمارستان دولتی در دست ساخت در منطقه بلوار مقاومت به نام بیمارستان ۱۵۴ تخت خوابی [[عمر خیام]] و یک بیمارستان ۱۳۵ تخت بخوابی بنام امام رضا وابسته به نیروی [[زمینی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی]] در بلوار جانبازان در حال اجرا هستند<ref>{{یادکرد وب | نشانی = http://www.khayyamnameh.ir/یادگاری-نیشابور-گذشته-از-نگاه-دوربین/ | عنوان = معرفی بیمارستان 22 بهمن | تاریخ بازدید = ۳۱ اوت ۲۰۱۶ | ناشر = دانشکده علوم پزشکی نیشابور | archiveurl = https://web.archive.org/web/20151110153835/http://www.khayyamnameh.ir/یادگاری-نیشابور-گذشته-از-نگاه-دوربین/ | archivedate = ۱۰ نوامبر ۲۰۱۵ | dead-url = yes}}</ref><ref>{{یادکرد وب | نشانی =http://www.farsnews.ir/printable.php?nn=13920611000151 | عنوان =تجهیز بیمارستان‌های نیشابور به دستگاه‌های امحای زباله | تاریخ بازدید = ۳۱ اوت ۲۰۱۶ | ناشر =خبرگزاری فارس}}</ref><ref>{{یادکرد وب | نشانی = http://www.isna.ir/news/95050104701/افتتاح-توسعه-بخش-های-بیمارستان-۲۲-بهمن-نیشابور | عنوان =افتتاح توسعه بخش‌های بیمارستان ۲۲ بهمن نیشابور| تاریخ بازدید = ۳۱ اوت ۲۰۱۶ | ناشر =خبرگزاری ایسنا}}</ref> و یک بیمارستان خصوصی به نام «قمر بنی‌هاشم» دارد.<ref>{{یادکرد وب | نشانی =http://www.farsnews.ir/printable.php?nn=13920611000151 | عنوان =درب ورودی بیمارستان عطار نیشابور | تاریخ بازدید = ۳۱ اوت ۲۰۱۶ | ناشر =خیام‌نامه}}</ref> «بیمارستان حکیم» نیز در سال ۲۰۰۱ با گنجایش ۱۷۲ تخت افتتاح شد.<ref>{{یادکرد وب| نشانی = http://www.nums.ac.ir/معرفی-حکیم-دانشکده-علوم-پزشکی-نیشابور.html| عنوان = معرفی بیمارستان| تاریخ بازدید = ۳۱ اوت ۲۰۱۶| ناشر = دانشکده علوم پزشکی نیشابور| archiveurl = https://web.archive.org/web/20160811193914/http://nums.ac.ir/معرفی-حکیم-دانشکده-علوم-پزشکی-نیشابور.html| archivedate = ۱۱ اوت ۲۰۱۶| dead-url = yes}}</ref> بیمارستان‌های نیشابور جمعاً ۳۵۰ تخت درمانی دارند و این شهر به ۴۵۰ تخت دیگر (به گفتهٔ [[سید حسن قاضی‌زاده هاشمی|قاضی‌زادهٔ هاشمی]]: ۹۵۰ تخت دیگر) نیاز دارد.<ref>{{یادکرد وب | نشانی = http://www.tasnimnews.com/fa/news/1393/09/10/574991/86-درصد-جمعیت-نیشابور-تحت-پوشش-پزشک-خانواده-هستند?ref=vista| عنوان =۸۶ درصد جمعیت نیشابور تحت پوشش پزشک خانواده هستند| تاریخ= ۱۰ آذر ۱۳۹۳ | تاریخ بازدید = ۳۱ اوت ۲۰۱۶ | ناشر =خبرگزاری تسنیم}}</ref><ref>{{یادکرد وب| نشانی =http://www.aryanews.com/News/20160806121610752/باید-950-تخت-جدید-بیمارستانی-در-نیشابور-اضافه-شود| عنوان =باید 950 تخت جدید بیمارستانی در نیشابور اضافه شود| تاریخ بازدید =۳۱ اوت ۲۰۱۶| ناشر =خبرگزاری آریا| archive-date =۵ آوریل ۲۰۲۳| archive-url =https://web.archive.org/web/20230405233726/https://www.aryanews.com/News/20160806121610752/%D8%A8%D8%A7%DB%8C%D8%AF-950-%D8%AA%D8%AE%D8%AA-%D8%AC%D8%AF%DB%8C%D8%AF-%D8%A8%DB%8C%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D9%86%DB%8C%D8%B4%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B1-%D8%A7%D8%B6%D8%A7%D9%81%D9%87-%D8%B4%D9%88%D8%AF| url-status =dead}}</ref> [[دانشکده علوم پزشکی نیشابور]] در سال ۱۳۸۸ ایجاد شد و در سال ۱۴۰۱ به [[دانشگاه علوم پزشکی نیشابور]] ارتقا یافت.<ref>{{یادکرد وب | نشانی = http://www.nums.ac.ir/معرفی-دانشکده.html|{{پیوند{{پیوند مرده|date=دسامبر ۲۰۱۹ |bot=InternetArchiveBot}} مرده|date=اکتبر ۲۰۱۹ |bot=InternetArchiveBot}} عنوان= معرفی دانشکده| تاریخ بازدید = ۳۱ اوت ۲۰۱۶ | ناشر =دانشکده علوم پزشکی نیشابور.</ref>

=== اورژانس هوایی ===
اورژانس هوایی نیشابور در مجاورت بیمارستان عمر خیام واقع و در سال ۱۳۹۶ توسط [[قاضی زاده هاشمی|قاضی‌زاده هاشمی]] [[وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی|وزیر وقت بهداشت]] به بهره‌برداری رسید و هم‌اکنون یکی از ایستگاه‌های مهم در شرق کشور است.

== شهرداری و منطقه‌بندی نیشابور ==
{{مقاله اصلی|شهرداری نیشابور}}
[[شهرداری نیشابور]] (در دوره پهلوی: بلدیهٔ نیشابور) سازمانی عمومی غیردولتی مربوط به شهر نیشابور است که زیر نظر شهردار اداره می‌شود. شهرداری نیشابور در ۱۳۱۰ شمسی-۱۹۳۱ میلادی تأسیس شد. شهرداری نیشابور به دو اداره و نیز سه منطقه از نظر تقسیمات شهری تشکیل شده و این سه منطقه عبارتند از:
* منطقه ۱ نیشابور واقع در قسمت شمالی [[جاده ۴۴ (ایران)|جاده ۴۴]] با بافت نسبتاً جدیدتر و دارای [[طرح مشبک شهر|طرح مشبک شهری]] که نسبت به دو منطقه دیگر به [[رشته‌کوه بینالود|رشته کوه بینالود]] نزدیک‌تر بوده. این منطقه مکان قرارگیری مراکزی چون اکثر دانشگاه‌های نیشابور، بیمارستان حکیم و خیام نیشابور و [[ورزشگاه انقلاب نیشابور]] است. شهرک‌های منطقه ۱ عبارتند از:شهرک بسیج، شهرک جانبازان، شهرک قدس، شهرک ولیعصر، شهرک فیروزه، شهرک فرهنگیان، شهرک بهداری
* منطقه ۲ نیشابور واقع در قسمت جنوبی و جنوب غربی [[جاده ۴۴ (ایران)|جاده ۴۴]] با بافتی نبستاْ ارگانیک و تاریخی‌تر که مرکز شهر نیشابور، و منطقه اصلی اکثر فعالیت‌های اقتصادی-اجتماعی در نیشابور است. مراکزی تاریخی چون [[باغ ملی نیشابور]]، [[عمارت و باغ امین اسلامی]] و اکثر هتل‌ها و مراکز تجاری نیشابور در این منطقه قرار دارند.
* منطقه ۳ نیشابور واقع در بخش جنوبی و جنوب شرقی شهر که عمدتاً منطقه گردشگری اصلی شهر و بافت باستانی-تاریخی شهر است که از بخش‌هایی از آن قانوناً حفاظت می‌شود.<ref name=":4">{{Cite web|title=شهر قدیم نیشابور|url=https://iranarchpedia.ir/entry/18118|access-date=2022-06-23|website=[[دانشنامه تاریخ معماری و شهرسازی ایران]]}}</ref> آرامگاه اکثر مشاهیر [[تاریخ نیشابور]] چون [[آرامگاه خیام|عمر خیام]] و [[آرامگاه عطار نیشابوری|عطار نیشابوری]] در این منطقه واقع است. از مراکز مهم دیگر واقع در این منطقه می‌توان به [[افلاک‌نمای خیام]] و [[شادیاخ|سایت باستانی شادیاخ]] اشاره نمود. همچنین اکیپ انتظامی حفاظت از مناطق باستان‌شناسی در محدوده‌های تاریخی نیشابور به خصوص منطقه [[شادیاخ]] توسط شهرداری نیشابور نگهداری می‌شود.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده=شهرداری نیشابور|کد زبان=fa|وبگاه=neyshabur.ir|نشانی=https://neyshabur.ir/home/|عنوان=شهرداری نیشابور}}</ref><ref>اداره کل راه و شهرسازی استان خراسان رضوی (۱۳۹۴). «طرح جامع نیشابور 1394». <nowiki>https://www.shahrsazionline.com/53448/طرح-جامع-شهر-نیشابور/</nowiki>.</ref>

