نمایش مبدأ برای رویداد خانه فاطمه زهرا

{{pp-pc|small=yes}}
{{نحش}}
{{دبط}}
{{لحن}}
{{Infobox event|image=تئاتر فاطمیه.jpg|Location=[[مدینه]]، خانه فاطمه و علی|native_name={{Infobox name module|ar|حادثة كسر الضلع}}|name=رویداد خانه فاطمه زهرا|cause=بیعت نکردن [[علی ابن ابی‌طالب|علی]] با [[ابوبکر]]|target=بیعت گرفتن از علی و شکستن تحصن مخالفان خلافت ابوبکر|date=سال ۱۱ ه‍. ق|notes=هجوم گروهی از موافقان خلافت ابوبکر به خانه علی و فاطمه|type=هجوم و محاصره|organizers=[[عمر بن خطاب]]، [[ابوبکر]] و [[مغیرة بن شعبه]]|reported deaths=[[محسن بن علی]]|injuries=[[فاطمه زهرا]]}}

'''رویداد خانهٔ فاطمه زهرا''' {{به عربی|حَرْقِ دار}} که به '''هجوم به خانه فاطمه''' نیز مشهور است، از وقایع سال یازدهم ه‍.ق و پس از مرگ [[محمد]]، پیامبر اسلام، است که طی آن، جمعی از مخالفان خلافت [[ابوبکر]] در خانه [[فاطمه زهرا]] و [[علی بن ابی‌طالب]] تحصن و از بیعت استنکاف کردند. این امر موجب شد تا طرفداران خلافت، به رهبری [[عمر بن خطاب]]، به درب خانه فاطمه بیایند و واکنش نشان دهند. بر اساس گزارش‌های منابع تاریخی اسلام، فاطمه زهرا در این رویداد تهدید شد تا تحصن مخالفان شکسته شود، اما تحصن شکسته نشد.

به گزارش [[ویلفرد مادلونگ]] بر اساس روایاتی که به این رویداد پرداخته‌اند، ابوبکر پس از برگزیدگی به خلیفگی مسلمانان، همراهِ گروهی از جمله عمر به‌قصد گرفتن بیعت به خانهٔ علی می‌رود و آن‌جا با مقاومت علی و فاطمه روبه‌رو می‌شود. پس از آن عمر تهدید می‌کند تا در صورت عدم شکستن تحصن و بیعت مخالفان با ابوبکر، خانه فاطمه را به آتش می‌کشد. در این خصوص منابع شیعه تصریح دارند که درب خانه فاطمه توسط مهاجمان شکسته شد و فاطمه مورد ضرب و شتم قرار گرفت و در همین بین، فرزندش [[محسن بن علی|محسن]] را سقط کرد و بر اثر عوارض ناشی از این رویداد، چندی بعد درگذشت. منابع سنی اغلب به تهدید عمر نسبت به آتش زدن خانه و برخی نیز به دستگیری اهالی خانه یا تفتیش منزل فاطمه اشاره کرده‌اند.

''[[کتاب سلیم بن قیس هلالی]]''، قدیمی‌ترین منبع شیعی است که در قرن اول ه‍.ق تنظیم شده‌است.  ''السنه'' ابن احمد''، [[المعارف]]'' و ''[[الامامة و السیاسة|الامامه و السیاسه]]'' [[ابن قتیبه دینوری|ابن قتیبه]]، ''[[تاریخ یعقوبی]]، المصنف'' [[ابن ابی شیبه|ابن ابی‌شبیه]]''، [[وقعة صفین|وقعة الصفین]]'' [[نصر بن مزاحم]]''، [[تفسیر عیاشی]]، [[مروج‌الذهب و معادن‌الجوهر|مروج الذهب]] اثر [[علی بن حسین مسعودی|مسعودی]]'' و ''[[تاریخ بیهقی]]'' به واقعه رویداد خانه فاطمه اشاره کرده‌اند ولی از جزئیات آن سخن به میان نیاورده‌اند. این واقعه در کتاب‌های حدیثی و بر مبنای روایاتی نیز مورد اشاره منابع اسلامی قرار گرفته‌اند؛ از حذیفة بن یمان، علی بن ابی‌طالب، محمد باقر، جعفر صادق، موسی کاظم و حسن عسکری روایاتی در این خصوص نقل شده‌است. این رویداد مورد توجه شرق‌شناسان نیز قرار گرفته‌است و به‌عقیدهٔ [[لئورا وچا ولیری|لائورا وچا والی‌یِری]]، حتی اگر به این داستان شاخ و برگ داده شده‌باشد و جزئیاتی ساختگی به آن افزوده شده‌باشد، ریشهٔ تاریخی آن را نمی‌شود نادیده گرفت.

ادیبان در شعر و نثر خود از این رویداد یاد کرده‌اند. در قرن‌های نخست اسلامی، ادیبانی متن‌هایی با مضمون مظلومیت‌ فاطمه زهرا، حمله به خانه او، هتک حرمت و کتک خوردنش و سقط جنین محسن نوشته‌اند. همچنین اشعاری در خصوص مصائب فاطمه به خود او منسوب شده‌است که در منابعی چون ''[[بحارالانوار]]''، ''[[مناقب آل ابی‌طالب]]''، ''[[کشف الغمه فی معرفه الائمه|کشف الغمه]]''، ''[[الغدیر]]''، ''[[الاحتجاج|احتجاج]]'' نقل شده‌است. مصائب فاطمه بعدها در دوره معاصر مورد توجه شاعران شیعه قرار گرفت و مضمون‌هایی چون «قیام فاطمه علیه حکومت غاصب»، «خواندن خطبه علیه دستگاه حکومت» و «رنج‌های فاطمه» در اشعار فاطمی جای گرفت. علاوه بر حوزه شعر، در حوزه هنر نیز این رویداد مورد توجه شیعیان و داستان چندین تئاتر و یک فیلم به نام ''[[بانوی بهشت]]'' قرار گرفته‌است.

