نقش صنعت گردشگری در توسعه اقتصادی
 |
طبق گزارش یونسکو در سال ۲۰۰۷، ایران جز پنج کشور برتر از نظر میراث فرهنگی و جز ده کشور اول در زمینه پتانسیل جذب گردشگر بینالمللی در جهان میباشد. مسئله اصلی این میباشد که چرا با توجه به پتانسیل بالایی ایران در زمینه جذب گردشگر، در این امر، به موفقیتی دست نیافته‌است. بررسی پیشینه مطالعات دراین زمینه نشان می‌دهد که صنعت گردشگری در ایران دارای فرصت‌ها و محدودیت‌هایی میباشد. به همین منظور در این مقاله با استفاده از روش فراتحلیل به بررسی فرصت‌ها و محدودیت‌های صنعت گردشگری در ایران پرداخته شد. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که قدمت و تمدن ایرانی، اکوتوریسم مناسب و منحصر به فرد، وجود فرقه‌ها و مذاهب مختلف و هزینه‌های کم گردشگری در ایران از مهمترین فرصت‌ها و پتانسیل‌های گردشگری در این کشور میباشد. همچنین، وجود محدودیت‌های سیاسی و برنامهریزی، اتکای بیش از حد به درآمدهای نفتی، محدودیت‌های زیربنایی و متمرکز شدن صنایع و خدمات در چند شهر بزرگ، محدودیت‌های فرهنگی و مذهبی، محدودیت‌های مرتبط با تبلیغات و رسانه و محدودیت در زمینه آموزش از جمله مهمترین چالش‌ها و محدودیت‌های صنعت گردشگری در ایران میباشد.
مقدمه[ویرایش]
امروزه صنعت گردشگری به عنوان یک تجارت پرسود و یک شاخه از اقتصاد جهانی در زمینه خدمات مورد توجه و در حال توسعه میباشد. این ادعا با این حقیقت که گردشگری بیش از ۱۰ درصد از درآمدهای ملی برخی کشورهای دنیا را شامل میشود، تأیید می‌گردد. توسعه گردشگری نقش مهم و اساسی را در فعالیتهای اجتماعی و فیزیکی بازی میکند. سازمان جهانی گردشگری رشد صنعتگردشگری را پیشبینی میکند و آن را حدود ۳۰ درصد از درآمد ملی کشورهای دنیا تخمین می‌زند. براساس گزارش سازمان گردشگری جهانی(۲۰۱۳)، اهمیت اقتصادی گردشگری جهانی و مسافرت، با افزایش میزان مسافران از ۲۵ میلیون نفر در سال ۱۹۵۰ به ۰۳/۱ بیلیون نفر در سال ۲۰۱۲، بیشتر نمایان میشود. سازمان گردشگری جهانی(۲۰۱۳) پیشبینی میکند که تعداد گردشگر رشد کند و تا سال ۲۰۳۰ به ۸/۱ بیلیون گردشگر در سال برسد. بر اساس گزارش سازمان جهانی گردشگری، ایران از نظر جذابیت و پتانسیل گردشگری جزء در ۱۰ کشور اول دنیا میباشد، ولی این کشور در صنعت گردشگری و میزان پذیرش گردشگر خارجی به ترتیب در رده ۷۷ و ۷۰ جهان قرار دارد. این آمارها نشان می‌دهد که در حال حاضر صنعت گردشگری ایران با تمام ظرفیتش کار نمی‌کند. ایران چهار فصل در یک سال دارد و گردشگران می‌توانند با پرواز ۴۵ دقیقه‌ای از گرم‌ترین مکان به سردترین مکان در این کشور بروند (کریمی، ۲۰۰۹: ۱۶۰).
ایران با بیش از ۷۰۰۰ سال تمدن، زمینه و میراث فرهنگی جزء اولین کشورهای با قدمت و تمدن تاریخی میباشد (حاجی‌پور، ۲۰۰۷). بر اساس گزارش یونسکو در سال ۲۰۰۷، ایران جزء ۵ کشور برتر از نظر میراث فرهنگی و زمینه تاریخی و از طرفی دیگر، جزء ده کشور اول در زمینه پتانسیل جذب گردشگر بینالمللی در جهان محسوب میشود، ولی ایران در صنعت گردشگری در رده ۷۷ جهان و در زمینه میزان پذیرش گردشگر خارجی در رده ۷۰ جهان قرار دارد (سازمان جهانی گردشگری، ۲۰۰۹: ۱۸).
مسئله اصلی این است که چه محدودیت‌هایی وجود دارد که صنعت گردشگری در ایران با دارا بودن بالاترین پتانسیل‌ها در صنعت گردشگری، با تمام ظرفیت کار نمی‌کند؟ همچنین فرصت‌ها و پتانسیل‌های ایران برای جذب گردشگر خارجی چیست؟
اهمیت و ضرورت صنعت گردشگری[ویرایش]
صنعت گردشگری از دو جهت عمده حائز اهمیت است: نخست، موجبات آشنایی ملل با دیگر فرهنگها، نژادها، اقوام، سرزمین‌ها، گویش‌ها و … را فراهم می‌نماید و دوم، ازنظر اقتصادی به عنوان یکمنبع تأمین درآمد و ارز محسوب میشود. کشورهای مختلف جهان در سایه برخورداری از امکانات گوناگون و جاذبه‌های متنوع، در پی جذب و جلب جهانگردی به سوی خویش هستند. متأسفانه در کشور ما، صنعت گردشگری چنان‌که شایسته‌است گسترش و توسعه نیافته‌است. باوجودی که درتمامی برنامههای توسعه سالیان اخیر بر رهایی از اقتصاد تکمحصولی متکی بر صادرات نفت تأکید شده ولی در مقام عمل موفقیت و کامیابی قابل توجه، مملوس و محسوسی در این زمینه به دست نیامده است. رشد و توسعه صنعت گردشگری در ایران به عنوان یکی از راهکارهای عملی رهایی از اقتصاد تک محصولی و متنوع‌سازی منابع درآمدی کشور باید بیش از پیش مورد توجه برنامهریزان و سیاست‌گذاران کشور قرارگیرد (غفاری و دیگری، ۱۳۸۱: ۲۲۰)..