== مسائل و مشکلات شهری ==
=== تخریب آثار تاریخی و ثبت ملی ===
برخی از آثار تاریخی این شهر بارها در خطر تخریب قرار گرفته، برخی تخریب، و برخی دیگر نیز نیازمند مرمت هستند.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=نیشابور دارای بزرگ‌ترین عرصه تاریخی در کشور است|نشانی=https://www.isna.ir/news/99051913687/نیشابور-دارای-بزرگ-ترین-عرصه-تاریخی-در-کشور-است|وبگاه=[[ایسنا]]|تاریخ=2020-08-09|بازبینی=2023-02-05|کد زبان=fa}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نشانی=https://www.irna.ir/news/84967045/تخریب-عرصه-باغ-امین-اسلامی-زخمی-بر-چهره-شهر-تاریخی-نیشابور|وبگاه=[[ایرنا]]|بازبینی=2023-02-05|عنوان=تخریب عرصه باغ "امین اسلامی"، زخمی بر چهره شهر تاریخی نیشابور}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=تخریب عمارت رئیس‌التجار در نیشابور|نشانی=https://www.isna.ir/news/98120906821/تخریب-عمارت-رئیس-التجار-در-نیشابور|وبگاه=[[ایسنا]]|تاریخ=2020-02-27|بازبینی=2023-02-05|کد زبان=fa}}</ref> تخریباتی نیز در بافت‌های تاریخی نیشابور در سده ۲۰م میلادی روی داد و تمامی حصارها، [[استحکامات|باروها]] و [[دروازه‌های نیشابور|دروازه‌های]] شهر تخریب شدند.<ref>{{Cite journal|last=رهنما|first=محمدرحیم|last2=محمدزاده|first2=محمد|last3=رضویان راد|first3=سیدرضا|date=2022-07|title=نقش گسترش شهری در تحولات روستاهای حریم شهر نیشابور|url=https://doi.org/10.30487/hmes.2022.251388|journal=مطالعات محیط انسان ساخت|volume=1|issue=1|doi=10.30487/hmes.2022.251388}}</ref> منطقه ۳ نیشابور ([[شادیاخ]]) یک منطقه باستانی ثبت ملی و حفاظت شده است و فاصله بسیار نزدیکی با بافت شهری دارد که به دلیل عدم حفاظت بافت تاریخی این شهر، همواره در معرض تخریب بوده است.<ref name=":4"/>

=== آلودگی هوا ===
علیرغم شناخته شده بودن نیشابور به عنوان یکی از شهرهای خوش آب و هوا در [[ادبیات فارسی]]، این شهر در دوران معاصر دچار مشکلات ناشی از [[آلودگی هوا]] شده است. از دلایل اصلی ایجاد کننده این آلودگی می‌توان به استفاده بیش از اندازه از خودروهای بنزینی، قرارگیری صنایع شهرستان نیشابور در اطراف شهر، و ساخت ساختمان‌های بلندمرتبه اشاره کرد.<ref>{{یادکرد وب|نشانی=https://www.irna.ir/news/84190231/صبح-نیشابور-دیگر-فرح-بخش-نیست|وبگاه=[[ایرنا]]|بازبینی=2023-02-05|کد زبان=fa|عنوان=صبح نیشابور دیگر فرح‌بخش نیست}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=زنگ خطر آلودگی هوا در نیشابور|نشانی=http://khatooneshargh.ir/زنگ-خطر-آلودگی-هوا-در-نیشابور/|بازبینی=2023-02-05|کد زبان=fa-IR|وبگاه=[[خاتون شرق]]}}</ref>

=== ترافیک خودرویی ===
[[ترافیک]] یکی از مشکلات اصلی نیشابور خصوصاً در تقاطع‌ها و میدان‌های اصلی این شهر است.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=ماجرای یک عرصه تاریخی در نیشابور|نشانی=https://www.sharghdaily.com/بخش-روزنامه-100/864837-ماجرای-یک-عرصه-تاریخی-در-نیشابور|وبگاه=[[روزنامه شرق]]|بازبینی=2023-02-05|کد زبان=fa}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=برگزاری نشست شورای راهبردی شهرستان‌های نیشابور، فیروزه و زبرخان با حضور قالیباف|نشانی=https://www.isna.ir/news/1401111310604/برگزاری-نشست-شورای-راهبردی-شهرستان-های-نیشابور-فیروزه-و-زبرخان|وبگاه=[[ایسنا]]|تاریخ=2023-02-02|بازبینی=2023-02-05|کد زبان=fa}}</ref> یکی از دلایل اصلی ایجاد ترافیک در این شهر عدم وجود [[کمربندی]] در جنوب شهر و گسترش شهر و شهرک‌سازی در کمربندی شمالی فعلی شهر است. عملاً کمربندی شمالی شهر از داخل شهر می‌گذرد و ترافیک داخلی و خارجی این شهر دارای تداخل است. هم‌اکنون ساخت کمربندی جنوبی نیشابور به دلیل تداخل و مجاورت با پروژه [[آزادراه حرم تا حرم]] دچار تأخیر شده است.<ref>{{یادکرد وب|کد زبان=fa|وبگاه=[[خبرگزاری فارس]]|نشانی=https://www.farsnews.ir/razavi/news/13990608000583/فارس-من%7C-بودجه-ساخت-کمربند-جنوبی-نیشابور-پس-از-تکمیل-آزادراه-حرم-تا|عنوان=فارس من{{!}} بودجه ساخت کمربند جنوبی نیشابور پس از تکمیل آزادراه حرم تا حرم ردیف اعتبار می‌شود}}</ref>

=== حاشیه‌نشینی ===
[[زاغه|حاشیه‌نشینی]] یکی از مشکلات شهری نیشابور است.<ref>{{Cite journal|last=جغرافیا و توسعه ناحیه ای|first=مجله|last2=توانگر|first2=توانگر|date=2008-11-21|title=بررسی تطبیقی حاشیه نشینی در شهرهای سبزوار، نیشابور، تربت حیدریه و گناباد|url=https://jgrd.um.ac.ir/article_26060.html|journal=جغرافیاوتوسعه ناحیه ای|volume=6|issue=11|doi=10.22067/geography.v6i11.4281|issn=2008-1391}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=پدیده حاشیه نشینی به نیشابور رسید/مسئولان آمار ندارند|نشانی=https://www.mehrnews.com/news/4135021/پدیده-حاشیه-نشینی-به-نیشابور-رسید-مسئولان-آمار-ندارند|وبگاه=[[خبرگزاری مهر]]|تاریخ=2017-11-06|بازبینی=2023-02-17|کد زبان=fa}}</ref>

== رسانه‌ها ==
ماهنامه‌ای با عنوان «سروش جوانان نیشابور» از سال ۱۳۴۰ در نیشابور چاپ می‌شد.<ref>{{یادکرد وب|نشانی=http://www.khayyamnameh.ir/ماهنامه-سروش-جوانان-نیشابور-51-سال-پیش/|عنوان=وبگاه خیام‌نامه|تاریخ بازدید=۳۰ ژوئیه ۲۰۱۶|نویسنده=|نشانی نویسنده=|نویسندگان دیگر=|تاریخ=۲۸ دی ۱۳۹۳|قالب=مقاله|اثر=|ناشر=|صفحه=|زبان=فارسی|نشانی بایگانی=|تاریخ بایگانی=|نقل قول=}}{{پیوند مرده|date=اکتبر ۲۰۱۹|bot=InternetArchiveBot}}</ref> روزنامهٔ «خراسان رضوی» (ضمیمهٔ [[خراسان (روزنامه)|روزنامهٔ خراسان]]) اخبار نیشابور را پوشش می‌دهد و گه‌گاه برای این شهر، شمارهٔ ویژه و جداگانه چاپ می‌نماید.