== پیش‌درآمد ==
[[پرونده:A ligature of Ali and Fatimah names.png|بندانگشتی|225x225پیکسل|تایپوگرافی نام پنج تن آل عبا]]

=== فاطمه زهرا ===
{{اصلی|فاطمه زهرا}}

فاطمه ملقّب به زهرا (۲۰ [[جمادی‌الثانی]] بین ۳۵ تا ۴۵ [[عام‌الفیل]] برابر ۱۸ تا ۸ پیش از [[هجرت محمد|هجرت]] – ۱۳ [[جمادی‌الاول]] یا ۳ جمادی‌الثانی ۱۱ هجری قمری) دختر [[محمد|محمّد]] و [[خدیجه]]، همسر [[علی بن ابی‌طالب]]، و مادر [[حسن مجتبی|حسن بن علی]] و [[حسین بن علی]] است. او کوچک‌ترین دختر محمّد و تنها فرزندش بود که از خود فرزندانی باقی گذاشت.<ref dir=ltr>{{پک|Welch|1993|ف=Muḥammad|ک=Encyclopedia of Islam|زبان=en}}</ref><ref dir=ltr>{{پک|AmirMoezzi|2012|ف=Fāṭema|ک=Iranica|زبان=en|رف=Fāṭema i.}}</ref> او ایام کودکی را تحت حمایت والدین خود در مکه و در دورانی که [[قریش]] مشکلات و رنج‌های زیادی را برای پدرش بابت تبلیغ [[اسلام]] به‌وجود آورده‌بودند، گذراند.<ref dir=ltr>{{پک|Veccia Vaglieri|1991|ف=Fatima|ک=Encyclopedia of Islam|زبان=en}}</ref> پس از [[هجرت محمد]] از [[مکه]] به [[مدینه]]، [[عمر بن خطاب|عمر]] و [[ابوبکر]] و چند تن دیگر خواستار ازدواج با فاطمه بودند، اما محمّد پیشنهاد ازدواج آن‌ها را نپذیرفت و گفت که برای این موضوع منتظر فرمان خداست.<ref>{{پک|شهیدی|۱۳۹۴|ک=زندگانی فاطمه زهرا (س)|ص=۴۵}}</ref><ref>{{پک|جعفری|۱۳۸۶|ف=فاطمهٔ زهرا (سلام‌الله‌علیها)|ک=دانشنامهٔ تشیع|ص=۱۸۵}}</ref> مدت کمی پس از هجرت، محمّد به علی گفت که خداوند به وی فرمان داده‌است که دخترش، فاطمهٔ زهرا، را به ازدواج وی درآورد.<ref dir=ltr>{{پک|Veccia Vaglieri|1986|ف=ʿAlī b. Abī Ṭālib|ک=Encyclopedia of Islam|زبان=en}}</ref> در بسیاری از آیات قرآن به فاطمه زهرا اشاره شده، امّا، همچون [[دوازده امام|امامان شیعه]]، نامی از او به‌میان نیامده‌است. پژوهشگران و نویسندگان اهل سنّت و شیعه شمار گوناگونی از آیات را دربارهٔ فاطمه دانسته‌اند. بعضی ۳۰ آیه، بعضی ۶۰ آیه در ۴۱ سوره و بعضی هم ۱۳۵ آیه از ۶۷ سوره را دربارهٔ او می‌دانند.<ref>{{پک|مک‌اولیف|اسکندرلو|رضائی اصفهانی|۱۳۸۷|ف=فاطمه در قرآن|ک=قرآن‌پژوهی خاورشناسان}}</ref>