مبانی نظری[ویرایش]
جهانگردی و گردشگری از دیرباز در ایران رونق داشته و قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم، آمد و شد خاورشناسان، وجود کاروان‌سراها، چاپارخانه‌های قدیمی و راه‌های ارتباطی گسترده دلیل این مدعاست. در دورههای متفاوت و در حکومت‌های مختلف از جمله هخامنشیان، سلوکیان و غیره به این مسئله بر اساس شرایط گوناگون توجه شده‌است. در زمان صفویه یکی از درخشان‌ترین دوران سیاحت درایران رقم خورد که مهمترین عوامل آن توسعه، افزایش امنیت، راه‌های ارتباطی مناسب و تأسیسات متعددی بوده که در این دوره در ایران ایجاد شده‌است (الوانی و دیگری، ۱۳۸۵: ۵۲).
درسال۱۳۱۴ شمسی برای اولین‌بار دروزارت داخله (کشور) اداره‌ای به نام «اداره جلب سیاحان خارجی و تبلیغات» تأسیس شد و انجام امور مربوط به جهانگردی کشور بر عهده آن اداره محول شد. در سال ۱۳۱۹ شمسی نخستین آژانس جهانگردی ایران در تهران تأسیس شد و در سال۱۳۴۰ نیز شورای عالی جهانگردی مرکب از ۱۲ نفر از نمایندگان وزارتخانه‌ها و موسسات دولتی و سه نفر از اشخاص مطلع و کارشناس در امر گردشگری و جهانگردی به موجب تصویب هیئت وزیران وقت تشکیل شد. در سال ۱۳۵۷ و پس از پیروزی انقلاب اسلامی وزارت اطلاعات و جهانگردی به وزارت ارشاد ملی و سپس به وزارت ارشاد اسلامی تغییر نام داد و حوزه معاونت جهانگردی این وزارتخانه سرپرستی امور جهانگردی کشور را به عهده گرفت (غفاری و دیگری، ۱۳۸۱: ۲۱۹). در سال ۱۳۷۶ با ادغام حوزه معاونت سیاحتی و زیارتی و سازمان مراکز ایرانگردی و جهانگردی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان ایرانگردی و جهانگردی به وجود آمد که تا اوایل سال ۱۳۸۳ فعالیت داشت. سازمان میراث فرهنگی و گردشگری از ادغام دو سازمان ایرانگردی و جهانگردی و سازمان میراث فرهنگی به وجود آمد و بعدها سازمان صنایع دستی نیز به آن اضافه شد که هم‌اکنون فعالیت خود را ادامه می‌دهد (الوانی و دیگری، ۱۳۸۵: ۷۴).
ارکان صنعت گردشگری[ویرایش]
شناسایی ساختارهای صنعت گردشگری اهمیت زیادی در ارتقاء گردشگر خارجی دارد. صنعت گردشگری تلفیقی از فعالیت‌ها، خدمات و صنایع مختلف میباشد، بنابراین ساختار صنعت گردشگری شامل عناصر اساسی مشخصی می‌شودکه در زیر دو گروه منابع و زیرساخت‌های گردشگری طبقه‌بندی می‌شوند (الیوت، ۱۹۹۷: ۴۰).
منابع گردشگری[ویرایش]
منابع گردشگری شامل: منابع طبیعی، منابع فرهنگی و منابعی که مبتنی بر تلاش‌های بشریاند را در بر میگیرد. با افزایش انواع منابع گردشگری، ظرفیت صنعت گردشگری برای جذب مسافران و افزایش گردشگر خارجی هم ارتقاء مییابد؛ بنابراین، منابع گردشگری برای حکومت‌ها به خاطر جذب مسافران و افزایش گردشگر خارجی دارای اهمیت میباشد (فاطمی و همکاران، ۲۰۱۲: ۱۸).@paya_lh44
زیرساخت‌های گردشگری[ویرایش]
زیرساخت‌های گردشگری همه ساختمان‌ها و زیرساخت‌های یک کشور را که شامل: سیستم ارتباطات، سیستم بهداشت، سیستم حمل و نقل (مثل بزرگراه، جادهها، راه‌آهن، فرودگاه، بندرها و …)، رستوران‌ها، مراکز خرید، مراکز تفریحی، هتل‌ها، پارک‌ها و غیره میشود را پوشش می‌دهد. این زیرساخت‌ها باعث افزایش گردشگر خارجی و ارتقاء صنعت گردشگری در یک کشور می‌گردند، بنابراین حکومت‌ها باید با بهبود و ارتقاء این زیرساخت‌ها به ارتقاء صنعت گردشگری خود کمک کنند.
افزایش گردشگر بینالمللی یک روش توسعه اقتصادی[ویرایش]
صنعت گردشگری یک کشور، یک قسمت از انواع فعالیت‌ها در بخش اقتصادی میباشد؛ بنابراین، توسعه صنعت گردشگری باعث توسعه صنایع دیگر در بخش‌های دیگر می‌گردد. برای مثال، بخش کشاورزی با افزایش تقاضا برای مصرف، بخش صنایع دستی با افزایش تقاضای این نوع محصولات، بخش ساختمان‌سازی با افزایش بودجه برای تسهیل حمل و نقل و ساختن جادهها، فرودگاه و همچنین افزایش تقاضا برای استفاده از خدمات حمل و نقل و ارتباطات، خدمات مالی، خدمات فرهنگی و آموزشی به ارتقاء این بخش کمک میکند (متیسون، ۱۹۸۲: ۴).