[[صبح نیشابور|هفته‌نامهٔ صبح نیشابور]] از سال ۱۳۶۷ چاپ می‌شود که در سال‌های ابتدایی، نخستین نشریهٔ محلی استان خراسان لقب گرفت. «نشریهٔ شادیاخ» از سال ۱۳۷۹، [[خیام‌نامه|هفته‌نامهٔ خیام‌نامه]] از سال ۱۳۸۴، «هفته‌نامهٔ نسیم نیشابور» از سال ۱۳۸۵، «هفته‌نامهٔ فر سیمرغ» از ۱۳۸۹، «نشریهٔ مهر نیشابور» از سال ۱۳۹۱ و «نشریهٔ آفتاب صبح نیشابور» از سال ۱۳۹۵ به نشریات نیشابور اضافه‌شدند.<ref>{{یادکرد وب |نشانی=http://www.aryanews.com/Lct/fa-ir/News/20121002/20121002145653972.htm |عنوان=نسخه آرشیو شده |بازبینی=۱۱ اوت ۲۰۱۶ |archive-date=۱۱ ژوئیه ۲۰۲۱ |archive-url=https://web.archive.org/web/20210711030922/https://www.aryanews.com/Lct/fa-ir/News/20121002/20121002145653972.htm |url-status=dead}}</ref><ref>{{یادکرد وب |url=http://www.rovzane.com/data/rovzane.com/phoo/2014_08_17/mehr.jpg |title=نسخه آرشیو شده |accessdate=۱۱ اوت ۲۰۱۶ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160817053536/http://www.rovzane.com/data/rovzane.com/phoo/2014_08_17/mehr.jpg |archivedate=۱۷ اوت ۲۰۱۶ |dead-url=yes}}</ref><ref>{{یادکرد وب |url=http://www.e-rasaneh.ir/View_Certificate_Report.aspx |title=نسخه آرشیو شده |accessdate=11 اوت 2016 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160722130952/http://www.e-rasaneh.ir/View_Certificate_Report.aspx |archivedate=22 ژوئیه 2016 |dead-url=yes}}</ref><ref>{{یادکرد وب |url=http://www.rovzane.com/data/rovzane.com/phoo/2016_07_04/aftab.jpg |title=نسخه آرشیو شده |accessdate=۱۱ اوت ۲۰۱۶ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160818012915/http://www.rovzane.com/data/rovzane.com/phoo/2016_07_04/aftab.jpg |archivedate=۱۸ اوت ۲۰۱۶ |dead-url=yes}}</ref>

== ارتباطات بین‌المللی ==
* {{flagicon|USA}} ۱۹۴۸ – ۱۹۳۵: [[پژوهش‌های باستان‌شناسی در نیشابور]] به دست [[موزه متروپولیتن نیویورک]].<ref name="metmuseum.org">{{یادکرد وب|عنوان=The Metropolitan Museum’s Excavations at Nishapur|نشانی=http://www.metmuseum.org/toah/hd/nish/hd_nish.htm|بازبینی=۱ اوت ۲۰۱۶|اثر=|تاریخ=اکتبر ۲۰۰۱|ناشر=[[موزه متروپولیتن نیویورک]]|زبان=|نویسنده=موزه متروپولیتن نیویورک|کد زبان=en}}</ref>
* {{flagicon|Iran}} ۱۹۷۹: [[پانزدهمین گردهمایی جهانی پیش‌آهنگان]] (لغو شد).<ref name="secure.wikimedia.org">{{یادکرد ویکی|عنوان=15th World Scout Jamboree (cancelled)|پیوند=https://secure.wikimedia.org/wikipedia/en/wiki/15th_World_Scout_Jamboree_(cancelled)|زبان=انگلیسی|بازیابی=ژوئن ۲۰۱۱}}</ref>
* {{flagicon|UAE}} ۲۰۰۶: آغاز بافندگی فرش سفارشی [[مسجد شیخ زاید]] [[امارات متحده عربی]] به عنوان بزرگ‌ترین فرش دستباف جهان.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=مرکز جامع الشیخ زاید الکبیر-السجادة|نشانی=http://www.szgmc.ae/carpets|بازبینی=۱ اوت ۲۰۱۶|اثر=|تاریخ=15 جون 2016|ناشر=پایگاه مسجد جامع شیخ زاید|زبان=عربی|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160806044251/http://www.szgmc.ae/carpets|archivedate=۶ اوت ۲۰۱۶|dead-url=yes}}</ref>
* {{flagicon|China}} ۲۰۰۸: گشایش کارخانهٔ کاشی و سرامیک با سرمایه‌گذاری [[چین]].<ref>{{یادکرد وب|عنوان=واحد تولید کاشی و سرامیک با سرمایه‌گذاری چین در نیشابور افتتاح شد|نشانی=http://donya-e-eqtesad.com/news/451197/|بازبینی=۱ اوت ۲۰۱۶|اثر=|تاریخ=۱۸ اردیبهشت ۱۳۸۷|ناشر=[[دنیای اقتصاد]]|زبان=فارسی}}</ref>
* {{flagicon|Tajikistan}} ۲۰۰۸: دعوت [[تاجیکستان]] از استادان کاشی‌کار نیشابوری برای مرمت آرامگاه [[رودکی]].<ref name="aftabir.com"/><ref name="farsnews.ir"/>
* {{flagicon|China}} ۲۰۱۰: گشایش «شرکت خاوران الیاف پارسیان» با سرمایه‌گذاری چین.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=دربارهٔ ما|نشانی=http://khavaranalyaf.com/about-us/|بازبینی=۱ اوت ۲۰۱۶|اثر=|تاریخ=|ناشر=خاوران الیاف پارسیان/دربارهٔ ما|زبان=فارسی|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160822110253/http://khavaranalyaf.com/about-us/|archivedate=22 اوت 2016|dead-url=yes}}</ref>
* {{flagicon|Oman}} ۲۰۱۰: ارسال [[قالی نیشابور|فرش دست‌بافتهٔ نیشابور]] به عنوان سومین فرش بزرگ دست‌بافتهٔ جهان به مسجد محمد الامین [[مسقط]] [[عمان]].<ref>{{یادکرد وب|عنوان=صدور سومین فرش بزرگ جهان از تهران به عمان|نشانی=http://aftabnews.ir/vdcfmedyjw6deva.igiw.html|بازبینی=۱ اوت ۲۰۱۶|اثر=|تاریخ=۲۰ آبان ۱۳۹۱|ناشر=پایگاه خبری آفتاب|زبان=فارسی|archive-date=۱۶ اوت ۲۰۱۶|archive-url=https://web.archive.org/web/20160816144829/http://aftabnews.ir/vdcfmedyjw6deva.igiw.html|url-status=dead}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=صدور سومین فرش بزرگ جهان از تهران به عمان|نشانی=http://www.tabnak.ir/fa/news/275298/رونمایی-از-سومین-فرش-بزرگ-جهان|بازبینی=۱ اوت ۲۰۱۶|اثر=|تاریخ=۷ مهر ۱۳۹۱|ناشر=تابناک|زبان=فارسی}}</ref>
* {{flagicon|Kuwait}} ۲۰۱۲: امضای پیمان‌نامهٔ ساخت ۳ مرکز بهزیستی توسط سرمایه‌گذاران [[کویت]]ی.<ref>{{یادکرد روزنامه|عنوان=نیکوکاران کویتی ساخت 3 مرکز بهزیستی را در نیشابور تقبل کردند|ژورنال=خراسان رضوی|مکان=مشهد|ناشر=[[روزنامه خراسان]]|دوره=معاصر|شماره=2305|سال=|صفحه=4}}</ref>
* {{flagicon|Japan}} ۲۰۱۴: کمک مالی ژاپن به بیمارستان قمر بنی‌هاشم.<ref name="pana.ir">{{یادکرد وب|عنوان=ژاپنی‌ها به بیمارستان خیریه قمر بنی‌هاشم (ع) نیشابور کمک مالی می‌کند|نشانی=http://www.pana.ir/wap/Pages/ViewNews.aspx?NewsId=182022|بازبینی=۱ اوت ۲۰۱۶|اثر=|تاریخ=۱۳ بهمن ۱۳۹۲|ناشر=خبرگزاری پانا|زبان=فارسی}}</ref>
* {{flagicon|Italia}} ۲۰۱۶: امضای پیمان‌نامهٔ ساخت بیمارستان ۵۰۰ تختی توسط گروه [[ایتالیا]]یی BTP.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=Italian group to build five hospitals in Iran|نشانی=http://www.business-standard.com/article/pti-stories/italian-group-to-build-five-hospitals-in-iran-116012000185_1.html|بازبینی=۱ اوت ۲۰۱۶|اثر=|تاریخ=۲۰ ژانویه ۲۰۱۶|ناشر=Business Standard|زبان=انگلیسی}}</ref>
* {{flagicon|France}} ۲۰۱۶: امضای پیمان‌نامهٔ همکاری میان نیشابور و [[تولوز]] [[فرانسه]].<ref>{{یادکرد وب|عنوان=پیمان نامه همکاری نیشابور و تولوز فرانسه در باغ حکیم عطارامضاشد|نشانی=http://neyshabur.khorasan.ir/RContent/2WA9M6A5-پیمان-نامه-همکاری-نیشابور-و-تولوز-فرانسه-در-باغ-حکیم-عطارامضاشد.aspx|بازبینی=۱ اوت ۲۰۱۶|اثر=|تاریخ=۹ اردیبهشت ۱۳۹۵|ناشر=فرمانداری شهرستان نیشابور|زبان=فارسی|archive-date=۱۶ اکتبر ۲۰۱۷|archive-url=https://web.archive.org/web/20171016055204/http://neyshabur.khorasan.ir/RContent/2WA9M6A5-%D9%BE%DB%8C%D9%85%D8%A7%D9%86-%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87-%D9%87%D9%85%DA%A9%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D9%86%DB%8C%D8%B4%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B1-%D9%88-%D8%AA%D9%88%D9%84%D9%88%D8%B2-%D9%81%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%B3%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D8%A8%D8%A7%D8%BA-%D8%AD%DA%A9%DB%8C%D9%85-%D8%B9%D8%B7%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%85%D8%B6%D8%A7%D8%B4%D8%AF.aspx|url-status=dead}}</ref>
* {{flagicon|Lebanon}} ۲۰۱۶: امضای پیمان‌نامه میان سه دانشگاه [[دانشگاه فردوسی مشهد|فردوسی]]، [[دانشگاه نیشابور|نیشابور]] و [[w:en:Holy Spirit University of Kaslik|روح‌القدس کَسلیک]].<ref>{{یادکرد وب|عنوان=نشست دانشگاه‌های فردوسی، نیشابور و روح القدس لبنان برگزار شد|نشانی=http://www.mehrnews.com/news/3670049/نشست-دانشگاه-های-فردوسی-نیشابور-و-روح-القدس-لبنان-برگزار-شد|بازبینی=۱ اوت ۲۰۱۶|اثر=|تاریخ=|ناشر=[[خبرگزاری مهر]]|زبان=فارسی}}</ref>
* {{flagicon|China}} ۲۰۱۶: سرمایه‌گذاری چین در پتروشیمی نیشابور.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=چین بیش از یک میلیارد یورو در پتروشیمی نیشابور سرمایه‌گذاری کرد|نشانی=http://www.mehrnews.com/news/3706272/چین-بیش-از-یک-میلیارد-یورو-در-پتروشیمی-نیشابور-سرمایه-گذاری-کرد|بازبینی=۱ اوت ۲۰۱۶|اثر=|تاریخ=۱۵ تیر ۱۳۹۵|ناشر=[[خبرگزاری مهر]]|زبان=فارسی}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=سرمایه‌گذاری بیش ازیک میلیارد یورویی چین درپتروشیمی نیشابور|نشانی=http://attarnews.ir/سرمایه-گذاری-بیش-ازیک-میلیارد-یورویی-چ/2016/07/05/اخبار-نیشابور/|بازبینی=۱ اوت ۲۰۱۶|اثر=|تاریخ=۱۵ تیر ۱۳۹۵|ناشر=عطارنیوز|زبان=فارسی}}{{پیوند مرده|date=اکتبر ۲۰۱۹|bot=InternetArchiveBot}}</ref>
* {{flagicon|Turkey}} ۲۰۱۶: اعلام آمادگی [[ترکیه|کنسولگری ترکیه]] در [[مشهد]] برای همکاری با نیشابور.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=گلایه سر کنسول ترکیه از وجود مشکلات بر سر راه سرمایه‌گذاری خارجی در استان|نشانی=http://khorasanrazavi.khorasannews.com/newspaper/page/19317/1/164813/0|بازبینی=۱ اوت ۲۰۱۶|اثر=|تاریخ=|ناشر=روزنامه خراسان|زبان=فارسی}}</ref>