هم منابع تاریخی و هم منابع دینی مشارکت فعّال فاطمه در منزل و در اجتماع را ثبت کرده‌اند، و او را اهل زُهد و کنار نهادن امور دنیا ندانسته‌اند. دانش حقوقی فاطمه و دادخواهی او نشانهٔ حضورش در امور اجتماعی است.<ref dir=ltr>{{پک|Ruffle|2011|ف=May You Learn from Their Model|ک=Persianate Studies|زبان=en}}</ref> در [[غزوه احد|نبرد احد]] وی خون را از زخم‌ها و شمشیر پدرش پاک می‌کند و به‌روایت [[محمد بن عمر واقدی|واقدی]] زنانِ مداواکنندهٔ مجروحان را رهبری، و برای کشتگان مسلمان سوگواری می‌کند.<ref dir=ltr>{{پک|Klemm|2016|ف=Fāṭima bt. Muḥammad|ک=Encyclopedia of Islam|زبان=en}}</ref> به‌نظر می‌رسد که فاطمه تنها در سه کار سیاسی مهم دخالت داشته که در همه منابع شیعه و سنّی، هرچند به روایات گوناگون، ثبت شده‌است. نپذیرفتن محافظت از [[ابوسفیان بن حرب|ابوسفیان]] پس از [[فتح مکه]]، دفاع دلیرانه از علی پس از درگذشت محمّد و مخالفت با گزیدن ابوبکر به [[خلیفه|خلیفگی]] و منازعات خشن با [[عمر بن خطاب|عمر]]، و سرانجام ادّعای مالکیت بر [[ارث|میراث]] پدر و ستیهندگی با ابوبکر به‌ویژه دربارهٔ [[فدک]] و سهم [[خیبر]] که ابوبکر کلّاً نپذیرفت.<ref dir=ltr>{{پک|AmirMoezzi|2012|ف=Fāṭema|ک=Iranica|زبان=en|رف=Fāṭema i.}}</ref> در منابع اهل سنّت بر روی شخصیت فاطمه به‌عنوان بانویی پرهیزکار و باایمان تأکید می‌شود.<ref dir=ltr>{{پک|Amir–Moezzi|2012|ف=Fāṭema|ک=Iranica|زبان=en|رف=Fāṭema i.}}</ref> این منابع از محبوبیت او و تربیتش نزد پیامبر گزارش می‌کنند؛ حق‌طلبی‌اش در زمان پیامبر و پس از آن را بیان می‌کنند؛ و شُکوه و عظمتش را در قیامت گزارش می‌کنند.<ref>{{پک|معارف|۱۳۸۷|ف=سیمای حضرت زهرا (س)|ک=مطالعات راهبردی زنان}}</ref> فاطمه به‌عنوان «مادر امامان»، جایگاه ویژه‌ای در بینش شیعه دارد. او به‌عنوان تنها فرزند بازماندهٔ محمّد، همسر علی و مادر حسن و حسین، دارای جایگاه منحصربه‌فردی بین شیعیان است.<ref dir=ltr>{{پک|Esposito|1998|ک=Islam: The Straight Path|ص=112|زبان=en}}</ref> [[زیدیه]] در موضوع [[امامت]] بر این عقیده‌اند که امامت علی بن ابی‌طالب پس از پیامبر، و امامت حسن مجتبی و حسین بن علی بر حق است؛ و امامت منحصراً در فرزندان فاطمه — چه حسنی باشند یا حسینی — و با شروط معینی استمرار دارد.<ref>{{پک|موسوی‌نژاد|۱۳۸۴|ف= «زیدیه»|ک=پژوهشنامهٔ حکمت و فلسفهٔ اسلامی}}</ref> به‌گفتهٔ ولیری، [[اسماعیلیه]] بیشتر پیوندها میان بُعدِ افسانه‌ای و بعد تاریخی فاطمه زهرا را به‌خاطر بالابردن موقعیت فاطمه زهرا حفظ می‌کنند؛ اما در موضوع خلقت، فاطمه زهرا به‌عنوان عنصری ثانویه میان عناصر عرفانی و نیمه‌عرفانیِ فراوانِ دیگر جایگاه می‌یابد؛ و دراین‌حال، او تحت‌الشّعاعِ دیگر عناصر قرار می‌گیرد و بیشتر پیوندها با بعد تاریخی‌اش ازمیان می‌رود.<ref dir=ltr>{{پک|Esposito|1998|ک=Islam: The Straight Path|ص=112|زبان=en}}</ref>[[پرونده:Investiture of Ali Edinburgh codex.jpg|بندانگشتی|نقاشی از مراسم غدیر خم]]

=== پیش‌زمینه تاریخی ===
{{اصلی|جانشینی محمد|مرگ محمد|رویداد غدیر خم}}
زندگی [[فاطمه زهرا]] مقارن با دورهٔ تبلیغ [[اسلام]] توسط [[محمد|محمّد]] بود. محمّد ۱۳ سال به تبلیغ اسلام در [[مکه]] پرداخت. شمار اندکی به وی گرویدند که با مخالفت قبیلهٔ [[قریش|قُرَیش]] و بعضی دیگر از قبیله‌های [[عرب]] روبه‌رو شدند و آزار دیدند.<ref dir=ltr>{{پک|Montgomery Watt|1953|ک=Muhammad at Mecca|ص=36|زبان=en}}</ref><ref>{{پک|بلوکباشی|حاج منوچهری|۱۳۹۴|ک=دانشنامه مردم‌شناسی و فولکلور|ف=فاطمه}}</ref> محمّد همراه با پیروانش برای رهایی از این وضع، در سالی که بعدها مبدأ تقویم [[گاه‌شماری هجری خورشیدی|هجری خورشیدی]] و [[گاه‌شماری هجری قمری|هجری قمری]] شد، به شهر [[مدینه|یَثرِب]] — که مَدینَةُالنَّبی («شهر پیامبر») نامیده شد — [[هجرت محمد|هجرت]] کرد.<ref dir=ltr>{{پک|Momen|1987|ک=An Introduction to Shi'i Islam|ص=5|زبان=en}}</ref><ref dir=ltr>{{پک|Hitti|1973|ک=Capital cities of Arab Islam|ص=33|زبان=en}}</ref> او در مدینه قبایل در حال ستیز [[اوس]] و [[خزرج|خَزرَج]] را متحد کرد و برپایهٔ [[مهاجرین|مسلمانان مهاجر]] مکه و ساکنان اصلی مدینه اجتماع و دولتی نوین را تأسیس کرد، که آن را [[امّت|اُمَّت]] نامید.<ref dir=ltr>{{پک|Esposito|2002|ک=What everyone needs|ص=80|زبان=en}}</ref> سپس، میان مسلمانان و قبایل مکه و هم‌پیمانانشان جنگ درگرفت و سرانجام پس از هشت سال محمّد با پیروانش، که تا آن زمان به بیش از ده‌هزار می‌رسیدند، شهر زادگاهش را [[فتح مکه|فتح]] کرد.<ref dir=ltr>{{پک|Montgomery Watt|1956|ک=Muhammad at Medina|ص=66|زبان=en}}</ref> پس از فتح مکه رفته‌رفته بیشتر اهالی [[شبه‌جزیره عربستان]] به اسلام گرویدند و امّت اسلام به سراسر این سرزمین گسترش یافت.<ref dir=ltr>{{پک|Lewis|1993|ک=The Arabs in History|ص=43–44|زبان=en}}</ref> فاطمه در دو سال پایانی زندگانی محمد، به آرامش نسبی در زندگانی رسید اما چندان دوامی نداشت.<ref>{{پک|بلوکباشی|حاج منوچهری|۱۳۹۴|ک=دانشنامه مردم‌شناسی و فولکلور|ف=فاطمه}}</ref>

