قشقایی در تاریخ باستان

کنفدراسیون قشقایی (اتحادیه ایلی قشقایی) از اتحاد ایلات و طوایف ترکمان اغوز تشکیل شده است.

۱)ایمور ۲)کشکولی ۳)دره شوری ۴)عمله۵) شش بلوکی

هر طایفه علامت (نماد) (اوجاق) یا تمغای مختص خود را دارد. تمغای اصلی ایل تمغای قایی است که به آن ایل اوجاقی (اوجاق ایل ) می گویند.

ایل قایی

تمغای قایی مطابق کتاب دیوان لغات الترک تالیف محمود کاشغری، قرن چهارم هجری
مناطق با جمعیت چشمگیر
ترکیه، ترکمنستان،ایران
زبان‌ها
زبان‌های ترکی
دین
اسلام
قومیت‌های وابسته
ترکان اغوز، قشقایی، ایل قنق، سالور، بیگدلی، بایندر، بیات، ایل افشار

سکه منات ترکمنستان که بنای یادبود ارطغرل غازی (از روسای قبیله قایی) را در عشق‌آباد به تصویر کشیده است.

قبیله کای یا قایی (ترکی استانبولی: Kayı boyu) یکی از قبایل بیست و چهارگانه ترک ها است. قایی فرزند ارشد «گون‌خان»، و گون‌خان فرزند ارشد اوغوزخان بود. امپراتوری عثمانی توسط روسای این قبیله بنیانگذاری شده است. کای به‌معنی محکم و طوفان بوده و نام پرندهٔ آنها شونقار (سنقر) بوده‌است.

برخی محققان معتقدند قشقایی ها (کاسکاها ) یکی از قبایلی هستند که در هزاره دوم قبل از میلاد در شمال آناطولی زندگی می کردند. فلات ایران (علامت قوم قایی در سنگ نگاره‌های تیمره خمین در هزاره دوم و سوم قبل از میلاد) و آناتولی مسکن اصلی و مادری قشقایی‌ها در طول تاریخ بوده است. دقیق ترین اطلاعات در خصوص قشقایی ها در منابع هیتی و بخشی در منابع آشوری و مصری یافت می شود. نام قشقایی به صورت Gaşga، Kaşga، Kaşka در این منابع ذکر شده است. در کتیبه‌های رامسس دوم به‌عنوان KşKş، و در منابع آشوری به صورت mat Kashku (سالنامه سارگون) و در زبان اوگاریتی kfk نوشته شده است.

توافق کلی بین محققان وجود دارد که قشقایی ها در سواحل دریای سیاه ساکن بودند . بر این اساس، مرزهای کشور قشقایی اساساً به هایاشا در شرق، تومانا و پالا در غرب، یوکاری مملکت در جنوب و دریای سیاه در شمال محدود می‌شد . اگر بخواهیم آن را با نام‌های مکان امروزی بیان کنیم، منطقه بین غرب سینوپ و گیرسون و مناطق توسیا- مرزیفون- آماسیا- توکات- نیکسار- کویولحیسار- شبینکاراهیسار است. هنگامی که به منابع باستانی نگاه می کنیم، در متنی از Hattusili III اولین پادشاهان دولت هیتی آمده است که رودخانه کلکیت به عنوان مرز هیتی-قشقایی در زمان لابارنا و هاتوسیلی اول تعیین می‌گردد.

منطقه کوچ ایل قشقایی در ایران، ییلاق آنها با رنگ سبز و قشلاق آنها با رنگ بنفش مشخص شده است

مرکز اصلی این ایل استان فارس است. اما به دلیل وسعت اراضی و قلمرو در دیگر استان‌ها نیز ساکن هستند. از این جمله می‌توان به استان‌های کهگیلویه وبویراحمد (گچساران)، چهارمحال و بختیاری (بروجن، سامان، کیان، جونقان، بلداجی، طاقانک، بارده، هرچگان)، خوزستان (هفتکل) و (زیدون)، اصفهان (شهرضا، قسمتهایی از سمیرم، دهاقان، فریدن، چادگان و لنجان) و بوشهر (دشتستان و دشتی) یزد (ابرکوه) اشاره نمود.