== خواهرخواندگان ==
{{مقاله اصلی|فهرست خواهرخواندگان ایران}}
{{multiple image
| align     = left
| direction = vertical
| header    = خواهرخوانده‌های نیشابور
| image1    = Charminar sumeet photography 3.JPG
| alt1      = Colored dice with white background
| caption1  = [[حیدر آباد]] [[پاکستان]]، پرجمعیت‌ترین خواهرخوانده
| image2    = Tomb Shahrood.jpg| alt2      = Colored dice with white background
| caption2  = [[بسطام]] [[ایران]]، کم‌جمعیت‌ترین خواهرخوانده
}}
نیشابور با ۱۲ شهر [[خواهرخواندگی (شهرها)|پیمان خواهرخواندگی]] بسته است:
{|class="sortable wikitable"
|-
!ردیف
!نام کشور
!شهر خواهرخوانده
!جمعیت
|-
|۱
|{{پرچمک|پاکستان}} [[پاکستان]]
|[[حیدرآباد (سند)|حیدر آباد]]
|۲٬۴۳۲٬۵۴۰
|-
|۲
|{{پرچمک|ایران}} [[ایران]]
|[[اصفهان]]<ref>{{یادکرد وب|عنوان=خبرگزاری آریا - برگزاری مراسم روز ملی خیام باحضور وزیر ارشاد در نیشابور|نشانی=http://www.aryanews.com/News.aspx?code=20150519090825831&svc=87|وبگاه=web.archive.org|تاریخ=2015-07-18|بازبینی=2024-07-24|archive-date=۱۸ ژوئیه ۲۰۱۵|archive-url=https://web.archive.org/web/20150718043436/http://www.aryanews.com/News.aspx?code=20150519090825831&svc=87|url-status=dead}}</ref>
|۱٬۹۶۱٬۲۶۰
|-
|۳
|{{پرچمک|ترکیه}} [[ترکیه]]
|[[قونیه]]<ref>{{یادکرد وب|عنوان=قونیه و نیشابور خواهرخوانده شدند|نشانی=https://donya-e-eqtesad.com/بخش-فرهنگ-هنر-32/419861-قونیه-نیشابور-خواهرخوانده-شدند|وبگاه=روزنامه دنیای اقتصاد|تاریخ=2024-07-24|بازبینی=2024-07-24|کد زبان=fa}}</ref>
|۱٬۲۷۸٬۱۹۵
|-
|۴
|{{پرچمک|فرانسه}} [[فرانسه]]
|[[تولوز]]<ref>{{یادکرد وب|عنوان=https://farsnews.ir/printable.php?nn=13950211001340|نشانی=https://farsnews.ir/printable.php?nn=13950211001340|وبگاه=farsnews.ir|بازبینی=2024-07-24}}</ref>
|۱٬۰۶۳٬۲۳۵
|-
|۵
|{{پرچمک|ایران}} [[ایران]]
|[[کاشان]]<ref>{{یادکرد وب|عنوان=کمال الملک دو شهر نیشابور و کاشان را خواهرخوانده کرد|نشانی=https://www.ilna.ir/بخش-کاشان-100/191709-کمال-الملک-دو-شهر-نیشابور-کاشان-را-خواهرخوانده-کرد|وبگاه=خبرگزاری ایلنا|تاریخ=2014-08-03|بازبینی=2024-07-24|کد زبان=fa}}</ref>
|۳۰۴٬۴۸۷
|-
|۶
|{{پرچمک|ایران}} [[ایران]]
|[[خوی]]<ref>{{یادکرد وب|عنوان=قونیه و نیشابور خواهرخوانده شدند|نشانی=https://donya-e-eqtesad.com/بخش-فرهنگ-هنر-32/419861-قونیه-نیشابور-خواهرخوانده-شدند|وبگاه=روزنامه دنیای اقتصاد|تاریخ=2024-07-24|بازبینی=2024-07-24|کد زبان=fa}}</ref>
|۱۹۸٬۸۴۵
|-
|۷
|{{پرچمک|ایران}} [[ایران]]
|[[مراغه]]<ref>{{یادکرد وب|عنوان=برگزاری مراسم روز ملی خیام با حضور وزیر ارشاد در نیشابور|نشانی=http://www.farhang.gov.ir/fa/news/164446/برگزاری-مراسم-روز-ملی-خیام-با-حضور-وزیر-ارشاد-در-نیشابور|وبگاه=web.archive.org|تاریخ=2017-09-26|بازبینی=2024-07-24|archive-date=۲۶ سپتامبر ۲۰۱۷|archive-url=https://web.archive.org/web/20170926160656/http://www.farhang.gov.ir/fa/news/164446/%D8%A8%D8%B1%DA%AF%D8%B2%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D9%85%D8%B1%D8%A7%D8%B3%D9%85-%D8%B1%D9%88%D8%B2-%D9%85%D9%84%DB%8C-%D8%AE%DB%8C%D8%A7%D9%85-%D8%A8%D8%A7-%D8%AD%D8%B6%D9%88%D8%B1-%D9%88%D8%B2%DB%8C%D8%B1-%D8%A7%D8%B1%D8%B4%D8%A7%D8%AF-%D8%AF%D8%B1-%D9%86%DB%8C%D8%B4%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B1|url-status=dead}}</ref>
|۱۷۵٬۲۵۵
|-
|۸
|{{پرچمک|ایران}} [[ایران]]
|[[شاهین‌شهر|شاهین شهر]]<ref>{{یادکرد وب|عنوان=شاهین شهر و نیشابور خواهر خوانده شدند|نشانی=https://www.mehrnews.com/news/5932699/شاهین-شهر-و-نیشابور-خواهر-خوانده-شدند|وبگاه=خبرگزاری مهر {{!}} اخبار ایران و جهان {{!}} Mehr News Agency|تاریخ=2023-11-07|بازبینی=2024-07-24|کد زبان=fa}}</ref>
|۱۷۳٬۳۲۹
|-
|۹
|{{پرچمک|ایران}} [[ایران]]
|[[شاهرود]]<ref>{{یادکرد وب|عنوان=شهرهای شاهرود و نیشابور خواهر خوانده شدند|نشانی=https://www.irna.ir/news/81573663/شهرهاي-شاهرود-و-نيشابور-خواهر-خوانده-شدند|وبگاه=ایرنا|تاریخ=2015-04-16|بازبینی=2024-07-24|کد زبان=fa|نام خانوادگی=10}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=گلباران مقبره عطار و خواهرخواندگی 2 شهر|نشانی=https://jamejamonline.ir/fa/news/787584/گلباران-مقبره-عطار-و-خواهرخواندگی-2-شهر|وبگاه=fa|تاریخ=۱۳۹۴/۰۱/۲۵–۰۵:۲۰|بازبینی=2024-07-24|کد زبان=fa|نام خانوادگی=https://jamejamonline.ir}}</ref>
|۱۵۰٬۱۲۹
|-
|۱۰
|{{پرچمک|جمهوری اسلامی افغانستان}} [[افغانستان]]
|[[غزنی]]<ref>{{یادکرد وب|عنوان=پیام آفتاب - وزیر فرهنگ ایران خبرداد: غزنی و نیشابور خواهر خوانده شدند|نشانی=http://www.payam-aftab.com/fa/doc/news/20196/وزیر-فرهنگ-ایران-خبرداد-غزنی-نیشابور-خواهر-خوانده-شدند|وبگاه=web.archive.org|تاریخ=2020-12-02|بازبینی=2024-07-24|archive-date=۲ دسامبر ۲۰۲۰|archive-url=https://web.archive.org/web/20201202182804/http://www.payam-aftab.com/fa/doc/news/20196/%D9%88%D8%B2%DB%8C%D8%B1-%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%AE%D8%A8%D8%B1%D8%AF%D8%A7%D8%AF-%D8%BA%D8%B2%D9%86%DB%8C-%D9%86%DB%8C%D8%B4%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B1-%D8%AE%D9%88%D8%A7%D9%87%D8%B1-%D8%AE%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%AF%D9%87-%D8%B4%D8%AF%D9%86%D8%AF|url-status=bot: unknown}}</ref>
|۱۴۳٬۳۷۹
|-
|۱۱
|{{پرچمک|ایران}} [[ایران]]
|[[بم]]<ref>{{یادکرد وب|عنوان=نیشابور و بم خواهر خوانده شدند|نشانی=https://www.mehrnews.com/news/3908797/نیشابور-و-بم-خواهر-خوانده-شدند|وبگاه=خبرگزاری مهر {{!}} اخبار ایران و جهان {{!}} Mehr News Agency|تاریخ=2017-02-16|بازبینی=2024-07-24|کد زبان=fa}}</ref>
|۱۲۷٬۴۹۶
|-
|۱۲
|{{پرچمک|ایران}} [[ایران]]
|[[بسطام]]<ref>{{یادکرد وب|عنوان=دیدار با میراث عرفانی شرق؛ از بسطام تا شادیاخ - روزنه|نشانی=http://www.rovzane.com/blog/show/دیدار-با-میراث-عرفانی-شرق-از-بسطام-تا-شادیاخ.html|وبگاه=web.archive.org|تاریخ=2015-06-19|بازبینی=2024-07-24|archive-date=۱۹ ژوئن ۲۰۱۵|archive-url=https://web.archive.org/web/20150619034123/http://www.rovzane.com/blog/show/%D8%AF%DB%8C%D8%AF%D8%A7%D8%B1-%D8%A8%D8%A7-%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D8%AB-%D8%B9%D8%B1%D9%81%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%B4%D8%B1%D9%82-%D8%A7%D8%B2-%D8%A8%D8%B3%D8%B7%D8%A7%D9%85-%D8%AA%D8%A7-%D8%B4%D8%A7%D8%AF%DB%8C%D8%A7%D8%AE.html|url-status=dead}}</ref>
|۸٬۶۰۹
|}

