غز

سرزمین اغوزها در قزاقستان از سال ۷۵۰ تا ۱۰۵۵ میلادی

غُز، اوغوز، اگوز یا غوز کنفدراسیون یا مجموعه مردمان ترکمن است. سنگ‌نبشته اورخون که ترکمن های اولیه را توصیف می‌کند، احتمالاً به اغوز اشاره دارد. اوغوز از اقوام ترک‌تبار و مسلمان است. این لغت در نظم و نثر فارسی هم داخل شده و آن طایفهٔ ترکمانان‌اند. فاروق سومر معتقد است اغوز به احتمال زیاد یعنی قبیله ها.

تاریخچه غزها در تاریخ ایران

نام ترکمنی (اُغوز) قبایل، در تاریخ اسلامی میانه (قرون وسطی) ایران، پدیدار گشت. سلسله سلجوقیان اولین سلسله پادشاهی اغوزها در ایران بود و سلسله های آغ قویونلو ،قره قویونلو،صفویه،قاجار و افشار نیز از ترکان اغوز بودند.

اغوز در تاریخ به عنوان یکی از قبایل نه‌گانه توغوز اغوز، هست که با همدیگر کنفدراسیون ترک‌های شرقی یا تیو-کیو را تشکیل دادند و در کتیبه اورخون در ابتدای قرن هشتم میلادی، نامشان آمده‌است. در اواخر قرن هشتم میلادی آن‌ها از سمت بین دریاچه اورال و دریاچه خزر به سوی غرب به سمت ناحیه‌های فرای رودخانه ارتیش (Erteš)، دریای آرال، و حاشیه‌های دره سیردریا (اکنون در بخش جنوبی جمهوری قزاقستان است)، حرکت کردند تا وارد تاریخ دنیای اسلامی‌شوند. در ۲۰۵ هجری / ۸۲۰–۸۲۱ میلادی، توغوز اغوزها، میانه استان سیردریا در اشروسنه را غارت کردند و حکمران خراسان، عبدالله بن طاهر (۲۱۳–۲۳۰ هجری/ ۸۲۸–۸۴۵ میلادی) به سرزمین‌های غز یورش برد.

نماینده خلیفه، احمد بن فضلان که در تابستان ۳۰۹–۳۱۰ هجری/ ۹۲۲ میلادی از سرزمین خوارزم به رودخانه‌های اورال و امبه در مسیر پادشاهی بلغار در میانه ولگا حرکت می‌کرد، در مورد اغوزهایی در مسیر عبورش در سرزمینشان در دشت Üst Urt بین دریاهای آرال و کاسپین (خزر) دیده بود، شرحی نوشت و آنها را مردمانی با سطح فرهنگ پایین، که «همچون خران سرگردانند» توصیف کرد. با این حال، بعضی از اغوزها، شروع به یکجانشینی کرده و یکی از شهرهایشان ینگی کنت به معنی «شهر نو» در پائین رود سیردریا بود که پایتخت زمستانی حاکمان اغوز مشرک بود.

ابن اثیر، به استناد مورخین خراسانی، اظهار می‌کند که اغوزها در دوران خلیفه المهدی (حکومت ۷۷۵–۷۸۵ میلادی) از سرزمین‌های خیلی دور ترکان (سرزمین التایی) به ماوراءالنهر آمدند. در ابتدای قرن نهم میلادی، اغوزها حضور محسوسی در آن ناحیه داشتند.

زبان اغوز، در زمان محمود کاشغری (۴۶۹ هجری/۱۰۷۷ میلادی) نشانگر برخی تفاوت‌ها از دیگر شاخه‌های زبان مشترک ترکی است؛ به به ویژه که به دلیل همسایگی نزدیک با خوارزم و دیگر نواحی زیست‌بوم ایرانی در آسیای مرکزی، از زبان‌های ایرانی وام‌واژه گرفته‌است.

همبستگی اوغوزها با سایر اقوام ترک

دربارهٔ همبستگی‌های زبانشناسی و نژادشناسی اوغوزها با سایر اقوام ترک عقاید مختلف است. در دائرةالمعارف اسلام دربارهٔ طوایف نه‌گانه اوغوز، چنین آمده:

غز لغت تازی است که به قبیلهٔ ترکان اوغوز اطلاق می‌شود.

نه قبیله اغوز

در نوشته‌های قرن هشتم اورخون هم از این قوم به نام تغز اوغوز (نُه اوغز) یاد شده‌است، بنابراین به نه قبیله، اویرات، آرلاد، جلایر، تاتار، قنقرات، قیات، کرائیت، مغول تقسیم می‌شدند. نخست این قبایل باج‌گزار و فرمانبردار پادشاهان چین شمالی بودند. مودو چانیو (به چینی: 冒頓單于) معروف به اوغوز خان و بهادر بنیادگذار امپراتوری هون‌های آسیایی در سال ۲۰۹ پیش از میلاد چهارمین امپراتور شناخته شده بود و امپراتوری هیونگ نو را پس از اینکه پدر خود را در سال ۲۰۹ پیش از میلاد به قتل رساند بنیان نهاد. وی از سال ۲۰۹ تا ۱۷۴ پیش از میلاد فرمانروایی کرد

مودو چانیو تحت فرمانروایی پدرش تئومه‌ن از فرماندهان نظامی قبایل هون بود. وی پیش از چنگیزخان و ترک‌های گوک تورک فتوحات زیادی در آسیای میانه انجام داد.

نقل مسلمانان از اغوز

آنچه نویسندگان مسلمان دوره‌های بعد دربارهٔ اوغوزخان و بیست و چهار قبیلهٔ اوغوز نقل کرده‌اند، از تاریخ غازانی است، بخصوص مورد تواریخ آل سلجوق، که مؤلف آن بلندپروازیهای خیالی چنگیزخان را از تاریخ غازانی گرفته و فقط اوغوزخان را به جای چنگیزخان نهاده، نمونهٔ خوبی از این اقتباس است. یک دانشمند ترک که در اثر این تحریف دچار اشتباه شده نظر داده‌است که «مجموعهٔ قوانین ترکان اوغوز» «مبنای یاسای معروف چنگیزخان» را برای ما به جای گذارده‌است. همچنین بین ترکمانان دریای خزر، اوزخان (به جای اوغوزخان) تا قرن نوزدهم میلادی به عنوان جد قومشان معروف بود.

زبانشناسی

از نظر زبان‌شناسی اُغوز یا شاخه جنوبی زبانهای ترک‌تبار، شامل زبانهای ترکمنی، ترکی استانبولی، ترکی آذربایجانی، ترکی افشاری، کریمه تاتاری، قشقایی، سنقری، شاهسونی و ترکی خراسانی می‌باشد.

جستارهای وابسته

• فهرست قبایل اغوز
• کتاب دده‌قورقود
• غزها در کرمان