علمی-تخیلی

علمی-تخیلی گونه‌ای داستانی است که در ادبیات، هنر، تلویزیون، بازی، سینما، تئاتر و دیگر رسانه‌ها یافت می‌شود. در گونه علمی‌تخیلی فناوری یا علوم امروزی یا مربوط به آینده دستمایهٔ هنرمند و آفرینشگر قرار می‌گیرد.

تعریف و دامنه

ژانر علمی-تخیلی اثری است که در صورت حذف علم از آن ساختار آن از هم بپاشد. تعریف‌های مختلفی از این ژانر وجود داد، از جمله تعریف جالبی که می‌گوید: «اثری علمی-تخیلی است که ناشرش بگوید علمی-تخیلی است!» اما شاید پرطرفدارترین آنها تعریف اخیر باشد، حتی اگر دانش امروز پاسخی برای پرسش‌های چرایی و چگونگی مطرح شده را نداشته باشد.

ابهامی که وجود دارد مربوط به زمانی است که عنصر خیال چنان با توجیه‌های علمی در هم می‌آمیزد که جدا کردن آن ممکن نیست و ماهیت علمی بودن اثر زیر سوال می‌رود. البته چنین ابهامی معمولاً در آثار علمی-تخیلی نویسان شاخص مانند آسیموف یا آرتور. سی. کلارک وجود ندارد.

در اثر علمی-تخیلی نویسنده فکر خود را رها می‌کند تا به آینده برود و آنچه را در اثر پیشرفت علمی امکان‌پذیر شده‌است را به تصویر بکشد. در اثر علمی تخیلی نویسنده گاهی تمایلات و آرزوهای انسان‌ها و گاهی بیم‌ها و ترس‌های آنها را بیان می‌کند.

اهمیت و اثرات

ری بردبری، نویسندهٔ آمریکایی و یکی از بزرگ‌ترین نویسندگان علمی-تخیلی قرن (اگرچه خودش چنین اعتقادی به این مساله ندارد)، می‌گوید: «هر چه تصور می‌کنیم تخیل و هر چه انجام می‌دهیم علم است، کل تاریخ بشر چیزی جز داستانی علمی-تخیلی نیست.»

ادبیات علمی-تخیلی می‌تواند تاریخ آینده باشد. بسیاری اختراعات و اکتشافات ابتدا در ادبیات علمی-تخیلی چهره نشان داده‌اند و سپس در دنیای واقعی ظاهر شده‌اند.

• اولین بار در آثار ژول ورن - نویسندهٔ شهیر فرانسوی و یکی از پیشگامان علمی-تخیلی - بود که سینما و زیردریایی ظاهر شدند.
• کلمهٔ روبوت و کاربرد آن به صورت موجودی انسان‌نما اولین بار در اثر مشهور کارل چاپک، نویسندهٔ چک، به نام .R.U.R یا کارخانهٔ روبات سازی روسوم مطرح شدند.
• آرتور سی. کلارک بود که اولین بار ایدهٔ ماهواره‌های مخابراتی را مطرح کرد و حتی به آن جامهٔ عمل پوشانید.
• کلمه رباتیک و مفهوم امنیت روبوت‌ها، هر دو از ایده‌های آیزاک آسیموف هستند.

نویسندگان مشهور

مقالهٔ اصلی: نویسندگان علمی-تخیلی

آرتور سی. کلارک، آیزاک آسیموف و رابرت ای. هاین لاین را به عنوان سه نویسندهٔ بزرگ علمی-تخیلی تمام زمان‌ها می‌شناسند. امروز تعداد نویسندگانی که کارهایشان را می‌توان در سبک علمی-تخیلی طبقه‌بندی کرد بسیار زیاد شده‌است. شاید حتی افلاطون، فیلسوف یونانی، را بتوان یکی از اولین علمی-تخیلی نویسان شمرد، چه داستان آتلانتیس را اول بار او نقل کرد. اگر چه به صورت نقلی از حقیقت.

جاناتان سویفت، نویسندهٔ سفرهای گالیور را هم شاید بتوان کج دار و مریز به این سبک داخل کرد. فصل سوم کتاب اخیر، جزیره‌ای به نام لاپوتا را توصیف می‌کند که با کمک نیروی آهنربایی عظیم در هوا شناور مانده و حرکت می‌کند.