در پایان سال [[۱۰ (قمری)|دهم]] ([[۶۳۲ (میلادی)|۶۳۲]] میلادی) پس از هجرت، محمد آخرین حج و اولین حج کامل را انجام داد<ref dir=ltr>{{پک|Donzel|1994|ک=Islamic Desk Reference|زبان=en|ص=283}}</ref> و از این طریق تمام جزئیات مراسم حج را به پیروانش توضیح داد. طی این واقعه (حجةالوداع و تعلیم اعمال حج) رخ داد،<ref dir=ltr>{{پک|Welch|1993|ف=Muḥammad|ک=Encyclopaedia of Islam|زبان=en}}</ref> در بازگشت به مدینه و در بین راه، محمد به صورت ناگهانی به مدت سه روز در محلی به نام [[غدیر خم]] توقف کرد و با جمع‌کردن حجاج خطبه‌ای خواند و در آن جمله «هر که من مولای اویم پس علی مولای اوست» را با بلندکردن دست علی در برابر جمعیت گفت. واژهٔ «مولا» در عربی به دو معنای «دوست» و «رهبر» است.<ref dir=ltr>{{پک|Grewal|2006|ک=Project of History of Indian Science|زبان=en|ص=281}}</ref> اهل سنت معتقدند که عده‌ای از تقسیم غنایم در [[سریه علی بن ابی‌طالب (یمن)|اردوکشی به یمن]] که توسط علی انجام شده ناراضی بودند و محمد در پاسخ به آن‌ها علی را دوست خویش معرفی کرد تا ناخشنودی آنان را فرونشاند.<ref>{{پک|جعفری|۱۳۷۲|ک=تشیع در مسیر تاریخ|ص=۳۴–۳۷}}</ref> در مقابل شیعیان بر این باورند که تجمع در غدیر برای معرفی جانشین محمد بود و عبارت مشهور «من کنت مولاه فهذا علی مولاه» گواهی روشن بر اثبات امامت و جانشینی علیست.<ref>{{پک|زریاب|زرین‌کوب|۱۳۸۰|ک=دایرةالمعارف فارسی|ف=علی}}</ref> محمّد ده سال پس از هجرت، چند ماه پس از بازگشت از [[حجةالوداع|حَجَّةُالْوِداع]]، بیمار شد و درگذشت.<ref dir=ltr>{{پک|Madelung|2004|ک=The Succession to Muhammad|ص=24–27|زبان=en}}</ref>
[[پرونده:Abu bakr2.jpg|بندانگشتی|نقاشی مراسم بیعت‌گیری برای ابوبکر در مسجدالنبی]]
گروهی از [[صحابه]] در [[سقیفه بنی‌ساعده|سقیفه بنی ساعده]] جمع شدند تا [[جانشینی محمد|جانشین محمد]] را تعیین نمایند.<ref dir=ltr>{{پک|Poonawala|Kohlberg|1985|ف=ʿAlī b. Abī Ṭāleb|ک=Iranica|زبان=en}}</ref><ref>{{پک|بلوکباشی|حاج منوچهری|۱۳۹۴|ک=دانشنامه مردم‌شناسی و فولکلور|ف=فاطمه}}</ref> [[عمر بن خطاب]]، [[ابوبکر]] را به عنوان جانشین در سقیفه نامزد کرد و او به عنوان اولین خلیفه مسلمانان انتخاب شد. [[اسماعیل پوناوالا|پوناوالا]] می‌نویسد تاریخ‌نگاران مسلمان اتفاق نظر دارند که بحران موجود در این برهه، توسط سه تن از مهاجران مشهور به نام‌های [[ابوبکر]] و [[عمر بن خطاب|عمر]] و [[ابوعبیده جراح]] برطرف گردید. آنان انصار را جمع کردند و سرآخر ابوبکر به عنوان خلیفه انتخاب شد. حسادت بین دو قبیلهٔ مهم انصار به نام [[اوس]] و [[خزرج]] و عدم فعالیت [[بنی‌هاشم]] در تبلیغ نظرشان، موفقیت این سه تن را تسهیل نمود.<ref dir=ltr>{{پک|Holt|Lambton|Lewis|1977|ک=Cambridge History of Islam|زبان=en|ص=57}}</ref><ref dir=ltr>{{پک|Madelung|2004|ک=Succession to Muhammad|ص=26–27, 30–43 and 356–60|زبان=en}}</ref><ref dir=ltr>{{پک|Lapidus|2002|ک=A History of Islamic Societies|زبان=en|ص=32}}</ref> در میان مهاجران عده‌ای نیز به رهبری علی و شامل [[زبیر بن عوام|زبیر]]، [[طلحه]]، [[عباس بن عبدالمطلب]]، [[مقداد بن اسود|مقداد]]، [[سلمان فارسی]]، [[ابوذر غفاری]] و [[عمار یاسر|عمار بن یاسر]]، علی را وارث مشروع محمد می‌دانستند.<ref dir=ltr>{{پک|Poonawala|Kohlberg|1985|ف=ʿAlī b. Abī Ṭāleb|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> این انتخاب باعث اختلاف بین هواداران ابوبکر و طرفداران علی شد. طرفداران علی قائل بودند که علی توسط شخص محمد به جانشینی منصوب شده‌است و بنابراین مقام خلافت باید از آن وی باشد.<ref dir=ltr>{{پک|Holt|Lambton|Lewis|1977|ک=Cambridge History of Islam|زبان=en|ص=57}}</ref><ref dir=ltr>{{پک|Madelung|2004|ک=Succession to Muhammad|ص=26–27, 30–43 and 356–60|زبان=en}}</ref>

