پیشینه پژوهش
پیشینه پژوهش یا مرور ادبیات تحقیق یا مرور نوشتارها(به انگلیسی: Literature review) بخش مشخصی از مقاله‌های چاپ شده در ژورنال‌های علمی است که در آن وضعیت پژوهش‌های انجام شده در یک حوزه پژوهشی ویژه ارائه می‌شود و رویکردهای به خصوصی که در آن حوزه مورد توجه قرار گرفته‌اند مرور می‌شوند. این بخش به محتوای بسیار تخصصی وارد نمی‌شود و همچون دانش به زبان ساده باعث کاهش بار نگری و تخصصی برای خواننده می‌شود.
همانند دیگر بخش‌های یک مقاله علمی، بخش پیشینه پژوهش نیز تحت بررسی همتا قرار می‌گیرد و نوشته‌های آن باید به درستی به منابع معتبر ارجاع داده شده باشند. بعضی ژورنال‌ها نیز در پایان هر دوره نوشتاری با عنوان «دوره سالانه» یا «مرور سالانه» منتشر می‌کنند که در آن به مرور مقالات چاپ شده در موضوعی به ویژه در آن ژورنال پرداخته می‌شود.
فرایند پژوهش و جایگاه مرور پیشینه درآن
سرشت هر پژوهش آنچنان با اطلاعات و منابع دانش در هم آمیخته است که بدون توجه به اطلاعات موجود و رفتار اطلاع یابی مؤثر، نمی‌توان اطلاعات جدید و به اصطلاح دانش نو تولید کرد. هر فعالیت پژوهشی، فرایند چند مرحله ای دارد. توانایی شناسایی، بازیابی، مرور و تحلیل و نوشتن جایگاه مهمی در تدوین پیشینه پژوهش دارد. هر چند که گام دوم پژوهش به‌طور واضح به مرور نوشتارها و تدوین پیشینه اختصاص دارد، اما مرور پیشینه تا گام‌های پایانی پژوهش ادامه دارد و به بیان دیگر پژوهشگر باید تا پایان کار خود به‌طور دائم در تعامل با سایر پژوهش‌های مرتبط باشد هفت گام فرایند پژوهش عبارتند از:
- یافتن زمینه و موضوع مناسب برای تحقیق(مسئله یابی)
- مطالعه و مرور پیشینه نظری و پژوهشی
- تدوین پرسش‌ها و یا فرضیه‌های پژوهش
- تعیین روش تحقیق، ابزار گردآوری داده‌ها و آزمون‌های آماری
- اجرای پژوهش و گردآوری داده ها
- تجزیه و تحلیل داده‌ها و ارائه یافته ها
- بحث و نتیجه‌گیری و تدوین گزارش پژوهش[۱]
مفهوم و اهمیت مرور پیشینه
بررسى پيشينه تحقيق، مطالعه گذشته آن است و نگاهى است به آنچه ديگران در زمينه اين تحقيق يا موضوعات مشابه انجام داده‌اند. در بررسى پيشينه، محقق مى خواهد بداند ديگران در اين باره چه كرده اند، تا كجا پيش رفته‌اند و چگونه كار كرده اند، تا او نيز كار خود را در راستا و ادامه تلاش هاى پيشين قرار دهد و در ضمن از روش‌ها و نتايج آن تلاش‌ها در حل مسئله خود استفاده كند. اگر ديگران مسئله اى را كه محقق در صدد حل آن است پيش از او به بهترين شكل ممكن حل كرده باشند، پرداختن به چنين تحقيقى كار بيهوده و لغوى خواهد بود. اما اگر آن مسئله هنوز حل نشده يا روش قابل قبولى نداشته‌است، مى تواند براى حل آن با روش مقبول، دست به كار شود.
تعريف مسئله به بررسى بهتر پيشينه كمك مى كند و بررسى پيشينه نيز متقابلاً به شناخت بهتر مسئله نیز کمک می‌کند. اين دو تأثير متقابل در يكديگر دارند. در ابتدا محقق بايد با مطالعه اكتشافى، شناخت نسبى از مسئله و مفاهيم مرتبط با آن به دست آورد و سپس با بررسى پيشينه شناخت خود را كامل تر كند. چه بسا با كامل تر شدن شناخت نسبت به مسئله، بتواند منابع جديدى براى پيشينه به دست آورد كه با مطالعه آن منابع نيز مى تواند به شناخت دقيق تر مسئله دست يابد.
