غز

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
(تغییرمسیر از اغوز)
پرش به ناوبری پرش به جستجو
سرزمین اغوزها در قزاقستان از سال ۷۵۰ تا ۱۰۵۵ میلادی
نگاره اغوزخان روی منات ترکمنستان

غُز، اوغوز، اگوز یا غوز (به ترکی باستان: 𐰆𐰍𐰔‎، ترکی میانه: ٱغُز، انگلیسی: Oghuz Turks) کنفدراسیون یا مجموعه مردمان ترکمن است. سنگ‌نبشته اورخون که تُرکْمَن‌های اولیه را توصیف می‌کند، احتمالاً به اغوز اشاره دارد.[۱] اوغوز از اقوام ترک‌تبار و مسلمان است.[۲][۳] این لغت در نظم و نثر فارسی هم داخل شده و آن طایفهٔ ترکمانان‌اند.[۴] فاروق سومر معتقد است اغوز به احتمال زیاد یعنی قبیله ها.

امپراتوری سلجوقی، [۵][۶][۷][۸][۹][۱۰][۱۱] امپراتوری عثمانی [۱۲][۱۳][۱۴][۱۵][۱۶][۱۷][۱۸] و سلسله های آق قویونلو[۱۹]، قره قویونلو،[۲۰] قاجار [۲۱] و افشاریان (سلسله نادرشاه افشار) [۲۲][۲۳][۲۴][۲۵][۲۶] نیز از ترکان اغوز بودند.

تاریخ[ویرایش]

منشا اوغوز مبهم است. در سنگ‌نبشته اورخون (قرن هشتم میلادی) در مغولستان در نزدیکی کرلن و سلنگا می توان قومی با این نام را یافت. در زمان امپراتوری گوک‌ترک‌ها نیز (قرن ششم تا هشتم)، نام آنها چندین بار در تکرار شده است.[۲۷]


سنگ نبشته اورخون
رؤسای قبایل ترکان اوغوز، مردم قبایل، خوب بشنوید. اگر خداوند نابود نکند یا زمین نبلعد، چه کسی میتواند قبایل ترک و قانون شان را نابود کند؟(سنگ نبشته اورخون)

همبستگی اوغوزها با سایر اقوام ترک[ویرایش]

دربارهٔ همبستگی‌های زبانشناسی و نژادشناسی اوغوزها با سایر اقوام ترک عقاید مختلف است. در دائرةالمعارف اسلام دربارهٔ طوایف نه‌گانه اوغوز، چنین آمده:

غز لغت تازی است که به قبیلهٔ ترکان اوغوز اطلاق می‌شود.

نه قبیله اغوز[ویرایش]

در نوشته‌های قرن هشتم اورخون هم از این قوم به نام تغز اوغوز (نُه اوغز) یاد شده‌است، بنابراین به نه قبیله، اویرات، آرلاد، جلایر، تاتار، قنقرات، قیات، کرائیت تقسیم می‌شدند. نخست این قبایل باج‌گزار و فرمانبردار پادشاهان چین شمالی بودند.

گوک‌ترک‌ها (ترکی باستان:Old Turkic letter UK.svgOld Turkic letter R2.svgOld Turkic letter U.svgOld Turkic letter T2.svg توروک یا Old Turkic letter UK.svgOld Turkic letter R2.svgOld Turkic letter U.svgOld Turkic letter T2.svg Old Turkic letter K.svgOld Turkic letter U.svgOld Turkic letter UK.svg کؤک توروک یا Old Turkic letter K.svgOld Turkic letter R2.svgOld Turkic letter U.svgOld Turkic letter T2.svg توروک. به معنای ترکان آسمانی) کنفدراسیونی عشایری متشکل از چندین قبیله ترک در آسیای میانه بود. نخستین از میان قبیله ها بودند که به نام ترکان بر دشت مغولستان فرمان رانده و تا شرق اروپا نیز گسترده شدند. آنها از آغاز میان دو برادر بومین خان و ایستمی خان دو بخش شرقی و غربی شدند. ایستمی خان برای تحقق خواست خود که از میان برداشتن دولت هیاطله بود، به متفق نیرومندی نیاز داشت و خسرو انوشیروان هم که در صدد خاتمه بخشیدن به تجاوزات و تهدیدهای هیاطله و اعادهٔ اعتبار دولت ساسانی بود، به دنبال متحد توانایی می‌گشت و این دو خیلی زود از بالای سر هیاطله متوجه وجود یکدیگر شدند و علایم و پیام‌های تفاهم را رد و بدل کردند و به سرعت به هم نزدیک گشتند. سفیران ایستمی خان برای مذاکره به دربار خسرو انوشیروان رفتند و انوشیروان نیز آن‌ها را به گرمی استقبال کرد و اتفاق لازم برای برانداختن دولت هیاطله به زودی صورت گرفت. یکی از مظاهر این نزدیکی، ازدواج خسرو انوشیروان با دختر ایستمی خان بود. به نوشتهٔ مسعودی نام این دختر که مادر هرمزد چهارم می‌شد، فاقم و به ثبت ابن بلخی قاقم و به نوشتهٔ یک اثر متأخر تاکوم بوده‌است.[۲۸]