نتایج مثبت صنعتگردشگری باتوسعه و ایجاد زیرساخت‌های مقتضی برای ارتقاء این صنعت، به صورت غیرمستقیم بر حکومت تأثیر می‌گذارد. ایجاد زیرساخت‌های بهتر مثل جادهها، برق، تلفن و شبکه حمل و نقل عمومی از جمله این نتایج مثبت می‌باشند. به علاوه، ارتقاء گردشگری منجر به ارتقاء شرایط اقتصادی مثل کاهش میزان بیکاری و افزایش کیفیت زندگی افراد محلی در بسیاری از کشورها میشود. به عبارت دیگر، شکوفایی صنعت گردشگری منجر به غنی شدن فرهنگها، حفظ و مراقبت از آثار باستانی و ارتقاء ارزش اطلاعات و آگاهی‌های اجتماعی می‌گردد (فرانس، ۱۹۹۷: ۷).
گردشگری باعث ارتقاء سطح بهداشت و ایجاد شغل در جهان میشود. گردشگری یک موتور اقتصادی برای اقتصاد کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه میباشد. بر اساس گزارش آماری انجمن مسافرت و گردشگری جهانی در سال ۲۰۱۰، صنعت گردشگری ۷/۱۰ درصد تولید ناخالص جهانی را شامل میشود؛ این صنعت همچنین ۲۰۰ میلیون شغل در سراسر جهان ایجاد کرده‌است و حدود ۸ درصد شاغلین در جهان در این صنعت مشغول به کار می‌باشند. در سه سال اخیر حدود ۵/۸ میلیون شغل جدید به خاطره رونق گردشگری ایجاد شد. تا سال ۲۰۲۰، تخمینزده میشود که صنعت گردشگری ۱۲ درصد تولید ناخالص جهانی را شامل شود؛ همچنین ۲۵۰ میلیون شغل در سراسر جهان ایجاد کند و حدود ۹ درصد شاغلین در جهان در این صنعت مشغول به کار گردند (انجمن مسافرت و گردشگری جهانی، ۲۰۱۰: ۱۰۵).
عوامل مؤثر بر صنعت گردشگری[ویرایش]
برخی از عوامل منجر به توسعه و ارتقاء صنعت گردشگری در یک منطقه می‌گردند. حکومت‌ها باید شرایط مطلوب را برای توسعه صنعت گردشگری فراهم کنند. به طورکلی دوگروه عوامل بر صنعت گردشگری تأثیر می‌گذارد. گروه اول، عوامل بیرونی مثل عوامل اجتماعی، اقتصادی، تکنولوژی و … هستندکه بر بازار گردشگری موثرند. گروه دیگر عوامل درونی هستندکه مرتبط با بازارگردشگری می‌باشند (آلزیاک، ۱۹۹۹). در
زیر به برخی از مهمترین عوامل مؤثر بر صنعت گردشگری اشاره می‌گردد:
الف) رسانه[ویرایش]
اطلاع‌رسانی و تبلیغات در سطوح ملی و بینالمللی از کارکردهای مهم رسانه در صنعت گردشگری میباشد. همچنین استفاده از رسانه‌هایی مثل تلویزیون، رادیو، تلفن، پست الکترونیکی و شناساندن جشنواره‌های فرهنگی و هنری در داخل و خارج کشور، باعث ایجاد یک تصویر خوب در ذهن گردشگر و تقاضای بیشتر برای بازدید از مناطق مختلف گردشگری می‌گردد (الیوت، ۱۹۹۷: ۴۲). استفاده از روشها و تکنیک‌های مدرن در تبلیغات برای جذب گردشگر و در نتیجه افزایش تعداد گردشگر جذب شده منجر به ارتقاء صنعت گردشگری در هر کشوری می‌گردد (غفاری و دیگری، ۲۰۰۹: ۱۸۴).
ب) حمل و نقل[ویرایش]
حمل و نقل به فعالیت فرودگاه‌ها، بنادر، راه‌آهن، بزرگراه‌ها و سایر سیستم‌های حمل و نقل اشاره دارد. نقش حمل و نقل به صورتی هم در تعریف گردشگر نمایان میباشد، به این صورت که گردشکری، حمل و نقل افراد از طریق هوا، جاده، ریل و دریا میباشد. همچنین ورود آسان به یک کشور یا منطقه و تنوع روش‌های حمل و نقل آن کشور یا منطقه در صنعت گردشگری حائز اهمیت است. توسعه و ساختن جادهها، بزرگراه‌ها و جاده‌های جدید برای کم شدن فاصله مناطق و سرعت بخشیده به مسافرت‌ها با ماشین میباشد (لیمر و دیگری، ۲۰۰۹: ۲۶).
ج) مدیریت محیطی و مسئله امنیت[ویرایش]
مدیران باید امنیت را برای مردم و گردشگران در یک کشور بهبود ببخشند. مدیریت محیطی همه حوزه‌ها مثل امنیت اجتماعی، مدیریت بحران، مدیریت سبز محیط، جلوگیری از حمله‌های تروریستی و … را شامل میشود. یکی از مهمترین عواملیکه منجر به کاهش گردشگر دریک کشور می‌گردد، نبود امنیت درآن کشور میباشد. به عبارت دیگر، گسترش ناامنی در زندگی و ابعاد مالی و درخطر بودن منافع گردشگران، منجر به کاهش پتانسیل گردشگری و صنعت آن می‌گردد (هریسون، ۱۹۹۵: ۳۲).