== جستارهای وابسته ==
{{چندستونه|۴}}
* [[خراسان|خراسان بزرگ]] (تاریخی)
* [[ربع نیشابور]]
* [[ابرشهر (نیشابور)|اَبَرشَهر]]
* [[استان خراسان]]
* [[استان خراسان رضوی]]
* [[جاده ابریشم]]
* [[رشته‌کوه بینالود]]
* [[شهرستان نیشابور]]
* [[فهرست اهالی نیشابور]]
* [[فهرست پایتخت‌های ایران]]
* [[فهرست نیشابور]]
* [[کوه بینالود]]
{{پایان چندستونه}}

== برای مطالعهٔ بیشتر ==
=== کتاب‌های منتشر شده [[موزه متروپولیتن هنر|موزه متروپولیتن]] با محوریت نیشابور در دوره اولیه صدر اسلام (با دسترسی رایگان و آنلاین) ===
{{چپ چین}}
* [https://www.metmuseum.org/art/metpublications/Nishapur_Glass_of_the_Early_Islamic_Period?Tag=&title=nishapur&author=&pt=0&tc=0&dept=0&fmt=0 Nishapur: Glass of the Early Islamic Period by Jens Kroger, Jens Kröger (1995)]
* [https://www.metmuseum.org/art/metpublications/Nishapur_Some_Early_Islamic_Buildings_and_Their_Decoration?Tag=&title=nishapur&author=&pt=0&tc=0&dept=0&fmt=0 Nishapur: Some Early Islamic Buildings and Their Decoration By Charles Kyrle Wilkinson (1987)]
* [https://www.metmuseum.org/art/metpublications/Nishapur_Metalwork_of_the_Early_Islamic_Period?Tag=&title=nishapur&author=&pt=0&tc=0&dept=0&fmt=0 Nishapur: Metalwork of the Early Islamic Period by James W. Allan (1982)]
* [https://www.metmuseum.org/art/metpublications/Nishapur_Pottery_of_the_Early_Islamic_Period?Tag=&title=nishapur&author=&pt=0&tc=0&dept=0&fmt=0 Nishapur: Pottery of the Early Islamic Period by Charles Kyrle Wilkinson (1973)]
{{پایان چپ چین}}

=== سایر ===
* [https://www.metmuseum.org/search-results?q=nishapur تصاویر و اطلاعات مربوط به کشفیات موزه متروپولیتن در نیشابور]
* مدخل [[دانشنامه ایرانیکا]]: [https://www.iranicaonline.org/articles/nishapur-i NISHAPUR i. Historical Geography and History to the Beginning of the 20th Century]
* می‌توانید به وب سایت [[موزه بریتانیا]]، [[موزه متروپولیتن هنر|موزه متروپولیتن]]، و دیگر موزه‌ها برای مشاهده و دریافت اطلاعات و تصاویر بیشتر نیز مراجعه کنید.