از دیدگاه کلی، مرور نوشتارها و پیشینه پژوهش عبارت است از بررسی تحلیلی آثار صاحب نظران و پژوهشگران در یک موضوع خاص. از این رو، فعالیتی فکر(تحلیلی وانتقادی)است که طی آن پژوهشگر، متون و آثار موجود در زمینه پژوهش را شناسایی می‌کند و بر اساس یک الگوی مشخص و با در نظر داشتن هدف خاص پژوهش خود، آنها را بررسی، تحلیل و نقد می‌کند تا در راستای پژوهش خود از آنها استفاده کند. مرور نوشتارها، خلاصه پژوهش‌های پیشین نیست، بلکه مطالعه ای است که ضمن خلاصه کردن پژوهش‌های پیشین، آنهارا ارزیابی و ارتباط آنها را با یکدیگر و با پژوهش در دست انجام مشخص می‌کند. تحقق هدف‌های هر پژوهش به میزان زیادی به کیفیت پیشینه پژوهش، یعنی مرور تحلیلی و انتقادی آثار و پژوهش‌های موجود بستگی دارد.[۱]
اهداف(چرایی) پیشینه پژوهش
تدوین پیشینه پژوهش در هر نوشته علمی اهدافی را دنبال می‌کند. از جمله این اهداف می‌توان موارد زیر نام برد:
- شناسایی آثار مطرح، نویسندگان و پژوهشگران معتبرو کلیدی در موضوع مورد نظر
- شناسایی نظریه‌ها، فرضیه‌ها و مباحث عمده در زمینه موضوع مورد پژوهش به عبارت دیگر، پژوهشگر باید به‌طور فشرده نشان دهد که تحولات نظری و کاربردی در حوزه یا موضوع مورد توجه وی چیست و تا کجا پیش رفته است.
- نشان دادن اینکه پژوهشگر تا حد ممکن همه آثار و پژوهش‌های مرتبط را مورد توجه و بررسی قرار داده است .
- اطمینان از اینکه کار وی تکراری نیست و تفاوت‌هایی در یک یا چند زمینه نسبت به سایر آثار مشابه دارد .
- تأکید بر اینکه کار پژوهشگربا توجه به یافته‌های سایر پژوهش‌ها انجام می‌گیرد و یافته‌های جدیدتری از آن انتظار می‌رود .
- شناسایی متغیرهای گوناگونی که در انجام پژوهش و سنجش کمی یا کیفی نقش دارند .
- نشان دادن اینکه پژوهش‌های دیگر از چه روش‌ها و چه ابزارهایی برای گردآوری و تحلیل کمی و کیفی اطلاعات استفاده کرده‌اند و تا چه میزان آن روش‌ها وابزارها معتبر بوده و نقش آنها در پژوهش وی چیست .
- شناسایی زمینه‌های خالی تحقیق تا پژوهشگر بتواند موضوع مناسبی را برای انجام یک پژوهش بیابد .
نکته قابل توجه دیگری که بر اهمیت بخش مرور نوشتارها پیشینه پژوهش در مقاله‌ها، پایان‌نامه‌ها و گزارش‌های پژوهش می‌افزاید آن است که کیفیت این بخش از کار پژوهشی به منزله یک شاخص داوری برای این گونه آثار به‌شمار می‌رود. چنانچه پیشینه پژوهش از جامعیت، عمق، انسجام، دقت و تحلیل‌های قوی برخوردار باشد، خواننده یا داور قضاوت مثبتی نسبت به کل اثرخواهد داشت. یعنی اطمینان خواهد یافت که پژوهشگران تلاش زیادی در بررسی و استفاده درست از آثار و نوشته‌های موجود به عمل آورده‌اند . ارتباط نزدیک و معنادار مرور نوشتارها و پیشینه پژوهش با سایر بخش‌های یک کار پژوهشی می‌تواند بر استحکام و غنای آن بیفزاید.[۱]
ارتباط پژوهش در دست انجام با سایر پژوهش ها
هر طرح پژوهش در شبکه¬ای از مطالعات هم موضوع و مرتبط قرار می¬گیرد. ترسیم این پیوندها وظیفه‌ای است که در بخش مرور پیشینه پژوهش انجام می¬شود.[۲]
یکی از هدف‌های عمده پیشینه پژوهش آن است که مشخص کند پژوهش در دست انجام، به لحاظ پشتیبانی و یا مقایسه، چه ارتباطی با پژوهش‌های پیشین دارد. بدیهی است هر پژوهشی باید با توجه به پژوهش‌های پیشین طراحی و اجرا شود. این امر اهمیت زیادی در شناسایی زمینه‌ها و به اصطلاح، نقاط خالی پژوهش و همچنین در شناسایی روش‌ها و ابزارهای به کارگرفته شده، و به ویژه در مشخص کردن یافته‌ها و نتایج عمده دارد . در مجموع، باید ارتباط میان پژوهش در دست انجام با سایر پژوهش‌های مرتبط را به شکل عینی و عملی، نه تنها در بخش پیشینه پژوهش مشخص و تحلیل شود، بلکه لازم است در سرتاسر پژوهش برقرار کرد. در واقع مرور پیشینه مشخص می¬¬کند که تا حالا علم تا کجا و در چه زمینه¬هایی پیش رفته و در چه مواردی هنوز کار جدی انجام نشده‌است.