رسانه‌های دیگر

نمایشنامه‌های رادیویی و تلویزیونی هم بستری مناسب برای سبک علمی-تخیلی هستند. اورسن ولز، سینماگر و بازیگر معروف (که او را به خاطر شاهکارش همشهری کین می‌شناسند)، زمانی جنگ دنیاها اثر ولز را چنان در رادیو به صورت نمایشنامه اجرا کرد که بسیاری از مردم آمریکا باور کردند که واقعا بیگانه‌ها به زمین حمله کرده‌اند.

مجله‌های و کتاب‌های کمیک بسیاری فقط در زمینه سبک علمی-تخیلی وجود دارند. فیلم‌ها و سریال‌های این گونه هم که جای خود دارند. بسیاری پخش پرطرفدار سریال پیشتاران فضا (عنوان اصلی:Star Trek: Original Series) در سال‌های دهه ۵۰ از تلویزیون وقت ایران به یاد دارند.

فیلم

مقالهٔ اصلی: فیلم‌های علمی-تخیلی

امروزه شاید پرطرفدارترین رسانه در زمینهٔ علمی-تخیلی فیلم باشد. فیلمهای علمی-تخیلی را فقط طرفداران علمی-تخیلی نیستند که می‌بینند. این موضوع به خصوص در مورد ایران صادق است. زیرا اساساً فیلم‌هایی که در ژانر علمی-تخیلی جای می‌گیرند مملو از جلوه‌های ویژه و بعضاً عنصر هراس هستند و این دو کیفیت باعث جذابیت آن‌ها شده‌است.

درون‌مایه‌ها

مقالهٔ اصلی: درون‌مایه‌های علمی-تخیلی

سبک علمی-تخیلی از سبک‌هایی است که زمینهٔ بسیاری برای کار دارد. از جمله این زمینه‌ها عبارت‌اند از:

• زمینی‌سازی، تبدیل سیاره‌های دیگر به صورت مناسب برای زندگی انسان
• بیگانه‌ها، زیست فرازمینی، برخورد نژادهای هوشمند غیر انسانی با انسان، چه در زمین، چه در فضای خارج و چه در ابعاد و فضاهای غیر فیزیکی.
• سفر فضایی، جهش، کرم‌چاله‌ها و...
• سفر در زمان
• پیشرفت علم، زیست‌شناسی، ژنتیک، همانندسازی (تاگ سازی)، قدرت‌های ذهنی و...
• زمان‌ها و دنیاهای موازی (Multi-verse)
• شیمی‌های حیاتی متفاوت
• تأثیرات آینده اکتشافات علمی، خیال‌پردازی دربارهٔ مرزهای علم

و...

علمی-تخیلی در ایران

مقالهٔ اصلی: علمی-تخیلی در ایران

ادبیات علمی-تخیلی در ایران «ادبیات علمی» (مجلهٔ دُردانه) یا «افسانهٔ علمی» (هوشنگ غیاثی‌نژاد، مقدمهٔ خورشید عریان) یا «دانش فسانه» هم خوانده شده‌است، اما اصطلاح «علمی-تخیلی» عامه‌پسندتر و جاافتاده‌تر است. ادبیات علمی-تخیلی در ایران بین طبقهٔ کتابخوان عادی، طرفدار چندانی ندارد و بیشتر با ادبیات کودکان در یک طبقه قرار می‌گیرد. که البته استثناهایی هم وجود دارد، اما امروز هم ادبیات علمی-تخیلی در ایران مبدل به جریانی جدا و مستقل نشده‌است. از نویسندگان معاصر علمی -تخیلی می توان به ایرج فاضل بخششی اشاره کرد که 5 کتاب از او تاکنون به چاپ رسیده است

جستارهای وابسته

• کمیک
• فانتزی
• طرفداران فانتزی
• علمی تخیلی شناسی
• خلاقیت شناسی علمی تخیلی

منابع و ماخذ

1. ویکی انگلیسی lمدخل Science-Fiction
2. سایت آکادمی فانتزی، تاریخچه و نمونهٔ آثار
3. سایت سابق بعد هفتم به نشانی www.haftom.org (غیرفعال)
4. سایت طرفداران فانتزی
5. سایت شهر عصر فضا، نقل قول‌ها و برخی قسمت‌های تاریخچه

پیوند به بیرون

• آکادمی فانتزی - مرجع هواداران علمی-تخیلی و فانتزی
• دانش‌نامهٔ آزاد علمی-تخیلی و فانتزی