د) حکومت[ویرایش]
سازمان‌های همکاری کننده در زمینه گردشگری باعث افزایش سرمایهگذاری عمومی و خصوصی برای گسترش صنعت گردشگری می‌گردند. حکومت‌ها باید با قوانین و آیین‌نامه‌هایی مثل ویزای آنلاین و سیاست‌های ورود خارجی‌ها و غیره شرایط را برای ورود گردشگر به منطقه یا کشور مورد نظر فراهم کنند. همکاری حکومت‌ها با سازمان‌های فعال در زمینه گردشگری منجر به ایجاد انگیزه این سازمان‌ها برای سرمایهگذاری و فعالیت بیشتر در این زمینه می‌گردد و منجر به ایجاد اشتغال در زمینه خدمات و گردشگری میشود (فاطمی و همکاران، ۲۰۱۲: ۲۲).
ه) آموزش[ویرایش]
ایجاد و توسعهی ابزارهایی برای مهماننوازی مخصوص از طریق فراهم کردن امکاناتی مثل هتل‌ها، رستوران‌ها و نمایشگاه‌ها و غیره یک مسافرت منحصر به فرد را برای گردشگران رقم می‌زند. تربیت افرادی که در مناطق گردشگری و خدمات آنجا مشغول به کار هستند و همچنین توسعه روش‌های آموزشی، ارتقاء ذهنیت مهماننوازی خوب از گردشگران و توسعه روش‌هایی در بخش خدمات باعث جذب گردشگر بیشتر و ارتقاء صنعت گردشگری میشود (فاطمی و همکاران، ۲۰۱۲: ۲۳).
و) ارتباطات[ویرایش]
برای توسعه صنعت گردشگری ارتباط و همکاری سازمان‌های مرتبط با گردشگری مهم و ضروری میباشد. مشارکت در زمینه مدیریت، برنامهریزی، بازاریابی و تبادل پول بین شرکت‌هاییکه در زمینه گردشگری کار میکنند، راهی را برای همکاری یا شراکت بین بخش‌های خصوصی و دولتی باز میکند. اصطلاح سازمان‌های همکاری کننده درزمینه گردشگری شامل فراهم کنندگان خدمات، حکومت‌ها و اجتماعات فعال در زمینه جذب گردشگر میشود؛ بنابراین، آنها ترکیبی از فعالیت‌ها، خدمات، سیاست‌ها، آییننامهها و استانداردها را برای تأمین نیاز گردشگران فراهم میکنند (کریمی، ۲۰۰۹: ۱۶۸).
روش تحقیق[ویرایش]
پژوهش حاضر به روش فراتحلیل به مثابه بازنگری پیشینه پژوهشی انجام میپذیردکه درآن بازنگری در پیشینه پژوهش در حوزه گردشگری صورت میگیرد. اصل اساسی و عملی در فراتحلیل عبارت است از: ترکیب نتایج تحقیقات مختلف و متعدد، استخراج نتیجههای جدید و منسجم و حذف آنچه که موجب سوگیری در نتایج نهایی میشود (دلاور، ۱۳۷۴: ۱۱۵). بنابراین واحد تحلیل در فراتحلیل مطالعات انفرادی پژوهشگران مختلف در حوزه مورد بررسی است. جامعه آماری تحقیق حاضر، همه تحقیقات داخلی و خارجی که تا زمستان ۱۳۹۲ به بررسی فرصت‌ها و چالش‌های صنعت گردشگری در ایران پرداختند، را شامل میشود. بر این اساس، چند تحقیق در این زمینه به عنوان نمونه انتخاب شدند، که در جدول شماره (۱)، خلاصه‌ای از آنها ذکر می‌گردد.
جدول شماره (۱): چکیده تحقیقات مورد استفاده در پژوهش حاضر
| نام محقق | موضوع مطالعه | یافتهها |
| غفاری و مولایی(۱۳۸۱) | صنعت توریسم در ایران: چالش‌ها و راهکارها | نبود برنامهریزی مناسب، تبلیغات منفی دربارهٔ ایران، نداشتن نیروی انسانی کارآموزده، عدم آگاهی به مزیت‌های گردشگری، عدم سرمایهگذاری در گردشگری و ناهماهنگی سازمان‌های مرتبط از جمله موانع توسعه صنعت گردشگری در ایران میباشد. |
| محسنی(۱۳۸۸) | گردشگری پایدار در ایران: کارکردها، چالش‌ها و راهکارها | نارسایی‌های اقتصادی مثل عدم حمایت از سرمایهگذاری در صنعت گردشگری، عدم آگاهی اجتماعی دربارهٔ مزایایی گردشگری، ضعف مدیریت و برنامهریزی، موانع آموزشی و موانع فرهنگی و تبلیغاتی از جمله چالش‌های مهم توسعه صنعت گردشگری در ایران میباشد. |
| تقوی و قلی‌پور سلیمانی(۱۳۸۸) | عوامل مؤثر بر رشد صنعت گردشگری ایران | نرخ آزاد ارز، قیمت اتاق هتل، درآمدهای ارزی دورههای گذشته، تعداد اتاق هتل و آژانس‌های گردشگری بر گردشگری خارجی ایران تأثیر دارند. |
| رجبی و همکاران(۱۳۸۸) | اسلام، توریسم و مشکلات گردشگری در ایران | بیم از اثرات مخرب گردشگری بر فرهنگ، پندارهای نادرست گردشگران از ایران، عدم تبلیغات مناسب، مشروط کننده‌های مذهبی و فرهنگی و همچنین موانع فقهی و مذهبی را می‌توان از جمله مشکلات گردشگری در ایران دانشت. |
یافته‌های پژوهش[ویرایش]
محدودیت‌های گردشگری در ایران