قشقایی‌ها صاحب نوعی از اسب های عربی هستند. نام این نژاد از اسب، دره شوری است که از نام بزرگترین طایفهٔ ایل قشقایی برگرفته شده است. طی قرون متمادی قشقایی ها این نوع اسب را برای شکار پرورش داده اند. یک سوارکار قشقایی و اسبش ماهرترین ذوج یک عنصر شکار را تشکیل می دهند. هنگام شکار کافی است که سوار کار فقط اسب خود را به طرف شکار هدایت نماید، پس از آن اسب مثل تازی خودش شکار را دنبال می کنند. اسب دره شوری در کنار اسب عرب، کرد و ترکمن، یکی از چهار نژاد اسب بومی فلات ایران و از ذخایر ژنتیک ارزشمند خاورمیانه است. این نژاد اسب به دلیل پرورش در طایفه دره شوری ایل قشقایی به این نام شناخته می‌شود. اسب‌های دره شوری، بلند‌قامت، قوی‌جثه و با استقامت می‌باشند. محمد بهمن‌بیگی (بنیانگذار تعلیمات عشایری) در کتاب بخارای من ایل من در وصف این اسب می‌نویسد: «همه طوایف در مقابل زیبایی و تناسب اندام و نجابت اسب‌های طایفه دره شوری لنگ انداختند. مدعی و رقیبی در کار نبود، زندگی دره‌شوری و اسب درهم آمیخته بود و یکی بدون دیگری مفهوم نداشت. دره‌شوری به اسب عشق می‌ورزید...»

براساس مشاهدات برخی از پژوهشگران در اوایل سده ۱۴ ق / ۲۰ م، این طایفه دارای ۲٫۵۰۰ تا ۳٫۰۰۰ سوارکار مسلح با اسب‌های عالی بوده‌است.

مرکز هدایت ایل قشقایی باغ ارم شیراز بوده است. تاریخ ساخت این باغ را دوره سلجوقی می‌دانند؛ زیرا در آن روزگار، اتابک قراچه، از اتابکان فارس، اقدام به ساخت باغ تخت و چند باغ دیگر در شیراز کرده بود و ممکن است این باغ نیز به درخواست وی ساخته شده باشد.

به گفته مرحومه فرخ بی بی، دختر صولت الدوله قشقایی باغ ارم را میرزا قاسم خان خلج بواناتی به پدر زنش، جانی خان ایلخانی قشقایی تقدیم کرد. که بنای اولیه عمارت باغ ارم توسط جانی خان قشقایی و پسرش محمد قلی خان قشقایی در زمان فتحعلی شاه قاجار احداث شده‌است. معماری بنا نیز توسط شخصی بنام حاج محمد حسن که از معماران معروف بوده صورت گرفته‌است. در کتاب خاطرات ملک‌منصور خان قشقایی نیز ذکر شده‌است که باغ ارم محل اقامت خان قنقری بوانات بوده‌است. در زمان قاجاریه و پهلوی این باغ مقر سران ایل قشقایی بوده و اکنون هم سند آن به نام خسرو خان قشقایی است.

در زمان سلطنت ناصرالدین شاه قاجار عمارتی دیگر توسط حسین علی خان نصیرالملک پی ریزی شد که با مرگ وی خواهر زاده او ابوالقاسم خان نصیرالملک امور باغ ارم را به دست گرفت و عمارت نیمه کاره را تکمیل کرد. این باغ پس از فوت ابوالقاسم خان نصیر الملک به پسرش عبدالله خان قوامی رسید و بعد از مدتی یکی از خوانین قشقایی بنام محمد ناصر پسر بزرگ صولت الدوله قشقایی خریداری کرد و مالکیت باغ مجدداً به قشقایی‌ها رسید. بعدها این باغ مصادره و به مالکیت دولت درآمده و به دانشگاه شیراز واگذار شد. این باغ تنوع گیاهی بسیار بالایی دارد و گیاهان بسیاری از اقصا نقاط جهان در این باغ کاشته شده‌است؛ به شکلی که باغ در قالب یک نمایشگاه از انواع گل‌ها و گیاهان درآمده‌است. در حال حاضر این باغ در اختیار دانشگاه شیراز است؛ باغ گیاه‌شناسی آن در اختیار دانشکده کشاورزی و ساختمان باغ در اختیار دانشکده حقوق قرار دارد. در تاریخ ۶ تیرماه ۱۳۹۰ در سی و پنجمین اجلاس کمیتهٔ میراث جهانی یونسکو باغ ارم شیراز به همراه هشت باغ دیگر ایرانی در فهرست میراث جهانی ثبت گردید.