در سال 600 میلادی، قلمرو امپراتوری گوک‌ترک از سواحل دریای سیاه در اروپا تا شمال چین گسترش داشت
سنگ‌نگاره سوارکار گوک‌ترک

نقل مسلمانان از اغوز[ویرایش]

امپراتوری سلجوقی

آنچه نویسندگان مسلمان دوره‌های بعد دربارهٔ اوغوزخان و بیست و چهار قبیلهٔ اوغوز نقل کرده‌اند، از تاریخ غازانی است، بخصوص مورد تواریخ آل سلجوق، که مؤلف آن بلندپروازیهای خیالی چنگیزخان را از تاریخ غازانی گرفته و فقط اوغوزخان را به جای چنگیزخان نهاده، نمونهٔ خوبی از این اقتباس است. یک دانشمند ترک که در اثر این تحریف دچار اشتباه شده نظر داده‌است که «مجموعهٔ قوانین ترکان اوغوز» «مبنای یاسای معروف چنگیزخان» را برای ما به جای گذارده‌است. همچنین بین ترکمانان دریای خزر، اوزخان (به جای اوغوزخان) تا قرن نوزدهم میلادی به عنوان جد قومشان معروف بود.

تاریخچه غزها در تاریخ ایران[ویرایش]

سلطان آلپ ارسلان
آرامگاه نادرشاه افشار. ایل افشار شاخه ای از ترکان اغوز هستند

نام ترکمنی (اُغوز) قبایل، در تاریخ اسلامی میانه (قرون وسطی) ایران، پدیدار گشت.[۲۹] امپراتوری سلجوقی اولین سلسله پادشاهی اغوزها در ایران بود[۳۰][۳۱] و سلسله های آق قویونلو[۳۲]، قره قویونلو[۳۳]، قاجار [۳۴]و افشاریان[۳۵] [۳۶] [۲۶]نیز از ترکان اغوز بودند. [۳۷]

اغوز در تاریخ به عنوان یکی از قبایل نه‌گانه توغوز اغوز، هست که با همدیگر کنفدراسیون ترک‌های شرقی یا تیو-کیو را تشکیل دادند و در کتیبه اورخون در ابتدای قرن هشتم میلادی، نامشان آمده‌است. در اواخر قرن هشتم میلادی آن‌ها از سمت بین دریاچه اورال و دریاچه خزر به سوی غرب به سمت ناحیه‌های فرای رودخانه ارتیش (Erteš)، دریای آرال، و حاشیه‌های دره سیردریا (اکنون در بخش جنوبی جمهوری قزاقستان است)، حرکت کردند تا وارد تاریخ دنیای اسلامی‌شوند. در ۲۰۵ هجری / ۸۲۰–۸۲۱ میلادی، توغوز اغوزها، میانه استان سیردریا در اشروسنه را غارت کردند و حکمران خراسان، عبدالله بن طاهر (۲۱۳–۲۳۰ هجری/ ۸۲۸–۸۴۵ میلادی) به سرزمین‌های غز یورش برد.[۲۹]