بر اساس آمارهای موجود ۲۴۱۱۹۸ گردشگر در سال ۱۹۶۹ از ایران دیدن کردند. در سال ۱۹۷۵ این تعداد به دو برابر، یعنی حدود ۵۸۸۷۶۸ نفر افزایش یافت. هرچند بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و جنگ ایران و عراق گردشگر ورودی به ایران به کمترین حد خود رسید. ایران در سال ۱۹۸۲، فقط از ۶۸۵۹۵ گردشگر پذیرایی کرد. از سال ۱۹۸۹ به بعد علاقه گردشگران به گردشگری در ایران افزایش یافت. در سال ۱۹۹۷ و همزمان با سیاست‌های جدیدگردشگری، ایران حدود ۷۶۴۰۹۲ گردشگر را جذب کرد (ذوالفقاری، ۲۰۰۷: ۵). بعد از آن و همچنین بعد از تشکیل سازمان میراث فرهنگی و گردشگری تعداد گردشگری ورودی به ایران افزایش یافت. در سال ۲۰۰۰، ۱۳۴۱۷۶۲ گردشگر از ایران بازدید کردند. ایران در سال ۲۰۰۶ نتوانست بیش از ۷۰۰ هزار گردشگر جذب کند و نسبت به سال‌های قبل دارای افت شدیدی بود. این در حالی است که ایران دارای ظرفیتهای بالایی در جذب گردشگر میباشد. بر اساس آمار سازمان گردشگری جهانی، ایران در سال ۲۰۱۰ و ۲۰۱۱ به ترتیب از ۹۳۸/۲ و ۳۵۴/۳ میلیون گردشگر خارجی پذیرایی کرد (سازمان گردشگری جهانی، ۲۰۱۲: ۱۵۵). علی‌رغم افزایش قابل توجه گردشگر خارجی در سال‌های اخیر در ایران، کارشناسان معتقدند که صنعت گردشگری در ایران دارای ظرفیت به مراتب بیشتری از این میزان میباشد و به دلیل برخی محدودیت‌ها که در زیر به تعدادی از آنها اشاره می‌گردد، ایران نمی‌تواند از همه ظرفیتهای خود برای جذب گردشگر استفاده کند.
نمودار ۱. سهم دریافت یهای ایران از گردشگران بی نالمللی نسبت به جهان) میلیارد دلار([ویرایش]
محدودیت‌های زیرساختی
نظام حکومت مرکزی در ایران باعث توسعه زیرساختی نامتوازن میشود. از یک سو، شهرهای بزرگ مثل تهران، اصفهان، مشهد، تبریز توسعه یافته و مدرن هستند، از سوی دیگر، شهرها و مناطق دیگر محروم و در حاشیه قرار گرفتند. راه‌ها و خط آهن بر اساس نیازهای توسعه‌ای ساخته نشد، بلکه بر اساس نیازها و مستلزمات شهرهای بزرگ به وجودآمد. گردشگری بهعنوان یکی از اولویت‌های توسعه دربرنامه- ریزی توسعه ملی دیده نمی‌شود و هیچ‌کدام از بخش‌های خصوصی و دولتی سرمایهگذاری قابل توجهی در زمینه توسعه گردشگری انجام ندادند. از این رو، امکانات محل اقامت مناسب کافی نمی‌باشد. علاوه بر این، باوجود فاصله طولانی بین مقاصدگردشگری، خدماتگردشگری محدودی مانند: رستوران‌ها، خدمات بهداشتی و غیره وجود دارد. همچنین سیستم مالی و بانکی ایران با توجه به گردشگری، به خصوص مورد نیاز گردشگری بینالمللی، توسعه‌یافته نمی‌باشد. تعداد کمی مراکز ارز وجود دارد و تقریباً هیچ خدماتی برای امکانات بینالمللی پول از جمله کارت اعتباری، دستگاه خودپرداز ارز و بانکداری الکترونیکی وجود ندارد (حامدی، ۲۰۱۰: ۴۰).
نمودار ۲. ورود گردشگر به ایران[ویرایش]
محدودیت‌های سیاسی و برنامهریزی
کشف نفت دراوایل قرن بیستم از مهمترین خصوصیات دولت ایران بود. بعد ازکشف نفت، منابع درآمدی دولت ایران به خاطر معاوضه نفت با ارزهای خارجی به شدت افزایش یافت. درآمدهای نفتی قرار بود به عنوان موتور رشد در ایران باشد، ولی دسترسی آسان به این درآمدها مانع از توسعه بخش کشاورزی، صنعت و فعالیتهای تولیدی دیگر شد و افزایش واردات، خدمات و فعالیتهای سوداگرانه را جایگزین برنامههای بلندمدت کرد (کارل، ۱۹۹۷: ۵۳). اساس اقتصاد ایران مبتنی بر صادرات نفت میباشد که حدود ۸۵ درصد از بودجه سالانه این کشور را تشکیل می‌دهد. در نتیجه، حکومت به علت انحصار مالکیت منابع و درآمدهای نفتی، کمترین توجه را به منابع درآمدی دیگر که نیازمند برنامههای بلندمدت و طرح‌های توسعه‌اند، میکند. به علاوه، سیاست‌ها و برنامههای حکومتی درایران باعث کاهش سرمایه‌گذاری‌های خارجی در زمینه توسعه صنعت گردشگری میشود، که این مورد موانعی را در جهت ارتقاء بازار گردشگری بینالمللی در ایران ایجاد میکند. همچنین قوانین و مقررات دست و پاگیر گمرکی، صدور ویزا، روادید و غیره را می‌توان در زمره مشکلات همیشگی ذکر کرد (حامدی، ۲۰۱۰: ۴۰).
فرصت‌های صنعت گردشگری ایران[ویرایش]
ایران دارای مجموعه‌ای از فرصت‌های گردشگری است. این امر نه تنها در آثار تاریخی و جاذبه‌های طبیعی بلکه حتی در هنجارهای فرهنگی و ارزش‌های دینی آن نهفته‌است که در پی می‌آید. در ادامه به برخی از فرصت‌های گردشگری در ایران پرداخته میشود.