انواع مرور نوشتار و پیشینه پژوهش
با توجه به گستردگی هدف‌های پیشینه پژوهش،انواع مختلفی را می‌توان برای آن برشمرد. از جمله:
مرور نوشتارها و پیشینه پژوهش با رویکرد توصیفی
از این رویکرد برای شناسایی و توصیف آنچه که در رابطه با موضوع مورد نظر نگاشته و یا تحقیق شده‌است می‌توان استفاده کرد. در این حالت، پس از یک مقدمه کوتاه، کافی است هر یک از متون یا پژوهش‌های مرتبط را به صورت جداگانه و براساس یک روش مشخص(مثلاً به ترتیب زمانی، یعنی سال انتشار متون بررسی شده) توصیف کرد. توصیف پژوهش‌ها شامل زمینه موضوعی، روش تحقیق و یافته‌های مربوط می‌باشد .
مرور نوشتارها و پیشینه پژوهش با رویکرد تحلیلی
مرور تحلیلی با دیدگاه عملی تر و روشمندتر به بررسی متون و پژوهش‌های مورد نظر می‌پردازد. هدف این رویکرد شناسایی دقیق تر پژوهش‌های موجود و آگاهی از برخی جنبه‌های آن به منظور استفاده در پژوهش در دست انجام است. در این رویکرد نه تنها موضوع، روش پژوهش و یافته‌ها بررسی می‌شود، بلکه جزئیات بیشتری از متن(مثلاً هدف، جامعه تحقیق، حجم نمونه، روش تحقیق، آزمون های آماری و یافته‌های تحقیق) و نیز ارتباط آن با سایر آثار و پژوهش در دست انجام تجزیه و تحلیل می‌شود. علت «روشمند» خواندن این نوع مرور آن است که براساس نظم خاصی(بجز نظم تاریخی) تحلیل‌ها ارائه می‌شود. در این رویکرد، پژوهش‌های مورد بررسی از دیدگاه‌های مختلف مقایسه می‌شوند و وجوه تشابه و تمایز آنها مشخص می‌شود.
مرور نوشتارها و پیشینه پژوهش با رویکرد انتقادی
این رویکرد در واقع مکمل رویکرد تحلیلی است که در آن، افزون بر تحلیل نوشتارها و پژوهش‌های موجود، لازم است به چند جنبه دیگر نیز توجه کرد. با توجه به هدف پژوهش در دست انجام، نقاط قوت و ضعف هر یک از آثار بررسی شده را از نظر روش تحقیق، جامعه مورد مطالعه، ابزار گردآوری اطلاعات و روایی و پایایی آن، روش‌های آماری مورد استفاده و استنباط‌ها و استدلال‌های ارائه شده در مورد یافته‌ها و نتایج باید مشخص کرد.
سایر انواع مرور پیشینه
علاوه برموارد ذکر شده، برخی از انواع مرور پیشینه‌ها با هدف خاصی نگاشته می‌شوند. مانند مرورهایی که در قالب یک مقاله بلند و به سفارش سردبیر برخی مجله‌ها منتشر می‌شوند. این نوع مقاله‌ها که توسط صاحب نظران هر حوزه موضوعی نوشته می‌شوند، آثار و پژوهش‌های انتشار یافته در طول یک سال و یا یک دوره مشخص را همراه با روند تحولات عمده بررسی و نقد می‌کنند.[۱]
بر اساس جامعیت و سطح تحلیل، مرور نوشتارها را می‌توان به صورت زیر دسته‌بندی کرد:[۲]
| مرور نوشتارهای تحلیلی و جامع(مناسب رساله‌های دکتری) | مرور نوشتارهای تحلیلی و گزیده(مناسب مقاله‌های علمی- پژوهشی) |
| مرور نوشتارهای توصیفی و جامع(مناسب کتاب‌شناسی‌‌ها و مقاله‌نامه‌ها) | مرور نوشتارهای توصیفی و گزیده(مناسب مقاله‌های علمی- ترویجی) |
شناسایی منابع جهت تدوین پیشینه پژوهش
منابع مقدماتی
این منابع برای به دست آوردن یک تصویر کلی و نسبتا جامع از حوزه مورد بررسی استفاده می¬شوند. از جمله این منابع می¬توان به دایره‌المعارف‌ها و فرهنگ‌‌های تشریحی و کتاب¬های پایه اشاره کرد.