نماینده خلیفه، احمد بن فضلان که در تابستان ۳۰۹–۳۱۰ هجری/ ۹۲۲ میلادی از سرزمین خوارزم به رودخانه‌های اورال و امبه در مسیر پادشاهی بلغار در میانه ولگا حرکت می‌کرد، در مورد اغوزهایی در مسیر عبورش در سرزمینشان در دشت Üst Urt بین دریاهای آرال و کاسپین (خزر) دیده بود، شرحی نوشت و آنها را مردمانی با سطح فرهنگ پایین، توصیف کرد. با این حال، بعضی از اغوزها، شروع به یکجانشینی کرده و یکی از شهرهایشان ینگی کنت به معنی «شهر نو» در پائین رود سیردریا بود که پایتخت زمستانی حاکمان اغوز مشرک بود.[۲۹]

ابن اثیر، به استناد مورخین خراسانی، اظهار می‌کند که اغوزها در دوران خلیفه المهدی (حکومت ۷۷۵–۷۸۵ میلادی) از سرزمین‌های خیلی دور ترکان (سرزمین التایی) به ماوراءالنهر آمدند. در ابتدای قرن نهم میلادی، اغوزها حضور محسوسی در آن ناحیه داشتند.

زبان اغوز، در زمان محمود کاشغری (۴۶۹ هجری/۱۰۷۷ میلادی) نشانگر برخی تفاوت‌ها از دیگر شاخه‌های زبان مشترک ترکی است؛ به به ویژه که به دلیل همسایگی نزدیک با خوارزم و دیگر نواحی زیست‌بوم ایرانی در آسیای مرکزی، از زبان‌های ایرانی وام‌واژه گرفته‌است.[۳۸]

ایل قایی و تشکیل امپراتوری عثمانی[ویرایش]

قلمرو امپراتوری عثمانی در زمان سلطان سلیمان، شامل کشورهایی از سه قاره (اروپا، آسیا، آفربقا)

قبیله کای یا قایی یکی از قبایل بیست و چهارگانه اغوز بود. قایی فرزند ارشد «گون خان»، و وی فرزند ارشد اغوزخان بوده و به اعتقاد برخی، عثمان اول، بنیانگذار امپراتوری عثمانی، از قبیله قایی بوده است.[۳۹][۴۰][۴۱][۴۲][۴۳] امپراتوری عثمانی، یک امپراتوری مسلمان بود که چندین قرن بخش‌های بزرگی از جنوب شرق اروپا، غرب آسیا و شمال آفریقا را تحت کنترل خود داشت. این امپراتوری در اواخر قرن سیزدهم میلادی توسط رهبر قبایل اغوز یعنی عثمان یکم در سوگوت بنیان‌گذاشته شد[۴۴][۴۵] و در سال ۱۳۵۴، با فتح بالکان، به اروپا راه یافت که بدین ترتیب دولت کوچک عثمانی به یک قدرت بین‌قاره‌ای تبدیل شد. تا سال ۱۴۵۳، عثمانیان همه قلمروی امپراتوری روم شرقی را ضمیمه خاک خود کردند و با فتح قسطنطنیه (استانبول کنونی) توسط محمد فاتح، پایتخت خود را به این شهر انتقال دادند.[۴۶] در قرون شانزدهم و هفدهم میلادی، امپراتوری عثمانی در اوج گستره خود در زمان سلطان سلیمان قانونی،[۴۷] یک دولت چند فرهنگی و چند زبانی بود که همه جنوب شرق اروپا، بخش‌هایی از اروپای مرکزی و آسیای غربی، بخش‌هایی از شرق اروپا و قفقاز و قسمت‌های وسیعی در شمال و شاخ آفریقا را زیر فرمان خود درآورده بود.[۴۸]

ایل قنیق و تشکیل امپراتوری سلجوقی[ویرایش]

قلمرو امپراتوری سلجوقی در دوره ملکشاه یکم

ایل قِنِق یا قنیق، یکی از ۲۲ ایل بزرگ اغوز بود و شاهزادگان و سرکردگان از میان این ایل انتخاب می‌شدند. رهبری ایشان بر عهده خاندان دقاق (سلجوق) بود که توانست طی قرن ۵ هجری با حرکت به سمت غرب، امپراتوری سلجوقی را پایه‌ریزی کند.[۴۹][۵۰][۵۱] [۵۲]


زبانشناسی[ویرایش]

از نظر زبان‌شناسی اُغوز یا شاخه جنوبی زبانهای ترک‌تبار، شامل زبانهای ترکمنی، ترکی استانبولی، ترکی آذربایجانی، ترکی افشاری، کریمه تاتاری، قشقایی، سنقری، شاهسونی و ترکی خراسانی می‌باشد.