قدمت و شهرت ایران[ویرایش]
ایران با بیش از ۷۰۰۰ سال تمدن و زمینه و میراث فرهنگی جز اولین کشورهای با قدمت و تمدن تاریخی میباشد. در ایران حدود ۲۰۰ هزار بنای تاریخی در کشور وجود دارد که در مقایسه با دیگر کشورهای جهان بیانگر ظرفیت بسیار بالا و قابل توجهی است (حامدی، ۲۰۱۰: ۴۱).
جذابیت و اکوتوریسم[ویرایش]
ایران کشوری چهار فصل و دارای مناظر طبیعی، پدیده‌های جغرافیایی، آب گرم‌های طبیعی، دریاها، سواحل دریا، دریاچه‌ها، شرایط مختلف آب و هوایی، پیست اسکی، جنگل‌های بوم‌شناختی مختلف، کوه‌ها، بناهای تاریخی و هنری و موزه‌های طبیعی میباشد که همه این‌ها نشان دهنده اکولوژی منحصر به فرد ایران برای گردشگران است (هوشمند، ۲۰۰۶: ۳).
هزینه‌های کم در ایران نسبت به سایر کشورها[ویرایش]
تنزل ارزش پول ایران نسبت به سایر ارزهای قابل معاوضه در جهان، باعث کاهش هزینه مسافرت و زندگی در ایران شده‌است؛ بنابراین، یک شانس بزرگ ایران برای جذب گردشگر این است که هزینه‌های گردشگری در کشورهای دیگر گران است و گردشگران با هزینه‌های کمتری می‌توانند به ایران مسافرت کنند و به گردشگری بپردازند (فاطمی و همکاران، ۲۰۱۲: ۲۲).
جذابیت هنری و فرهنگی ایران[ویرایش]
هنر و فرهنگ کشورها، بیشترین اهمیت را در جذب گردشگر خارجی و ارتقاء صنعت گردشگری آن کشور دارد. تاریخ هنر ایرانی به هزاران سال قبل میلاد مسیح برمی‌گردد. زیبایی‌شناسی منحصر به فرد ایرانیان در آثار به جا مانده از دوران هخامنشیان نمایان است. همچنین زبان‌های مختلف در قسمت‌های مختلف ایران وجود دارد. ادبیات ایرانی هم به هزاران سال قبل برمی‌گردد و به دلیل ارزشمند و غنی بودن این زبان، تناسب زیادی برای شعر سرایی داشت. موسیقی سنتی و قدیمی ایرانیان به ۱۷۰۰ سال قبل برمی‌گردد. این‌ها همگی فرصت‌های مناسبی برای جذب گردشگر فرهنگی به وسیله کنسرت‌ها، جشنواره‌های موسیقی و فرهنگی و غیره میباشد (آندریو و همکاران، ۲۰۱۰: ۱۰). جشن‌ها، جشنواره‌ها و روزهای سنتی ایرانیان می‌تواند جذب کننده گردشگران خارجی باشد. روزهای معروف و سنتی ایرانیان بیشتر شامل: جشن آتش، عید نوروز، روز طبیعت، جشنواره آب، جشنواره پاییز و زمستان میباشد.
سیاستگذاری برای توسعه گردشگری[ویرایش]
گردشگری یکی از پویاترین فعالیتهای اقتصادی عصر حاضر است که در توسعه پایدار محلی نقش مهمی دارد. این صنعت از طریق ترکیب و به‌کارگیری همزمان منابع داخلی و خارجی، منافع اجتماعی، اقتصادی، زیست‌محیطی و فرهنگی زیادی را به همراه دارد. در بسیاری از کشورها امروزه گردشگری نیروی اصلی پیشبرد و رشد اقتصادی کشور به‌شمار می‌رود و به اندازهای در توسعه اقتصادی- اجتماعی کشورها اهمیت دارد که اقتصادانان آن را صادرات نامرئی نامیدهاند. از این رو بیشتر برنامهریزان در پی ارائه برنامههای مناسب برای توسعه گردشگری هستند و بهرهگیری مناسب از ظرفیتهای گردشگری نیازمند مطالعه، بررسی و برنامهریزی دقیق است (امین بیدختی و همکاران، ۱۳۸۹: ۵۵). ایران با تأکید بر چشمانداز ۲۰ ساله کشور و سرمایهگذاری ۳۰ میلیارد دلاری برآن است سهم خود را از بازار جهانی گردشگری در سال ۱۴۰۴ با جذب حداقل یک و نیم درصد تعداد گردشگر بینالمللی (۲۰ میلیون نفر) به ۲ درصد از درآمد صنعت گردشگری جهان برساند که مسلماً رسیدن به این مهم با سیاستگذاری‌های مناسب برای جذب گردشگران در این زمینه محقق خواهد شد (رسول‌زاده و دیگری، ۱۳۹۱: ۳۰).