ابوبکر یک روز بعد از ماجرای سقیفه، برای گرفتن [[بیعت]] عمومی به [[منبر]] نشست. مراسم بیعت‌گیری با سخنرانی عمر در وصف ابوبکر شروع شد و پس از آن مردم با ابوبکر بیعت می‌کردند. در نهایت ابوبکر نیز خطبه‌ای خواند. در این مراسم، گروهی از مهاجران و انصار از جمله علی، [[سعد بن عباده]]، عباس بن عبدالمطلب، [[فضل بن عباس]]، زبیر بن عوام، [[خالد بن سعید]]، [[مقداد بن اسود|مقداد بن عمرو]]، سلمان فارسی، ابوذر غفاری، عمار بن یاسر، [[براء بن عارب]]، [[ابی بن کعب]]، [[حذیفة بن یمان]]، [[خزیمة بن ثابت]]، [[ابوایوب انصاری]]، [[سهل بن حنیف]]، [[عثمان بن حنیف]]، [[ابوالهیثم بن تیهان]]، [[سعد بن ابی‌وقاص|سعد بن ابی وقاص]] و [[ابوسفیان بن حرب]]  از بیعت با ابوبکر استنکاف کردند. در گروه مخالفان ابوبکر، جز سعد بن عباده که خود را مستحق خلافت می‌دید، الباقی بر روی اولیت علی بر ابوبکر اصرار داشتند. از میان کسانی که با ابوبکر بیعت نکردند، بعدها جسد سعد بن عباده در [[حوران]] یافت شد که به نقل [[احمدبن یحیی بلاذری|بلاذری]]، «سعد به دست جنیان کشته شد». ابوبکر سعی کرد تا با کمک عمر و [[مغیرة بن شعبه|مغیره بن شعبه]]، عباس و هاشمیان را با ترغیب در سهم داشتن در حکومت، به بیعت مجاب کند اما موفق نشد. در این بین، اخبار در خصوص بیعت نکردن و مخالفت‌های علی بن ابی‌طالب با ابوبکر، متفاوت و بعضاً متعارض هستند. دسته‌ای از روایات علی را از اولین بیعت‌کنندگان با ابوبکر گزارش می‌کند و دسته‌ای دیگر، علی را از استنکاف‌کنندگان از بیعت تا مدت‌ها بعد از آغاز حکومت ابوبکر معرفی کرده‌اند. بنابر گزارش [[ابن هشام]]<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۸۸|ک=دانشنامه بزرگ اسلامی|ف=ابوبکر}}</ref> و [[محمد بن جریر طبری|طبری]]، هنگامی که ابوبکر در مسجد النبی در حال خطبه خواندن به نام خلیفه بود، جمعی از بنی‌هاشم به نشانه مخالفت با ابوبکر در خانه فاطمه تحصن کردند.<ref dir=ltr>{{پک|Madelung|2004|ک=Succession to Muhammad|زبان=en|ص=43}}</ref><ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۸۸|ک=دانشنامه بزرگ اسلامی|ف=ابوبکر}}</ref> علی بعداً مکرر می‌گفت که اگر چهل یاور داشت قیام می‌کرد.<ref dir=ltr>{{پک|Madelung|2004|ک=Succession to Muhammad|زبان=en|ص=43}}</ref>

== شرح واقعه ==
رویداد خانهٔ فاطمه {{به عربی|حَرْقِ دار}}، که به هجوم به خانه فاطمه نیز شهره است، به واقعه حاضر شدن جمعی از طرفداران خلافت ابوبکر به درب خانه فاطمه زهرا و علی بن ابی‌طالب اشاره دارد که بر اساس آن، فاطمه زهرا تهدید شد تا تحصن مخالفان ابوبکر در خانه فاطمه شکسته شود.<ref>{{پک|لباف|۱۳۸۳|ک=میراث جاودان|ص=۸ و ۱۲–۱۳}}</ref> بر اساس روایاتی که به این رویداد پرداخته‌اند؛ [[ابوبکر]] پس از برگزیدگی به خلیفگی مسلمانان، همراهِ گروهی ازجمله عمر به‌قصد گرفتن بیعت به خانهٔ علی می‌رود و آن‌جا با مقاومت علی و فاطمه روبه‌رو می‌شود. به‌نوشتهٔ [[ویلفرد مادلونگ]] پس از این‌که در [[سقیفه|سَقیفه]] با ابوبکر همچون [[خلیفه]] بیعت می‌شود، علی و هوادارانش که [[عباس بن عبدالمطلب]] و [[بنی‌هاشم]] و [[زبیر]] از ایشان بودند در خانهٔ فاطمه گرد می‌آیند.<ref dir=ltr>{{پک|Madelung|2004|ک=The Succession to Muhammad|ص=32|زبان=en}}</ref> به گزارش بلوکباشی و جاج منوچهری، این نخستین رفتار ناشایست با خاندان پیامبر پس از درگذشت محمد بوده‌است.<ref>{{پک|بلوکباشی|حاج منوچهری|۱۳۹۴|ک=دانشنامه مردم‌شناسی و فولکلور|ف=فاطمه}}</ref>

