آب‌انبارها در غرب هرمزگان

آب‌انبارهای غرب هرمزگان
نام	آب‌انبارهای غرب هرمزگان
کشور	ایران
استان	هرمزگان
شهرستان	شهرستان بستک
بخش	بخش کوخرد
اطلاعات اثر
نام محلی	برکه
نام‌های دیگر	نامعلوم
کاربری	آب‌انبار
اطلاعات ثبتی
تاریخ ثبت ملی	۴ خرداد ۱۳۸۴

آب آشامیدنی عامل مهم حیاتی و اجتماعی مردم اکثر روستاهای ایران است.

در استان هرمزگان وجزایر خلیج فارس ایران به آب‌انبار برکه می‌گویند. برای نمونه‌ای از جزئیات ساخت‌وساز و تاریخچهٔ این آب‌انبارها نگاهی به وضعیت آب‌انبارهای منطقه کوُخِرد در بخش کوخرد شهرستان بستک در استان هرمزگان می‌اندازیم.

آب در منطقه کوُخِرد

در منطقه کوخِرد تکیه بیشتر روی آب باران است، بنابراین آب باران برای آشامیدن مردم کوخرد و منطقه بسیار حائز اهمیت است. آب باران موقع باریدن در برکه‌ها جمع‌آوری می‌شود، برکه‌ها در کوخرد و دهات آن مانند همه مناطق جنوب مطمئن‌ترین و رایج‌ترین وسیله تأمین آب آشامیدنی است. ساختن برکه در باور مردم این منطقه از اهمیت خاصی برخوردار است؛ تا حدی که مفهوم کلمات خیر و خیرات در ساختن برکه و مسجد خلاصه شده است و هر فردی اعم از زن یا مرد سعی داشته و دارد که پس از انجام فرایض دینی مانند نماز، روزه، زکات و حج در طول حیات خود در یکی از این دو اقدام خیر (برکه) یا (مسجد) شرکت داشته باشد (یا اینکه در حد توان و بنیه‌اش شخصاً بسازد یا هم در تعمیر و مرمت آن‌ها سهمی داشته باشد). البته در عصر حاضر ابعاد خیر به خصوص از جانب خلیج فارس‌نشینان این منطقه در سطح وسیعی گسترش یافته و ده‌ها حلقه چاه عمیق در زمینه تأمین آب در کوخرد و منطقه با هزینه شخصی حفر نموده‌اند و جویای اقدامات و برنامه‌های اساسی تر برای آبرسانی هستند.

آب‌انبارها در مناطق جنوب از ویژگی‌های خاصی برخوردارند، مثلاً آن‌ها را در مسیر رودخانه‌های فصلی یا آب باران بنا می‌کنند تا با ذخیره‌سازی آب، زمینه استفادهٔ آب آشامیدنی مخصوصاً در فصل تابستان که هوا گرم و مرطوب است فراهم شود. در حال حاضر با توسعه شهرها و گسترش آب لوله‌کشی باز هم آب‌انبارها (برکه‌ها) در جنوب کشور مخصوصاً در مناطق هرمزگان در کنار جاده‌ها و پایه کوه‌ها و اطراف روستاها و در مسیر راه‌های ارتباطی به شکل گسترده‌ای نمایان هستند و بیشتر در روستاها وجود دارند.

برکه

آب‌انبارها همه جا با گنبدهای سفید نمایان هستند و به نام برکه در منطقه شناخته می‌شوند. تعداد آن‌ها در داخل دهستان کوخرد به (۶۴) می‌رسد، و در دهات اطراف آن نیز برکه‌های زیادی وجود دارد، ساختمان آن‌ها از سنگ وساروج یا سیمان تشکیل یافته و بیرون آن‌ها با گچ سفید کرده‌اند، عمق آبگیر آن‌ها تا سطح زمین از ۳ متر تا ۱۲ متر و قطر آن‌ها از ۳ تا ۳۰ متر دیده می‌شود. هر برکه دارای سه دریچه واحیانا چهار دریچه است که از آن‌ها برای برداشتن آب به‌وسیلهٔ سطل و طناب استفاده می‌کنند، همچنین هر برکه دارای یک تا سه دریچهٔ مخصوص و رود آب باران است، قسمت آبگیر برکه معمولاً به صورت استوانه یا مقطع دایره‌ای است ولی گاهی اوقات با مقطع مستطیل نیز است، سقف همه آن‌ها مقطع نیم دایره‌ای دارد، مطلب اساسی و قابل توجه در ساختمان این برکه‌ها موقعیت آن است بدین معنی که باید در مسیر جریان آب باران قرار گیرد و به اصطلاح هربرکه‌ای دارای یک ممر ویا چند ممری است که آب باران آن حوالی را جمع‌آوری کرده و به داخل برکه هدایت می‌کند و این ممرها مانند خود برکه‌ها وقف و جزو اراضی عمومی بوده و تغییر و هرنوع تصرفی در آن‌ها ممنوع است، برکه‌ها به‌وسیله اشخاص خیرخواه ساخته شده و تعمیر و نگهداری می‌شود، آب برکه‌ها نیز برای استفاده عموم وقف است.