در زیر به برخی از مهمترین سیاست‌های توسعه صنعت گردشگری در ایران اشاره می‌گردد:
الف) حمل و نقل[ویرایش]
بر اساس گزارش انجمن جهانی مسافرت و گردشگری(۲۰۱۳) کیفیت زیرساخت‌های هوایی، جاده‌ای، راه‌آهنی و دریایی ایران در بین کشورهای جهان به ترتیب در رتبه ۱۲۹، ۶۸، ۴۵ و ۸۰ قرار دارد (گزارش انجمن جهانی مسافرت و گردشگری، ۲۰۱۳: ۱۴). ظرفیت و کارایی پایین و بنگاههای اقتصادی مرتبط با بخش گردشگری کشورمان، از جمله شبکه حمل و نقل شهری، زمینی، دریایی، هوایی و راه‌آهن و مشکلات ناشی از تأخیر پرواز، بلیت هواپیما، نبود امکانات مناسب در مبادی ورودی گردشگران، کمبود تجهیزات ارتباطی و غیره از جمله موانع و مشکلات بزرگ در راه توسعه گردشگری به‌شمار می‌روند. تشویق بخش خصوصی به سرمایهگذاری، ایجاد زمینههای لازم جهت ورود سرمایه‌های خارجی، اخذ وام از سازمان‌های جهانی جهت تکمیل پروژههای موجود و انجام مطالعات وتحقیقات توجیهی فنی و اقتصادی جهت احداث زیرساخت‌هایی نظیر پایانه‌های حمل و نقل مسافرتی، جادهها، فرودگاه‌ها، از جمله راهکارهای پیشنهادی جهت توسعه حمل و نقل می‌باشند. جدا از امکانات سخت‌افزاری، تدوین قوانین و مقررات دقیق و ساده گمرکی و جلوگیری ازتشریفات زاید و دست و پاگیر در مورد ورود و خروجکالا و مسافر، ایجاد یا تقویت مراکز اطلاع‌رسانی و عرضه کتب راهنمای گردشگری، نقشه استان‌ها، آدرس هتل‌ها و رستوران‌ها، مسیر و برنامه وسایل نقلیه عمومی و همچنین افزایش کارایی مأموران گذرنامه در مرزهای ورودی، نتایج مطلوبی در راستای توسعه صنعت گردشگری خواهد داشت (صمدیان و همکاران، ۱۳۸۸: ۱۱۱).
ب) مدیریت محیطی و مسئله امنیت[ویرایش]
یکی از مهمترین عواملی که باعث افول صنعت گردشگری در هر کشور میشود، فقدان امنیت در آن کشور است. ناگفته پیداست که با افزایش ضریب امنیت در کشور در هر دو بعد مرزی و داخلی بر میزان تمایل گردشگران افزوده میشود. به عبارت دیگر، با گسترش ناامنی در ابعاد جانی و مالی، میزان تمایل و رغبت گردشگران به صورت تصاعدی کاهش مییابد (غفاری و دیگری، ۱۳۸۸: ۲۲۱). بر اساس گزارش انجمن جهانی مسافرت و گردشگری(۲۰۱۳)، ایران در متغیر میزان آرامش و امنیت؛ با ابعادی مثل میزان جرم و خشونت، میزان تصادف در جادهها، میزان اعمال تروریستی و قابلیت اعتماد به نیروی پلیس؛ با نمره ۴ (از ۷) دربین کشورهای جهان درجایگاه نازل ۱۰۶ قرار دارد (انجمن جهانی مسافرت و گردشگری، ۲۰۱۳: ۳۶). گام اول در ارتقاء صنعت گردشگری در ایران، برقراری و تضمین امنیت فراگیر هم در بعد خارجی و هم در بعد داخلی میباشد. برای تحقق این هدف باید ابتدا اقداماتی مثل افزایش امنیت مرزی و داخلی، جلوگیری از وقوع حوادث و رخدادهای داخلی علیه گردشگران بینالمللی، تربیت پلیس راهنمای گردشگری، تأمین امنیت برای گردشگران در ساعت‌های خلوت و کم تردد دربافت‌های تاریخی و استفاده از تجربیات دیگر کشورها به ویژه کشورهای موفق درحوزه گردشگری انجام داد و سپس با ایجاد شبکه-های ماهواره‌ای و انجام تبلیغات در سطح بینالمللی، به صورت گسترده چهره واقعی ایران نشان داده شود (صیدایی و دیگری، ۱۳۸۹: ۱۰۸).
ج) حکومت[ویرایش]
حکومت‌ها درکشورهای درحال توسعه شاخص‌هایی مانند تمرکز شدید قدرت و اقتدار سیاسی، سیطره مالکیت دولتی، سرکوب آزادی سیاسی و ساختارهای بوروکراتیک دارند. از جمله محتمل‌ترین نتایج چنین شرایطی، به حاشیه رانده شدن بخش خصوصی در داخل و کاهش میزان سرمایهگذاری در زیرساخت‌های صنعت گردشگری میباشد (توسون، ۲۰۰۱: ۱۵). تعدد مراکز تصمیم‌گیری و عدم تفکیک کارکردهای اقتصادی، سیاسی و فرهنگی - اجتماعی در ایران منجر به شکل‌گیری موانع جدی در برابر صنعت گردشگری ایران شده‌است. اما در ورای این مشکلات ظاهری و در سطحی عمیق‌تر، موانع بسیار بنیادین در ساختار اقتصاد ایران وجود دارد که اغلب آنها ریشه در نگرش‌های مربوط به اقتصاد سیاسی خاص ایران دارد که در این زمینه روند ناقص خصوصی‌سازی و تسلط اقتصاد دولتی نفت محور در ایران، منجر به کاهش اهمیت سایر بخش‌های مختلف اقتصادی از جمله گردشگری شده‌است. در این شرایط گردشگری با حضوری بسیار کمرنگ، همواره در حاشیه سیاست‌ها و برنامههای کلان توسعه دولت قرار گرفته‌است (حیدری چیانه، ۱۳۹۲: ۲۷). به منظور دستیابی به اهداف توسعه صنعت گردشگری، باید تسهیلاتلازم برای بخش خصوصی چون تضمین امنیت سرمایه و سرمایهگذاری توسط دولت، پرداخت وام‌های بلندمدت با بهره کم، واگذاری زمین مناسب با بهای دولتی، حذف تشریفات زائد و دست و پاگیر اداری برای ایجاد هتل، متل، رستوران، تفرجگاه و دیگر تأسیسات مورد نیاز و تخفیفات گمرکی و مالیاتی ایجاد شود (بنادرویش، ۱۳۸۲: ۲۷). همچنین حکومت‌ها باید با قوانین و آیین‌نامه‌هایی مثل ویزای آنلاین و سیاست‌های ورود خارجی‌ها و غیره شرایط را برای ورود گردشگر به منطقه یا کشور مورد نظر فراهم کنند.