=== شرح واقعه در منابع کهن ===
بنابر روایتی که [[شیخ مفید|مفید]] از [[مروان بن عثمان]] در [[الأمالی (کتاب شیخ مفید)|''آمالی'']] گزارش می‌کند، منزل فاطمه در مقابل منبر محمد واقع در مسجد النبی بود که ابوبکر بر آن نشسته بود و عمر بن خطاب و عده‌ای به درب خانه فاطمه آمدند و جمع حاضر در منزل را تهدید کردند تا برای بیعت خارج شوند.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۱۵۷–۱۵۸}}</ref><ref>{{پک|بستانی|۱۳۹۰|ف=تبارشناسی منابع فریقین|ک=منهاج|ص=۶۷}}</ref> یعقوبی در [[تاریخ یعقوبی|تاریخش]]، ابوبکر را هم در زمره افراد مراجعه کننده به منزل فاطمه آورده‌است. در خانه فاطمه، تعدادی از انصار و طرفداران علی، جمع شده بودند و ابوبکر می‌خواست تا بیعت این مخالفان را به‌دست آورد. در کتاب ''الامامة و سیاسة'' این واقعه با جزئیات جدی‌تری نقل شده‌است. ابوبکر از کسانی که از بیعت با او سر برتافته و در خانه علی گردآمده بودند، سراغ گرفت، عمر را به دنبال آنان فرستاد.<ref>{{پک|Veccia Vaglieri|1991|ف=Fatima|ک=Encyclopedia of Islam|زبان=en}}</ref> شیخ مفید در روایتی دیگر در کتاب ''[[الجمل و النصره لسید العتره فی حرب البصره|الجمل]]''، گزارش می‌کند که عمر بن خطاب در ابتدا [[قنفذ]] – غلام خویش و به نقلی غلام ابوبکر – را برای بیرون کردن اهالی پناهنده شده در خانه فاطمه فرستاد و دستور داد تا بر گِرد خانه هیزم جمع کند؛ سپس خودش به همراه جمعی از جمله مغیره بن شعبه و سالم غلام [[ابوحذیفة بن عتبه|ابوحذیفه]] به درب خانه فاطمه آمد و تهدید کرد که اگر متحصنان خارج نشوند، خانه را به آتش خواهد کشید.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۱۵۹}}</ref> در امامة و السیاسة نیز به طلب هیزم برای آتش زدن خانه توسط عمر اشاره شده‌است. او در پاسخ به اینکه فاطمه داخل خانه‌است، می‌گوید، اگر چه او در خانه باشد، خانه را آتش خواهدزد.<ref>{{پک|Veccia Vaglieri|1991|ف=Fatima|ک=Encyclopedia of Islam|زبان=en}}</ref> [[ویلفرد مادلونگ|مادلونگ]] نیز از «تهدید» عمر مبنی بر آتش زدن خانه فاطمه یاد می‌کند.<ref>{{پک|Madelung|2004|ک=The Succession to Muhammad|ص=43|زبان=en}}</ref> [[احمد بن یحیی بلاذری|بلاذری]] در [[انساب الاشراف|''انساب الاشراف'']] گزارش می‌کند که فاطمه در دستان عمر فتیله‌ای دید و از او می‌پرسد که آیا او قصد دارد که خانه من را به آتش بکشد.<ref>{{پک|Veccia Vaglieri|1991|ف=Fatima|ک=Encyclopedia of Islam|زبان=en}}</ref> بنابر نقلی که مفید گزارش می‌کند، زبیر از پناهندگان خانه علی بود که پس از تهدید عمر، شمشیر کشید و بیرون آمد ولی توسط مهاجمان دستگیر شد.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۴۹۱}}</ref> اما [[لئورا وچا ولیری|لارا وسیا وگلییری]] در [[دانشنامه اسلام]]، علی را به عنوان کسی که با [[شمشیر]] به استقبال مهاجمان آمده‌است یاد می‌کند که سرآخر توسط عمر خلع سلاح می‌شود. او همچنین گزارش می‌کند که ابوبکر و همراهانش قصد ورود به منزل علی کردند که فاطمه آنچنان شیون سر داد و تهدید کرد که به خدا قسم باید بیرون روید اگر نه نزد خدا مویم را برهنه سازم و ناله و زاری سر دهم که ابوبکر از ورود به خانه منصرف شد.<ref>{{پک|Veccia Vaglieri|1991|ف=Fatima|ک=Encyclopedia of Islam|زبان=en}}</ref> مادلونگ نیز تصریح می‌کند که نشانه‌هایی مبنی بر تفتیش خانه فاطمه پس از خروج حامیان علی، وجود دارد.<ref dir="ltr">{{پک|Madelung|2004|ک=The Succession to Muhammad|ص=43|زبان=en}}</ref> پس از این وقایع، سرآخر افراد درون خانه بجز علی و فاطمه به بیرون می‌آیند و با ابوبکر بیعت می‌کنند. در این هنگام فاطمه با صدای بلند گفت: «ای پیامبر خدا پس از تو چه مصیبت‌هایی به ما از فرزندان [[خطاب بن نفیل|خطّاب]] رسید.»<ref>{{پک|Veccia Vaglieri|1991|ف=Fatima|ک=Encyclopedia of Islam|زبان=en}}</ref>