تمغاهای قبایل اوغوز[ویرایش]

هر یک از قبیله‌های ترک اغوز تمغای ویژه خود را داشتند به صورت زیر[۵۳]:

نگارخانه[ویرایش]

جستارهای وابسته[ویرایش]


منابع[ویرایش]

  1. ↑ Oguz. (2012). In Encyclopædia Britannica. 'Oğuz, also spelled Oghuz, or Ghuzz, confederation of Turkic peoples whose homeland, until at least the 11th century ad, was the steppes of central Asia and Mongolia. The Orhon inscriptions, describing an early Turkic people, probably refer to the Oğuz. ' Retrieved from [۱]
  2. ↑ «ḠOZZ – Encyclopaedia Iranica». www.iranicaonline.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۵-۲۶.
  3. ↑ "Oğuz | people". Encyclopedia Britannica. Retrieved 2020-05-26.
  4. ↑ غز در لغت‌نامه دهخدا
  5. ↑ "Seljuq | History & Facts". Encyclopedia Britannica. Retrieved 2020-05-25.
  6. ↑ "Oğuz | people". Encyclopedia Britannica. Retrieved 2020-05-25.
  7. ↑ Concise Britannica Online Seljuq Dynasty بایگانی‌شده در ۲۰۰۷-۰۱-۱۴ توسط Wayback Machine article
  8. ↑ Merriam-Webster Online – Definition of Seljuk
  9. ↑ The History of the Seljuq Turks: From the Jami Al-Tawarikh (LINK)
  10. ↑ Shaw, Stanford. History of the Ottoman Empire and Modern Turkey (LINK)
  11. ↑ Golden, Peter B. (1992). An Introduction to the History of the Turkic People. Otto Harrassowitz, Wiesbaden. p. 209
  12. ↑ "Ottoman Empire | Facts, History, & Map". Encyclopedia Britannica. Retrieved 2020-05-26.
  13. ↑ Finkel, Caroline (2006-02-13). Osman's Dream: The Story of the Ottoman Empire, 1300–1923. Basic Books. pp. 2, 7. ISBN 978-0-465-02396-7.
  14. ↑ "Some Ottoman genealogies claim, perhaps fancifully, descent from Kayı.", Carter Vaughn Findley, The Turks in World History, pp. 50, 2005, Oxford University Press; Shaw, Stanford Jay. History of the Ottoman Empire and Modern Turkey. Cambridge University Press, 1976, p. 306
  15. ↑ "Ottoman Empire". Britannica Online Encyclopedia. Retrieved 11 February 2013.
  16. ↑ Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. شابک ‎۹۷۵-۱۶-۰۴۰۵-۲, Cilt I, sayfa 55.
  17. ↑ Golden, Peter B. (1992). An Introduction to the History of the Turkic People. Otto Harrassowitz, Wiesbaden. p. 358, 359
  18. ↑ Finkel, Caroline (2006-02-13). Osman's Dream: The Story of the Ottoman Empire, 1300–1923. Basic Books. pp. 2, 7. ISBN 978-0-465-02396-7.
  19. ↑ «AQ QOYUNLŪ – Encyclopaedia Iranica». www.iranicaonline.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۵-۲۵.
  20. ↑ "Kara Koyunlu | Turkmen tribal federation". Encyclopedia Britannica. Retrieved 2020-05-25.
  21. ↑ "Qājār dynasty | Iranian dynasty". Encyclopedia Britannica. Retrieved 2020-05-25.
  22. ↑ «AFSHARIDS – Encyclopaedia Iranica». www.iranicaonline.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۵-۲۶.
  23. ↑ «Afsharid Dynasty - Oxford Islamic Studies Online». www.oxfordislamicstudies.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۵-۰۲.
  24. ↑ «AFŠĀR – Encyclopaedia Iranica». www.iranicaonline.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۵-۲۶.
  25. ↑ "Nādir Shāh | Iranian ruler". Encyclopedia Britannica. Retrieved 2020-05-26.
  26. ↑ ۲۶٫۰ ۲۶٫۱ «NĀDER SHAH – Encyclopaedia Iranica». www.iranicaonline.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۵-۲۵.