پایگاه‌های اطلاعاتی
در پایگاه‌های اطلاعاتی ابتدا باید منابعی را بازیابی کرد که خود دارای بخش مرور نوشتارها و پیشینه پژوهش باشند. برای جستجوی این متون عبارت «پیشینه پژوهش» یا «Literature review» را با کلیدواژه موضوع مورد نظر ترکیب کرد.
فهرست کتابخانه‌ها
در فهرست کتابخانه¬ها می¬توان از طریق نام نویسندگان، مترجمان، عنوان و موضوع جستجو کرد و به مدارک مورد نظر خود دسترسی پیدا کرد.
موتورهای کاوش اینترنت
موتورهای جستجو از منابعی است که استفاده از آنها روزبه¬روز در حال افزایش است و نقش مهمی در بازیابی منابع دارند. با استفاده از عملگرهای مشخصی مثل عملگرهای بولین می‌توان بازیابی اطلاعات را به صورت دقیق-تر و بهینه انجام داد.
دروازه‌های اطلاعاتی
دروازه¬های اطلاعاتی(به انگلیسی: Internet gateways) در واقع سایت‌هایی که منابع اینترنتی موجود در یک زمینه خاص را شناسایی کرده و به شکل سازمان یافته معرفی می‌کند.
سایت انجمن‌های علمی و مراکز پژوهشی
انجمن¬های علمی از دیرباز جزو مهم‌ترین نهادهای تولید دانش بوده¬اند و سایتشان حاوی منابع علمی و پژوهشی معتبری است. مثال: سایت انجمن روانشناسی آمریکا یا انجمن کتابداران آمریکا
شناسایی منابع پژوهشی مرتبط
این نوع منابع در واقع منابع اصلی برای نگارش پیشینه پژوهش‌اند و شامل موارد زیر هستند:
- پایان نامه‌ها
- گزارش پژوهشی
- مقاله‌های مبتنی بر پژوهش
- مقاله‌های مروری
- مقالات همایش¬ها
- مقاله¬های توصیفی و تحلیلی
- کتاب¬ها
- کتاب‌های مروری
- منابع مرجع
- روزنامه¬ها
- انتشارات دولتی
ساختار و محتوای مرور پیشینه
ساختار پیشینه چارچوبی است که بخش‌ها و اجزای پیشینه پژوهش در آن ارائه می‌شود. پیشینه پژوهش باید در قالب یک ساختار متناسب با محتوای پایان نامه یا طرح پژوهشی ارائه شود تا پژوهشگر بتواند حاصل کار خود را به درستی در آن ساختار بیان کند. به‌طور معمول در یک پایان نامه یا گزارش پژوهشی، ساختار پیشینه به صورت زیر است:[۱]
مقدمه (درآمد)
پیش از ورود به بررسی و نقد متون مرور شده، لازم است هدف، چارچوب، دامنه کار و رویکرد را در یک مقدمه کوتاه بیان کرد. این مقدمه باید تصویر کلی از موضوع پژوهش، اهمیت آن، و سپس وضعیت کلی نوشتارها و پژوهش‌های انجام شده در آن موضوع را در حد یک یا دو بند(پاراگراف)ارائه کند. ابتدا بهتر است یک یا دو جمله دربارهٔ موضوع مورد بررسی بیان شود. سپس، یک یا دو جمله دربارهٔ جایگاه و اهمیت موضوع موبوطه ارائه گردد و آنگاه چند جمله دربارهٔ وضعیت موجود مطالعات و پژوهش‌های مرتبط با موضوع آورده شود.