به گزارش کتاب ''[[کتاب سلیم بن قیس هلالی|سلیم بن قیس]]''، که قدیمی‌ترین منبع در میان منابع گزارش کننده این هجوم است، پس از آنکه عمر، قنفذ را دو مرتبه برای فراخواندن علی برای بیعت با ابوبکر فرستاد و بی‌نتیجه بازگشت، خود به درب خانه فاطمه آمد و پس از گفتگویی با فاطمه، درب خانه را به آتش کشید و با لگد آن را شکست و وارد خانه شد و چون فاطمه مانع شد تا آنان علی را بازداشت نمایند، او را مورد ضرب و شتم قرار داد. پس از آنکه علی از رفتار عمر و همراهانش با فاطمه آگاه شد، سریع خود را به عمر رساند، او را به زمین زد و قصد کشتن او کرد اما منصرف شد. در نهایت با هجوم مردم به خانه علی، او دستگیر و برای اخذ بیعت به مسجد برده‌شد.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۴۷۷–۴۷۹}}</ref><ref>{{پک|بستانی|۱۳۹۰|ف=تبارشناسی منابع فریقین|ک=منهاج|ص=۴ و ۵۰}}</ref> طبق آنچه شبل‌الدوله مقاتل بن عطیه در ''[[مؤتمر علماء بغداد|موتمر علماء بغداد]]'' گزارش می‌کند، بر اثر این حمله، میخ در به سینه فاطمه داخل شد و سبب جراحت او از ناحیه پهلو شد.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۳۲۰}}</ref>

=== نگاه تحلیلی به رویداد ===
در اینکه چه کسانی در هنگام هجوم، در خانه فاطمه حضور داشتند، اختلافاتی گزارش شده‌است. بنابر نقل کتاب ''[[ملل و نحل|الملل و النحل]]''، تنها علی، فاطمه و حسن و حسین در خانه حضور داشتند. اما مرتضی عاملی بر این باور است که هجوم به خانه علی چند نوبت تکرار شده‌است و شاهد بارز آن، روایتی است که در ''[[الامامة و السیاسة|الامامه و السیاسه]]''، از [[ابن قتیبه دینوری|ابن قتیبه]] گزارش شده‌است. بر این اساس، در یورش اول، علی در خانه نبود و اهالی پناهنده در خانه بازداشت شدند؛ و در یورش بعدی، لطمه به فاطمه و دستگیری علی صورت گرفت. با این وجود در اینکه آیا زبیر به تنهایی در خانه فاطمه حاضر بود یا آنکه سایر بنی هاشم نیز حاضر بودند؛ توافقی در منابع وجود ندارد.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۲۴۵–۲۴۶}}</ref>

طبق آنچه عبدالزهرا مهدی در کتابش ''الهجوم'' بدان پرداخته‌است، هجوم به خانه فاطمه، در دو نوبت صورت گرفته‌است که در مرتبه اول، اتفاق به‌خصوصی نیافتاد و به تهدید و جمع‌آوری هیزم اکتفا شده‌است و نتیجه آن خروج متحصنین غیر از علی و فاطمه از خانه بوده‌است. در مرتبه بعدی، حمله به خانه، شکستن درب، توهین و آسیب به فاطمه و سقط محسن شکل گرفته‌است. علی لباف در فهرستی که بر کتاب هجوم نوشته‌است، گزارش می‌کند که در منابع شیعه و سنی، بین دو هجوم اول و دوم خلط شده‌است. لبافی علت این اختلاط در منابع شیعی را ملاحظاتی همچون ترس از حکومت‌های جائر، سهو در ضبط و استناد به منابع عامه می‌داند.<ref>{{پک|لباف|۱۳۸۳|ک=میراث جاودان|ص=۸ و ۱۲–۱۳}}</ref> [[اسماعیل خواجویی|مازندرانی]] و ابن شهرآشوب تعداد افراد حاضر در این هجوم را به نقل از ابن‌عباس، ۶۰ نفر گزارش کرده‌است.<ref>{{پک|بستانی|۱۳۹۰|ف=تبارشناسی منابع فریقین|ک=منهاج|ص=۷۲}}</ref><ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۴۹۷}}</ref> در گزارشی که ابن حمزه زیدی گزارش می‌کند، [[خالد بن ولید]] و [[عیاش بن ربیعه]]، عمر بن خطاب را در این هجوم همراهی کردند.<ref>{{پک|بستانی|۱۳۹۰|ف=تبارشناسی منابع فریقین|ک=منهاج|ص=۴۲}}</ref> [[ابن ابی الحدید|ابن ابی‌الحدید]] نیز در ''[[شرح نهج‌البلاغه ابن ابی الحدید|شرح نهج‌البلاغه]]'' گزارش می‌کند که در این هنگام، مردم برای نظاره کردن در خیابان‌های مدینه جمع شده بودند به طوری که خیابان‌ها از مردان پر شد.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۲۰۲}}</ref>
[[پرونده:ستاره درخشان خونین.jpg|بندانگشتی|پوستری طراحی شده از فاطمه زهرا با نام «ستاره خونین»]]

=== پسایند ===
{{همچنین ببینید|درگذشت فاطمه زهرا}}

'''وقایع بعدی'''