  27. ↑ Milan Adamović: Die alten Oghusen. In: Materialia Turcica.7/8 1981/82, S. 26–50, S. 31.
  28. ↑ رئیس‌نیا، رحیم، «آذربایجان در سیر تاریخ ایران از آغاز تا اسلام»، ص 537.
  29. ↑ ۲۹٫۰ ۲۹٫۱ ۲۹٫۲ C. Edmund Bosworth, "gozz", in Encyclopædia Iranica, Vol. XI, Fasc. 2, pp. 184-187, http://www.iranicaonline.org/articles/gozz
  30. ↑ "Seljuq | History & Facts". Encyclopedia Britannica. Retrieved 2020-05-25.
  31. ↑ "Oğuz | people". Encyclopedia Britannica. Retrieved 2020-05-25.
  32. ↑ «AQ QOYUNLŪ – Encyclopaedia Iranica». www.iranicaonline.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۵-۲۵.
  33. ↑ "Kara Koyunlu | Turkmen tribal federation". Encyclopedia Britannica. Retrieved 2020-05-25.
  34. ↑ "Qājār dynasty | Iranian dynasty". Encyclopedia Britannica. Retrieved 2020-05-25.
  35. ↑ «AFŠĀR – Encyclopaedia Iranica». www.iranicaonline.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۵-۲۵.
  36. ↑ "Nādir Shāh | Iranian ruler". Encyclopedia Britannica. Retrieved 2020-05-25.
  37. ↑ «Afsharid Dynasty - Oxford Islamic Studies Online». www.oxfordislamicstudies.com. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۵-۰۲.
  38. ↑ Peter B. Golden, "gozz", in Encyclopædia Iranica, Vol. XI, Fasc. 2, pp. 184-187, http://www.iranicaonline.org/articles/gozz
  39. ↑ Finkel, Caroline (2006-02-13). Osman's Dream: The Story of the Ottoman Empire, 1300–1923. Basic Books. pp. 2, 7. ISBN 978-0-465-02396-7.
  40. ↑ "Some Ottoman genealogies claim, perhaps fancifully, descent from Kayı.", Carter Vaughn Findley, The Turks in World History, pp. 50, 2005, Oxford University Press; Shaw, Stanford Jay. History of the Ottoman Empire and Modern Turkey. Cambridge University Press, 1976, p. 306
  41. ↑ "Ottoman Empire". Britannica Online Encyclopedia. Retrieved 11 February 2013.
  42. ↑ Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. شابک ‎۹۷۵-۱۶-۰۴۰۵-۲, Cilt I, sayfa 55.
  43. ↑ Golden, Peter B. (1992). An Introduction to the History of the Turkic People. Otto Harrassowitz, Wiesbaden. p. 358, 359
  44. ↑ "Ottoman Empire | Facts, History, & Map". Encyclopedia Britannica. Retrieved 2020-05-26.
  45. ↑ Finkel, Caroline (2006-02-13). Osman's Dream: The Story of the Ottoman Empire, 1300–1923. Basic Books. pp. 2, 7. ISBN 978-0-465-02396-7.
  46. ↑ Quataert, Donald (2005). The Ottoman Empire, 1700–1922 (2 ed.). Cambridge University Press. p. 4. ISBN 978-0-521-83910-5.
  47. ↑ Wikisource-logo.svg Chisholm, Hugh, ed. (1911). "Turkey". دانشنامه بریتانیکا. 27 (11th ed.). انتشارات دانشگاه کمبریج. p. 448.
  48. ↑ "Ottoman Empire". Oxford Islamic Studies Online. 6 May 2008. Retrieved 26 August 2010.
  49. ↑ The Great Seljuk Empire
  50. ↑ بازورث و دیگران، سلجوقیان، ۷۶.
  51. ↑ "OĞUZLARIN BOY TEŞKİLATI | Turkmen page by Faruk Sümer". turkmensitesi.com. Archived from the original on 2016-03-14. Retrieved 2016-03-21.
  52. ↑ Абу-л-Гази, Бахадур-хан (1958). "Родословная туркмен". Восточная литература (Oriental literature).
  53. ↑ بیگدلی، محمدرضا، ایل‌سون‌ها (شاهسون‌های) ایران، تهران: انتشارات پاسارگاد، ۱۳۷۴، ص۱۶۶.
برگرفته از «https://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=غز&oldid=29130023»