نتیجه‌گیری[ویرایش]
برای توسعه گردشگری در ایران، اتخاذ یک چشمانداز جامع با توجه به هر دو سطح خرد و کلان پیشنهاد میشود. درسطح کلان، باید به بالا بردن اولویت توسعه گردشگری در درازمدت، سیاست‌های توسعه ملی، توجه بیشتر به برنامهریزی، هماهنگی و نظارت و بهبود زیرساخت‌های مورد نیاز برای توسعه گردشگری، توانمندسازی مسئولان محلی به منظور اجتناب از بوروکراسی و سرمایهگذاری، توجه بیشتری شود. همچنین در سطح خرد، جوامع محلی باید در تصمیم‌گیری برای منطقه خود مشارکت بیشتری داشته باشند، آگاهی آنها از اثرات مثبت و منفی گردشگری (از طریق رسانه‌های جمعی، آموزش و پرورش، کارگاه‌ها و غیره) افزایش یابد. همچنین مردم فرصت بالا بردن صدای خود را، در صورت نیاز، از طریق تقویت نهادهای مدنی داشته باشند.
نتایج تحقیق نشان می‌دهدکه قدمت و تمدن ایرانی، اکوتوریسم مناسب و منحصر به فرد، وجود فرقه‌ها و مذاهب مختلف و هزینه‌های کم گردشگری در ایران از مهمترین فرصت‌ها و پتانسیل‌های گردشگری در این کشور میباشد. همچنین وجود محدودیت‌های سیاسی و برنامهریزی، اتکای بیش از حد به درآمدهای نفتی، محدودیت‌های زیربنایی و متمرکز شدن صنایع و خدمات در چند شهر بزرگ، محدودیت‌های فرهنگی و مذهبی، محدودیت‌های مرتبط با تبلیغات و رسانه و محدودیت در زمینه آموزش از جمله مهمترین چالش‌ها و محدودیت‌های صنعت گردشگری در ایران میباشد. ایران مانند بسیاری از کشورهای درحال توسعه دیگر، با معضلات شدید اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی مثل نرخ بالای بیکاری، رشد سریع در سن کار جمعیت، تورم و غیره مواجه است. توسعه صنعت گردشگری باتوجه به مزیت‌های مناسبی که در زمینههای اقتصادی، رونق کسب و کار، ایجاد اشتغال، بهبود وضعیت زندگی، ارتقاء انسجاماجتماعی و اشتراک فرهنگی دارد، می‌تواند بهکاهش معضلات شدید اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی کمک کند. با توجه به اهمیت نقش صنعت گردشگری در کاهش معضلات و مشکلات مختلف درکشورها، برنامهریزی و توسعه برای ارتقاء صنعت گردشگری در ایران عموماً به دلیل اتکای بیش از حد و بی دردسر به درآمدهای نفتی در حاشیه قرار گرفته‌است. همچنین طرح‌های توسعه گردشگری در ایران، بیشتر بر روی تعداد گردشگری خارجی به ایران تمرکز میکنند و کمتر به عوامل مؤثر بر ورود این نوع گردشگر مثل توسعه زیرساختی، سیاست‌های کلی حکومت‌ها، رسانه و تبلیغات و شرابط سیاسی- اجتماعی حاکم بر جامعه توجه میکنند. به طورکلی توسعه پایدار گردشگری در ایران دارای نواقص مثل: الف) فقدان جامعیت و یکپارچه‌سازی، ب) عدم هماهنگی بین و در میان نهادهای مرتبط، ج) عدم تمرکززدایی همراه با تمایل به استفاده از منافع حکومت مرکزی و د) فقدان چشمانداز محلی میباشد.
منابع[ویرایش]
- استعلاجی، ع، ر؛ و دیگری. (۱۳۹۱). شناخت توانمندیهای گردشگری و ارائه الگوهای بهینه توسعه گردشگری از دیدگاه جغرافیای کاربردی. فصلنامه علمی پژوهشی انجمن جغرافیای ایران. دوره جدید، سال دهم، شماره ۳۴، صص ۲۷۵–۲۵۱.
- حیدری چیانه، ر؛ و همکاران. (۱۳۹۲). تحلیلی بر سیاستگذاری گردشگری در ایران. مجله برنامهریزی و توسعه گردشگری. سال دوم، شماره ۵، صص ۳۲–۱.
- بنادرویش، ف. (۱۳۹۲). نقش دولت و مدیریت بخش عمومی در پیشبرد و ارتقاء برنامههای جهانگردی. فصلنامه مطالعات گردشگری. شماره ۲۳، صص ۳۸–۱.
- تقوی، م؛ و دیگری. (۱۳۹۴). عوامل مؤثر بر رشد صنعت گردشگری ایران. پژوهشنامه اقتصادی. سال نهم، شماره ۳، صص ۱۷۲–۱۵۷.
- سعیدی، ع، ا؛ و همکاران. (۱۳۹۶). موانع اساسی سیاستگذاری گردشگری از نظر نخبگان. مجله برنامهریزی و توسعه گردشگری. سال اول، شماره ۲، صص ۵۶–۳۳.
- محسنی، ر، ع. (۱۳۸۸). گردشگری پایدار در ایران: کارکردها، چالش‌ها و راهکارها. فضای جغرافیایی. سال نهم، شماره ۲۸، صص ۱۷۱–۱۴۹.