برکه شیخ بستک در استان هرمزگان مربوط به دوره قاجار

وسیله آب‌رسانی

آب این برکه‌ها که شیرین است در تابستان نسبتاً خنک است، آب آن را برای راه‌های دور به وسیله حیوانات مخصوصاً الاغ حمل می‌شود، ولی برای حمل به خانه از وسیله‌ای به نام کندر استفاده می‌شده و آن عبارت است از چوبی که روی دوش (کتف) گذاشته و دو حلب آب در دو انتهای آن با طناب آویزان می‌شود. در گذشته این کار توسط زن‌ها نیز انجام می‌شده، اما حالا به‌وسیله تانک‌ها که با تراکتور کشیده می‌شود انجام شده و تا خانه حمل می‌شود.

آب خنک پیش از ورود یخچال به منطقه

در زمان قدیم و پیش از این که برق و یخچال وارد کوخرد و منطقه شود، در تابستان مردم صبح زود به سر برکه می‌رفتند و یک سطل پر از آب را به تهِ برکه هدایت می‌کردند. این سطل به یک طناب وصل بود و طرف دیگر طناب در بالا با سنگ یا چوب یا درخت که نزدیک برکه بود گره زده می‌شد. با این تدبیر می‌توانستند در تابستان به آب خنک دسترسی داشته باشند و آن آب خنک مانند آب یخ زده که در کوخرد به آن زیر آب می‌گفتند استفاده می‌شد.

گذری بر تاریخچه آب‌انبارهای منطقه

به استناد سنگ‌نوشته‌هایی که در کوخرد یافت شده، تاریخ برکه از زمان زرتشتیان (گبرها) آغاز می‌گردد. همچنین آثاری که به جا مانده است و برکه‌هایی که به شکل مستطیل (دِراز) در غرب و شمال دهستان فعلی کوخرد وجود دارد در زمان سیبه و در دوره حکم زرتشتیان ساخته شده است؛ و با گذشت زمان و افزایش تعداد جمعیت دهستان‌ها و روستاها و نیاز بیشتر مردم به آب، بر تعداد برکه نیز افزوده شده است. نام شماری از برکه‌های قدیمی و جدید دهستان کوخرد و توابع عبارت‌اند از:

• برکه‌های دِراز که پیش از اسلام ساخته شده است.
• برکه گرد که ۷۰۰ سال پیش‌ساخته شده است و در غرب دهستان کوخرد قرار دارد.

برکه گِرد

• برکه شیخ عبدالرحمن بزرگ ۴۰۰ سال پیش‌ساخته شده است.
• برکه شیخ در محله قبله ۲۱۰ سال تاریخ دارد.
• برکه حاجی غلام رضا که معروف است به برکه سفید یا برکه لاری ۹۵ سال تاریخ دارد.
• برکه چهارتا بین کوخرد و روستای چاله در سال‌های متفاوت ساخته شده است.

صدها برکه که در کوخرد و اطراف کوخرد وجود دارد در زمان‌های متفاوت ساخته شده است. در هرسال تعدادی به برکه‌های موجود افزوده می‌شود و نیکوکاران در هرسال برکه‌های جدیدی در کوخرد و اطراف کوخرد و منطقه می‌سازند برای آب آشامیدنی. وحفظ آب باران در هنگام باریدن باران.

چنان‌که شاعر می‌گوید:

چه خوش بود در تابستان پس رو		نسیم باد خنک می‌آمد از سر کوه
نه برق نه پنکه داشتیم و نه یخچال		آب از برکه بود خنک و زلال
هر تابستان می‌آمد باران سه و چهار		بندها پر از آب بود و دشت‌ها پر بهار

فهرست منابع و مآخذ

• محمدیان، کوخری، محمد، “ «به یاد کوخرد» “، ج۲. چاپ اول، دبی: سال انتشار ۲۰۰۳ میلادی.
• محمدیان، کوخردی، محمد. (کوخرد سرزمین شاعران) ج۱. چاپ اول، دبی: سال انتشار ۲۰۰۵ میلادی.
• درگاه فهرست آثار ملی ایران
• محمد، صدیق «تارخ فارس» صفحه‌های (۵۰ ـ ۵۱ ـ ۵۲ ـ ۵۳)، چاپ سال ۱۹۹۳ میلادی.
• فهرست آثار فرهنگی تاریخی ثبت شده در فهرست آثار ملی شهرستان بستک
• الکوخردی، محمد، بن یوسف، (کُوخِرد حَاضِرَة اِسلامِیةَ عَلی ضِفافِ نَهر مِهران Kookherd, an Islamic District on the bank of Mehran River) الطبعة الثالثة، دبی: سنة ۱۹۹۷ للمیلاد.