== یادداشت‌ها ==
{{پانویس|گروه=پانویس|۲}}

== پانویس ==
{{پانویس|۲}}

== منابع ==
{{آغاز پانویس|25em}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی= |نام=| عنوان=تمدن ایرانی؛ اثر چند تن از خاورشناسان فرانسوی|ترجمه=[[عیسی بهنام]] |سال=۱۳۴۲|ناشر=بنگاه ترجمه و نشر کتاب |مکان=تهران}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=|نام=| عنوان=زند وهومن‌یسن و کارنامه اردشیر پایکان|ترجمه=صادق هدایت |سال=۱۳۴۲|ناشر=امیرکبیر |مکان=تهران}}
* {{یادکرد ژورنال |نام خانوادگی = |نام = |عنوان =نیشابور |ژورنال = پاژ|شماره = ۵|تاریخ =بهار و تابستان ۱۳۸۸}}
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = استانداری خراسان رضوی | نام = | پیوند نویسنده = | عنوان = فرمانداری ویژه شهرستان نیشابور| ژورنال =وبگاه پورتال استانداری خراسان رضوی | مکان = | ناشر = | دوره = | شماره = | تاریخ = بی‌تا | صفحه = | نام خانوادگی ویراستار = | نام ویراستار = | تاریخ دسترسی = ۱۳۹۷-۰۵-۲۹| پیوند = http://neyshabur.khorasan.ir/| پیوند بایگانی = | تاریخ بایگانی = | پیوند مرده =}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = اعتضادی | نام = لادن | عنوان = نیشابور (ابرشهر)؛ سیر تحول و اصول ساخت و سازمان شهری | دانشنامه = مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران | جلد = اول | سال = ۱۳۷۴ | ناشر = سازمان میراث فرهنگی کشور | مکان = تهران | شابک =}}
* {{یادکرد ژورنال |نام خانوادگی = اکبری |نام = امیر |عنوان =کعبه زرتشت و اهمیت تاریخی کتیبه شاپور اول ساسانی |ژورنال = پژوهشنامه تاریخ|شماره = ۱۱|تاریخ =تابستان ۱۳۸۷}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=اوشیدری|نام=جهانگیر|پیوند نویسنده= جهانگیر اوشیدری
|عنوان= دانشنامه مزدیسنا؛ واژه‌نامه توضیحی آیین زرتشت |سال=۱۳۸۶|ناشر=نشر مرکز |مکان=تهران| شابک = 978-964-305-307-9}}
* {{یادکرد ژورنال |نام خانوادگی = باصفا |نام = حسن |عنوان =اثر هیدرولوژی بر فرایند شکل‌گیری استقرار پیش از تاریخ شهرک فیروزه در دشت نیشابور |ژورنال = پژوهشهای محیط زیست|مکان = |شماره = ۹|تاریخ =بهار و تابستان ۱۳۹۳}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = بته‌کن | نام = علی | عنوان = ابرشهر | دانشنامه = دائرةالمعارف بزرگ اسلامی | جلد = دوم | سال = ۱۳۶۸ | ناشر = مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی | مکان = تهران | شابک =}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=بویس|نام=مری|پیوند نویسنده=مری بویس|عنوان=زردشتیان؛ باورها و آداب دینی آن‌ها|ترجمه=عسکر بهرامی|سال=۱۳۸۹|ناشر=ققنوس|مکان=تهران| شابک = 978-964-311-329-2}}
* {{یادکرد ژورنال |نام خانوادگی = بهرامی|نام = اکرم |عنوان =شهرهای ساسانی|ژورنال = مجله بررسی‌های تاریخی|شماره = ۷۰|تاریخ =خرداد و تیر ۱۳۵۶}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=پیگلوسکایا|نام=نینا ویکتورونا|پیوند نویسنده=نینا ویکتوروونا پیگولوسکایا|عنوان= تاریخ ایران؛ از دوران باستان تا پایان سده هجدهم میلادی|دیگران= آ.یو. یاکوبوسکی، ای.پ. پطروشفسکی، آ.م. بلینتسکی، ل.و. استوریا | ترجمه= کریم کشاورز| سال=۱۳۵۳|ناشر=پیام|مکان=تهران}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=پیگلوسکایا|نام=نینا ویکتورونا|پیوند نویسنده=نینا ویکتوروونا پیگولوسکایا|عنوان= شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان| ترجمه= عنایت‌الله رضا| سال=۱۳۶۸|ناشر=انتشارات علمی و فرهنگی|مکان=تهران}}
* {{یادکرد کتاب| نام خانوادگی=پیرنیا |نام=حسن |پیوند نویسنده=حسن پیرنیا|عنوان= تاریخ ایران باستان|سال=١٣٧٥|ناشر=دنیای کتاب|مکان=تهران}}
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = جودی | نام = خیرالنساء | عنوان = گزارش مقدماتی پژوهش‌های باستان‌شناختی تپه بلوچ، شهر فیروزه، نیشابور| ژورنال =وبگاه انسان‌شناسی و فرهنگ |دیگران = مریم دژخو | تاریخ = بی‌تا | تاریخ دسترسی = ۱۳۹۷-۰۶-۰۶| پیوند = http://anthropology.ir/sites/default/files/public/anthropology-files/10334.doc}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=حاکم نیشابوری|نام=ابوعبدالله |پیوند نویسنده=ابوعبدالله حاکم نیشابوری|عنوان=تاریخ نیشابور|ترجمه=محمد بن حسین خلیفه نیشابوری|دیگران=مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی| سال=۱۳۷۵|ناشر=آگه|مکان=تهران| شابک =964-416-020-7}}
* {{یادکرد ژورنال |نام خانوادگی = حبیبی |نام = سیدخلیل |عنوان =شواهد فرهنگ‌های پیش از تاریخی آسیای مرکزی در منطقه شمال شرقی فلات ایران |دیگران= بابک شیخ‌بیکلواسلام، علی‌اکبر عشقی، محمود طغرایی |ژورنال = دومین همایش ملی باستان‌شناسی ایران|مکان = |شماره = |تاریخ =آبان‌ماه ۱۳۹۴}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=حمدالله مستوفی|نام=|پیوند نویسنده=حمدالله مستوفی|عنوان=نزهة القلوب|ترجمه=|دیگران=به تصحیح محمد بیر سیاقی| سال=۱۳۸۱|ناشر=نشر حدیث امروز|مکان=تهران}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=خاقانی شروانی|نام=|پیوند نویسنده=خاقانی|عنوان= دیوان حسان العجم افضل الدین ابراهیم بن علی خاقانی شروانی| ترجمه= | سال=۱۳۱۶|ناشر=شرکت چاپخانه سعادت|مکان=تهران}}
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = خبرگزاری صدا و سیمای خراسان رضوی | نام = | پیوند نویسنده = | عنوان = قدمت ۳هزار ساله سه‌تپه نیشابور| ژورنال =وبگاه خبرگزاری صدا و سیما | مکان = | ناشر = | دوره = | شماره = | تاریخ = ۲۷ تیر ۱۳۹۷ | صفحه = | نام خانوادگی ویراستار = | نام ویراستار = | تاریخ دسترسی = ۱۳۹۷-۰۶-۰۷| پیوند = http://www.iribnews.ir/fa/news/2180655/قدمت-3-هزار-ساله-سه-تپه-نیشابور| پیوند بایگانی = | تاریخ بایگانی = | پیوند مرده =}}
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = [[دانشگاه نیشابور]] | نام = | پیوند نویسنده = [[دانشگاه نیشابور]] | عنوان = صفحه خانگی وبگاه دانشگاه نیشابور| ژورنال =وبگاه [[دانشگاه نیشابور]] | مکان = | ناشر = | دوره = | شماره = | تاریخ = بی‌تا | صفحه = | نام خانوادگی ویراستار = | نام ویراستار = | تاریخ دسترسی = ۱۳۹۷-۰۵-۲۹| پیوند = http://fa.neyshabur.ac.ir/ | پیوند بایگانی = | تاریخ بایگانی = | پیوند مرده =}}
* {{یادکرد کتاب |نام خانوادگی= دوستخواه |نام= جلیل |پیوند نویسنده=جلیل دوست‌خواه|کتاب=اوستا، کهن‌ترین سرودها و متنهای ایرانیان|سال=۱۳۷۵|ناشر= مروارید|مکان=تهران| شابک = 978-964-6026-17-9|عنوان=}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=دهخدا|نام=علی‌اکبر |پیوند نویسنده= علی‌اکبر دهخدا |عنوان=لغت‌نامه|ترجمه=|دیگران=| سال=۱۳۷۷|ناشر=انتشارات دانشگاه تهران|مکان=تهران|شابک =}}
* {{یادکرد ژورنال |نام خانوادگی = رئیس‌السادات |نام = حسین |عنوان =تاریخ شهرهای خراسان؛ نیشابور |ژورنال = مجله تحقیقات جغرافیائی |شماره = 17 |تاریخ =تابستان ۱۳۶۹}}
* {{یادکرد کتاب |نام خانوادگی= زرین‌کوب |نام= عبدالحسین |پیوند نویسنده=عبدالحسین زرین‌کوب|کتاب=روزگاران؛ تاریخ ایران از آغاز تا سلطنت پهلوی|سال=۱۳۹۴|ناشر= انتشارات سخن|مکان=تهران| شابک =|عنوان=}}
* {{یادکرد ژورنال |نام خانوادگی = زنگنه |نام = ابراهیم |عنوان =شهرستان نیشابور و مهم‌ترین وقایع تاریخی آن |ژورنال = مشکوة|مکان = |شماره = ۵۴–۵۵|تاریخ =بهار و تابستان ۱۳۷۶}}
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = سازمان نقشه‌برداری کشور | نام = | پیوند نویسنده = سازمان نقشه‌برداری کشور | عنوان = نیشابور (مرکز شهرستان)| ژورنال =پایگاه ملی نام‌های جغرافیایی ایران | مکان = | ناشر = | دوره = | شماره = | تاریخ = بی‌تا | صفحه = | نام خانوادگی ویراستار = | نام ویراستار = | تاریخ دسترسی = ۱۳۹۶-۰۳-۰۴| پیوند = http://gndb.ncc.org.ir/Pages/jpgMaps.aspx?end=DxzeHvPfVUQ= | پیوند بایگانی = | تاریخ بایگانی = | پیوند مرده =}}
* {{یادکرد کتاب |نام خانوادگی= سایکی |نام= سر پرسی |پیوند نویسنده= پرسی سایکس |کتاب= تاریخ ایران |سال=۱۳۶۲|ناشر= دنیای کتاب|مکان=تهران|عنوان=}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = سجادی | نام = صادق | عنوان = برزویه | دانشنامه = دائرةالمعارف بزرگ اسلامی | جلد = یازدهم | سال = 1381 | ناشر = مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی | مکان = تهران | شابک =}}
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = سلیمی | نام = سجاد | پیوند نویسنده = | عنوان = جای پای هخامنشیان در خشت‌های نیشابور؛ کشف نخستین آثار مربوط به دوره هخامنشیان در نیشابور | ژورنال =وبگاه پایگاه خبری -تحلیلی قدس‌آنلاین| مکان = | ناشر = | دوره = | شماره = | تاریخ = ۲۶ تیر ۱۳۹۷ | صفحه = | نام خانوادگی ویراستار = | نام ویراستار = | تاریخ دسترسی = ۱۳۹۷-۰۶-۰۷| پیوند = http://qudsonline.ir/news/610607/کشف-نخستین-آثار-مربوط-به-دوره-هخامنشیان-در-نیشابور| پیوند بایگانی = | تاریخ بایگانی = | پیوند مرده =}}
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = شهرداری نیشابور | نام = | پیوند نویسنده = [[شهرداری نیشابور]] | عنوان = صفحه خانگی وبگاه شهرداری نیشابور| ژورنال =وبگاه شهرداری نیشابور | مکان = | ناشر = | دوره = | شماره = | تاریخ = بی‌تا | صفحه = | نام خانوادگی ویراستار = | نام ویراستار = | تاریخ دسترسی = ۱۳۹۷/۰۵/۲۹| پیوند = http://www.neyshabur.ir/ | پیوند بایگانی = | تاریخ بایگانی = | پیوند مرده =}}