بدنه اصلی
در این قسمت به سازمان یا نظم ارائه محتوا و نیز چگونگی ارائه آن اشاره می‌شود. ساختار پیشینه بر مبنای روال زمانی و یا دسته¬بندی مکانی یا ساختار موضوعی صورت می¬¬گیرد.
پس از مقدمه مورد نظر، لازم است آثار مرور شده را به مقوله‌ها و دسته‌های مناسبی که با پژوهش در دست انجام مناسبت دارد تفکیک کرد. پیشرفت مباحث باید از یک رویکرد کلی به سوی بحث‌های تخصصی حرکت کند. در ابتدای هر بحث تخصصی نیز می‌توان یک جمله مقدماتی مبنی بر معرفی موضوع مورد بحث و اهمیت آن اضافه کرد. در این جمله حتی می‌توان به کیفیت و کمیت پژوهش‌های انجام شده نیز اشاره کرد. تنوع ساختار و تنظیم محتوا در مرور پیشینه بستگی به نوع و هدف پژوهش دارد. محتوای پیشینه می‌تواند براساس مفاهیم و متغیرهای مطرح در پژوهش‌های پیشین و دیدگاه‌های نظری در مورد آنها تنظیم شود. لازم است در هر مقوله تخصصی، منابع مرور شده را به ترتیب سال انتشار آنها دنبال یکدیگر آورد.
مرور پیشینه از نظر مکانی به دو دسته تقسیم می‌شود:[۳]
- پیشینه در داخل کشور
- پیشینه در خارج کشور
استنتاج پایانی از مرور نوشتارها
در پایان لازم است یک استنتاج کلی از مرور نوشتارها و پیشینه پژوهش ارائه داد؛ بدین مفهوم که وضعیت کلی پژوهش‌های مورد بحث و یافته‌های مهم آنها را در یک یا دو بند بیان کرد. چنانچه مرور نوشتارها و پیشینه پژوهش برای یک کار جدی مانند پایان نامه یا طرح پژوهشی انجام شود، استنتاج نهایی باید با توجه به هدف مورد نظر و شناسایی زمینه‌های مناسب برای طرح سوال‌ها یا فرضیه‌ها، متغیرهای دخیل در پژوهش، روش‌های به کار رفته، آزمون‌های آماری، یافته‌ها و نیز پیشنهادهای صاحب نظران برای انجام پژوهش‌های بیشتر صورت گیرد.
زبان و سبک نگارش مرور پیشینه
در جوامع علمی و دانشگاهی که بخش اعظم ارتباطات بواسطه منابع مکتوب صورت می‌گیرد و به عبارت دیگر، تبادل دانش و تولید علم به شکل نوشتاری انجام می‌شود، زبان و شیوه بیان مفاهیم تأثیر زیادی در انتقال و بهره‌گیری از منابع نوشتاری دارد.[۱]
به منظور نشان دادن "تشابه" دو یا چند پژوهش مشابه می‌توان از واژه هاو عبارت‌هایی مانند موارد زیر استفاده کرد:
همچون...، مانند...، در همان راستا...،
برای بیان تفاوت پژوهش‌ها با یکدیگر می‌توان از عبارت‌های گوناگونی، بسته به قصد پژوهشگر، استفاده کرد. برای مثال، عبارت‌هایی چون: "در مقایسه با..."، "در مقابل،..."، "هر چند که...،"، "در عین حال..."، "بر خلاف..." و مانند آنها را می‌توان در جای مناسب به کار برد.
در عین حال، چنانچه یک یا چند مورد از پژوهش‌ها در یک زمینه خاص نسبت به سایر پژوهش‌ها برجسته تر است و یافته‌های مهم تری دارد، لازم است آن(ها) را به‌طور جداگانه و با ذکر بر جستگی مربوطه منعکس ساخت. برای مثال می‌توان از عبارت "یکی از مهم ترین..." استفاده کرد.
در پیشینه پژوهش تا حد ممکن باید از به کار بردن شیوه نقل قول مستقیم پرهیز کرد. به جای این کار، لازم است از شیوه غیرمستقیم و به روشی تحلیلی به انعکاس محتوای پژوهش‌های مورد نظر پرداخت. در این حالت لازم است از فعل‌ها و عبارت‌هایی استفاده کرد که بیان‌کننده برداشت پژوهشگر از متن مربوطه باشد. برخی از این فعل‌ها عبارتند از: "براین نکته تاکید دارد..."، "اعتقاد دارد که..."، "ادعا کرده است که..."، "دریافت که..."، "بیان می دارد که..." و مانند آنها.