* {{یادکرد ژورنال |نام خانوادگی = صومعه |نام = حسین |عنوان =بنیان هویت و برند جهانی نیشابور |ژورنال = آفتاب صبح نیشابور|مکان = |شماره = ۸|تاریخ = ۲۶ اردیبهشت ۱۳۹۵}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=طاهری|نام=علی| پیوند نویسنده=|عنوان=درآمدی بر تاریخ و جغرافیای نیشابور|ترجمه=|دیگران=| سال=۱۳۸۴|ناشر=ابرشهر|مکان=نیشابور|شابک = 964-96076-2-5}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=فرای|نام=ریچارد |پیوند نویسنده=ریچارد فرای|عنوان=میراث باستانی ایران|ترجمه=مسعود رجب‌نیا|دیگران=| سال=۱۳۶۸|ناشر=انتشارات علمی و فرهنگی|مکان=تهران|شابک =}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=فرنبغ دادگی|نام=|عنوان=بندهش|ترجمه=مهرداد بهار|سال=۱۳۹۰|ناشر=انتشارات توس|مکان=تهران| شابک = 978-964-315-292-5}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=قدیانی |نام=عباس | عنوان=تاریخ فرهنگ و تمدن ایران در دوره ساسانیان |سال=١٣٨٥|ناشر=اانتشارات فرهنگ مکتوب|مکان=تهران| شابک =}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=قلی‌زاده|نام=خسرو|عنوان=فرهنگ اساطیر ایرانی بر پایه متون پهلوی|سال=۱۳۹۲|ناشر=بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه|مکان=تهران| شابک = 978-600-5733-41-1|شابک نادرست = بله}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=کزازی|نام=میرجلال‌الدین|پیوند نویسنده=جلال‌الدین کزازی|عنوان=نامه باستان؛ ویرایش و گزارش شاهنامه فردوسی|سال=۱۳۹۳|ناشر=سازمان مطالعه و تدوین علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)|مکان=تهران}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=کریستنسن|نام=آرتور| پیوند نویسنده = آرتور کریستنسن| عنوان=ایران در زمان ساسانیان| ترجمه= رشید یاسمی|سال=١٣٩٣|ناشر=صدای معاصر|مکان=تهران| شابک = 978-964-6494-06-0}}
* {{یادکرد ژورنال |نام خانوادگی = کلباسی |نام = ایران |پیوند نویسنده= ایران کلباسی |عنوان =
بررسی نظام آوایی گویش نیشابوری|دیگران= مهشید سلیمانی |ژورنال = فصلنامه ادبیات و زبان‌های محلی ایران‌زمین|شماره = ۱|تاریخ = بهار ۱۳۹۱}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی= کیانی | نام= محمدیوسف | عنوان= پایتخت‌های ایران |سال=۱۳۷۴|ناشر=سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور|مکان=تهران}}
* {{یادکرد ژورنال |نام خانوادگی = گاراژیان | نام = عمران |عنوان =
باستان‌شناسی فیروزه؛ انسان، سنگ و رنگ |دیگران= فرزانه لطفی قرایی |ژورنال = پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران|شماره = ۸|تاریخ = پاییز و زمستان ۱۳۹۳}}
* {{یادکرد ژورنال |نام خانوادگی = گاراژیان | نام = عمران |عنوان =
لایه‌نگاری در گمانه یک تپه برج نیشابور؛ رویکردی تفسیری |دیگران= |ژورنال = پیام باستان‌شناس|شماره = ۱۰|تاریخ = پاییز و زمستان ۱۳۸۷}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = گاراژیان | نام = عمران | ویراستار = چارلز ویلکینسون | عنوان = مقدمه | دانشنامه = نیشابور: برخی ساختمان‌های اوایل اسلام و تزئینات آن‌ها | ترجمه = هادی بکائیان| جلد = | عنوان جلد = | سال = ۱۳۹۱ | ناشر = مرندیز | مکان = مشهد | شابک =}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=گرایلی|نام=فریدون|پیوند نویسنده=فریدون گرایلی|عنوان= نیشابور؛ شهر فیروزه| سال=۱۳۷۵|ناشر=مولف|مکان=تهران}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=لسترنج|نام=گای |پیوند نویسنده= گای لسترنج |عنوان=جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی|دیگران=|ترجمه= محمود عرفان| سال=۱۳۷۳|ناشر=انتشارات علمی و فرهنگی|مکان=تهران| شابک =}}
* {{یادکرد ژورنال |نام خانوادگی = لباف خانیکی|نام = میثم |عنوان = تأثیرات متقابل نیشابور و راه ابریشم در دورهٔ ساسانی | ژورنال = مطالعات باستانشناسی |شماره = ۹|تاریخ =بهار و تابستان ۱۳۹۳}}
* {{یادکرد ژورنال |نام خانوادگی = لباف خانیکی|نام = میثم |عنوان = سفال‌های ساسانی شمال شرق ایران | ژورنال = مجله علمی - پژوهشی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران |شماره = ۱۸۶|تاریخ = تابستان ۱۳۸۷}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=مارکوارت|نام=یوزف |پیوند نویسنده= یوزف مارکوارت |عنوان=جایرانشهر، بر مبنای جغرافیای موسی خورنی|دیگران=|ترجمه= مریم میراحمدی| سال=۱۳۷۳|ناشر=انتشارات اطلاعات|مکان=تهران| شابک =}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=مجتبوی|نام=سیدحسین |عنوان=فرهنگ جغرافیای تاریخی نیشابور|دیگران=جواد محقق نیشابوری، حسن نظریان| سال=۱۳۹۲|ناشر=دانشگاه آزاد اسلامی|مکان=نیشابور| شابک = 978-964-10-2167-4}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=محمد بن منور|نام= |عنوان=اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابوسعید|دیگران=| سال=۱۸۹۹|ناشر=دارالفنون پطربورغ|مکان=پترزبورگ}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=محمدحسین بن خلف تبریزی|نام= |پیوند نویسنده=محمدحسین بن خلف تبریزی|عنوان=[[برهان قاطع]]|دیگران=| سال=۱۳۷۶|ناشر=امیر کبیر|مکان=تهران|شابک = 7-0307-00-694}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=ملکزاده بیانی|نام= ملکه|پیوند نویسنده= ملکه ملک‌زاده بیانی |عنوان=تاریخ سکه؛ از قدیم‌ترین ازمنه تا دوران ساسانیان|دیگران=| سال=۱۳۷۰|ناشر=[[دانشگاه تهران]]|مکان=تهران}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=مهستی گنجوی|نام= |پیوند نویسنده= مهستی گنجوی |عنوان=رباعیات مهستی گنجوی|دیگران=| سال=۱۹۸۵|ناشر=یازیچی|مکان=باکو}}
* {{یادکرد ژورنال |نام خانوادگی = نعمتی |نام = بهزاد |عنوان =نام‌شناخت؛ ابرشهر، نیشابور |ژورنال = خراسان‌پژوهی|مکان = |شماره = ۲|تاریخ = پاییز و زمستان ۱۳۷۷}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=یارشاطر|نام=احسان|عنوان=تاریخ ایران؛ از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان|پیوند نویسنده=احسان یارشاطر|دیگران= جان اندرو|ترجمه= حسن انوشه|سال=۱۳۶۸|ناشر=امیر کبیر|مکان = تهران}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=یاقوت حموی|نام=شهاب‌الدین ابی عبدالله محمد|عنوان=معجم البلدان|پیوند نویسنده=یاقوت حموی|سال=۱۹۰۶|ناشر=مطبعة السعادة|مکان=قاهره}}
{{چپ‌چین}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی= |نام=|پیوند نویسنده=|عنوان=Šahrestānīhā ī Ērānšahr: A Middle Persian Text on Late Antique Geography, Epic, and History|ترجمه=Touraj Daryaee|سال=2002|ناشر=Mazda Publishers, Inc|مکان=Costa Mesa, California| زبان=en | کد زبان= en| شابک =1-56859-143-8}}
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = | نام = | پیوند نویسنده = | عنوان = The Inscription of Shapur I- SKZ- Chapter 3| ژورنال = Parthian Sources Online|ترجمه= Jake Nabel. Transliteration and transcription by Huyse| تاریخ = ۱۹۹۹| تاریخ دسترسی = ۳۰ آگوست ۲۰۰۸| پیوند = http://parthiansources.com/texts/skz/skz-3/ | پیوند بایگانی = | تاریخ بایگانی = | پیوند مرده =|کد زبان= en}}
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی= Bosworth | نام= C. Edmund| پیوند نویسنده=کلیفورد ادموند باسورث | عنوان = NISHAPUR i. Historical Geography and History to the Beginning of the 20th Century |دانشنامه=[[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]]|سال=2010|نشانی= http://www.iranicaonline.org/articles/nishapur-i | تاریخ= 17 سپتامبر 2010 | تاریخ بازدید =30 ژانویه 2017|کد زبان=en}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = Choksy| نام = Jamsheed K. | پیوند نویسنده= جمشید چوکسی | ویراستار = Lindsay Jones | عنوان = ATESHGAH| دانشنامه = Encyclopedia of Religion
| [جلد = 1 | عنوان جلد = AARON • ATTENTION | سال = 2005 | ناشر = Thomson Gale| مکان = Printed in the United States of America|کد زبان= en| شابک = 0-02-865734-9}}
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = Frye | نام = Richard Nelson | پیوند نویسنده = ریچارد فرای| عنوان = THE INSCRIPTION OF SHAPUR I AT NAQSH-E RUSTAM IN FARS| ژورنال = University of Colorado Boulder| تاریخ = 1984| تاریخ دسترسی = 30, August 2018| پیوند = https://www.colorado.edu/classics/clas4091/Text/Shapur.htm | پیوند بایگانی = | تاریخ بایگانی = | پیوند مرده =|کد زبان= en}}
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = Hopkins | نام = Edward C. D.| پیوند نویسنده = | عنوان = A HOARD OF COINS FROM EASTERN PARTHIA | ژورنال = The Parthian Empire| تاریخ = 17, April 2008| تاریخ دسترسی = 30, August 2018| پیوند = http://www.parthia.com/parthia_mints.htm#Abarshahr | پیوند بایگانی = | تاریخ بایگانی = | پیوند مرده =|کد زبان= en}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی= Hübschmann|نام=Heinrich|پیوند نویسنده=|عنوان=ARMENISCHE GRAMMATIK|ترجمه=|سال=1897|ناشر=Breitkopf & Härtel|مکان=LEIPZIG | کد زبان= en}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی= Koch|نام=Heidemarie|پیوند نویسنده=هایدماری کخ|عنوان=A HOARD OF COINS FROM EASTERN PARTHIA|ترجمه=|سال=1990|ناشر=THE AMERICAN NUMISMATIC SOCIETY & THE J.PAUL GETTY MUSEUM|مکان= New York & Malibu, California | کد زبان= en}}
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = Mallon | نام =T.K.| عنوان = Sasanian Mints | ژورنال = FORVM ANCIENT COINS| تاریخ =n.d| تاریخ دسترسی = 31, August 2018| پیوند = http://www.forumancientcoins.com/numiswiki/print.asp?key=sasanian%20mints | پیوند بایگانی = | تاریخ بایگانی = | پیوند مرده =|کد زبان= en}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = Oninas| نام = John | ویراستار = John Oninas | عنوان = Art, War 7 Empire: 500 Bc -AD 600| دانشنامه = ATLAS OF WORLD ART| سال = 2004 | ناشر = Laurence King Publishing| مکان = London|کد زبان= en| شابک = 1-85669-377-5}}
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = The University of Birmingham | نام =| عنوان = Online Collections at University of Birmingham - Abarshahr | ژورنال = The University of Birmingham WebSite| تاریخ =2013| تاریخ دسترسی = 31, August 2018| پیوند = http://mimsy.bham.ac.uk/detail.php?t=people&type=browse&f=preferred_name&s=Abarshahr&record=0 | پیوند بایگانی = | تاریخ بایگانی = | پیوند مرده =|کد زبان= en}}
{{پایان چپ‌چین}}
{{پایان پانویس}}

== پیوند به بیرون ==
{{جعبه پیوند به پروژه‌های خواهر
|نویسنده=no
|ویکی‌واژه=نیشابور
|ویکی‌نسک=no
|ویکی‌گفتاورد=نیشابور
|ویکی‌نبشته=نیشابور
|ویکی‌انبار=Category:Nishapur
|ویکی‌خبر=no
|ویکی‌گونه=no}}{{نوار درگاه|ایران|خراسان|نیشابور|جغرافیا|تاریخ}}{{شهر نیشابور}}{{شهرستان نیشابور}}{{استان خراسان رضوی}}{{خراسان بزرگ}}
{{تاریخ نیشابور}}{{شهرهای راه ابریشم}}{{شهرهای مهم دوران طلایی اسلام}}{{پایتخت‌های ایران}}
{{شهرهای باستانی ایران}}{{خیام}}{{عطار نیشابوری}}{{داده‌های کتابخانه‌ای}}
[[رده:امپراتوری سلجوقی]]
[[رده:پایتخت‌های پیشین ایران]]
[[رده:پایتخت‌های خلافت اسلامی]]
[[رده:ربع نیشابور]]
[[رده:شاپور یکم]]
[[رده:شهرهای استان خراسان رضوی]]
[[رده:شهرهای باستانی ایران]]
[[رده:شهرهای راه ابریشم]]
[[رده:شهرهای ساسانیان]]
[[رده:شهرهای شهرستان نیشابور]]
[[رده:شهرهای مقدس مزدیسنا]]
[[رده:مراکز اسماعیلیه]]
[[رده:نیشابور|*]]