بنابر گزارش اسحاق بن ابراهیم در ''[[المسترشد فی امامه]]''، علی را پس از هتک حرمت فاطمه، دست بسته در حالی که طنابی به گردنش انداخته بودند، به مسجد بردند و برای بیعت کردن با ابوبکر مجبور کردند؛ با این حال علی از بیعت استنکاف کرد و به خانه بازگشت.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۲۹۴}}</ref> بنابر پاره‌ای از گزارش‌ها که در منابعی چون ''[[تاریخ یعقوبی]]'' و [[مروج‌الذهب و معادن‌الجوهر|''مروج‌الذهب مسعودی'']] گزارش شده‌است، فاطمه زهرا پس از رویداد هجوم، از خانه بیرون آمد و با نکوهیدن صحابه‌ای که در این هجوم نقش داشتند، تهدید نمود تا دست از خانواده او بردارند. با این سخنان فاطمه، جمعیت متفرق شدند.<ref>{{پک|بلوکباشی|حاج منوچهری|۱۳۹۴|ک=دانشنامه مردم‌شناسی و فولکلور|ف=فاطمه}}</ref> در کتاب ''[[کتاب سلیم بن قیس هلالی|سلیم بن قیس]]'' از علی بن ابی‌طالب نیز گزارش شده‌است که عمر به جهت تشکر از قنفذ، اموالی را به او بخشید.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۲۱۸}}</ref> بر اساس روایتی از [[جعفر صادق]] که در ''[[تهذیب الاحکام]]'' و ''[[من لایحضره الفقیه]]'' گزارش شده‌است، فاطمه زهرا پس از ماجرای هجوم به خانه‌اش، از جانب برخی در منابر، مورد [[قذف]] قرار گرفت.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۲۰۶}}</ref>

'''طلب حلالیت'''

به گزارش برخی منابع، ابوبکر و عمر بعد از هجوم به خانه فاطمه، برای طلب رضایت از فاطمه به خانه او آمدند اما با عدم رضایت فاطمه مواجه شدند. در این خصوص در ''الامامة و السیاسة'' آمده‌است، وقتی ابوبکر و عمر برای رضایت به نزد فاطمه آمدند، فاطمه از آنها روی برگرداند و با آنها سخن نگفت و پس از اصرار آن دو، به آنها حدیثی از محمد یادآور شد که محمد گفته‌است «هر کس فاطمه را به خشم بیاورد، من [محمد] را به خشم آورده‌است.» و در ادامه تأکید کرد که تا زمانی که زنده باشد، از آن دو خشنود نخواهد شد و شکایت خود را به پیامبر خواهد برد.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۲۱۴–۲۱۵}}</ref> در ''[[عوالم العلوم]]'' و ''[[علل‌الشرایع|علل الشرایع]]'' آمده‌است که ابوبکر پس از این سخن به گریه افتاد و عمر به او با طعنه گفت، برا خشم زنی اینگونه جزع می‌کنی؟<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۲۱۵}}</ref> شبیه به این روایت را کتاب ''سلیم بن قیس'' نیز گزارش کرده‌است.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۲۱۶}}</ref> در شرح بهجة المحافل چنین گزارش شده‌است که منظور از رویگردانی فاطمه از عمر و ابوبکر، عدم صحبت و ملاقات فاطمه در خصوص درخواست [[فدک]] بوده‌است. با این وجود در ''[[تاریخ الاسلام]]'' ذهبی، از رضایت فاطمه نسبت به عمر و ابوبکر گزارشی آمده‌است.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۲۲۴–۲۲۵}}</ref> به عقیده بلوکباشی و منوچهری، فاطمه زهرا می‌توانست با جایگاهی که در انظار عمومی داشت و با توجه به شرایط زمانه، مردمان را بر خلیفه بشوراند، اما مسائلی چون حفظ وحدت و انسجام اسلامی، سبب شد تا فاطمه زهرا تا پایان عمر، با سکوت خویش مبارزه‌ای علیه دستگاه حکومتی داشته باشد.<ref>{{پک|بلوکباشی|حاج منوچهری|۱۳۹۴|ک=دانشنامه مردم‌شناسی و فولکلور|ف=فاطمه}}</ref>

'''درگذشت'''

به گزارش منابع شیعه، فاطمه زهرا بر اثر جراحات ناشی از این هجوم بیمار شد و بر اثر همان بیماری از دنیا رفت.<ref>{{پک|بلوکباشی|حاج منوچهری|۱۳۹۴|ک=دانشنامه مردم‌شناسی و فولکلور|ف=فاطمه}}</ref> فاطمه وصیت کرد تا کسی در مراسم غسل و کفنش حاضر نشود و شبانه و مخفیانه دفن شود. او سعی کرد تا با این اقدام، امکان حضور ابوبکر را در مراسم نماز و تدفینش منتفی سازد و نگذارد تا ابوبکر بر او نماز بگذارد.<ref>{{پک|بلوکباشی|حاج منوچهری|۱۳۹۴|ک=دانشنامه مردم‌شناسی و فولکلور|ف=فاطمه}}</ref> این اقدام سبب شد تا جمعی از صحابه برای نبش قبر فاطمه اقداماتی سخن‌هایی به میان آورند که با مخالفت قوی علی مواجه شد.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۲۱۸}}</ref> از میان منابع سنی، در ''[[البدایة و النهایة|البدایة و النهایه]]'' به نقل از ''[[صحیح بخاری]]'' و ''[[صحیح مسلم]]'' و همین‌طور ''[[تاریخ طبری|تاریخ الامم و الملوک]]''، ''[[مشکل الآثار]]''، ''[[تاریخ الاسلام]]''، ''[[طبقات ابن سعد]]''، ''[[سنن کبری]]''، ''[[تاریخ الخمیس]]''، ''[[اثبات الهداة]]''، ''[[مسند احمد بن حنبل|مسند احمد]]'' و ''[[کفایة الطالب فی مناقب علی بن ابی‌طالب|کفایة الطالب]]'' و آثار دیگری از این دست، به دفن مخفیانه فاطمه زهرا اشاره شده‌است.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۲۲۰–۲۲۱}}</ref> با این وجود در ''[[الریاض النضره]]'' و ''[[الاصابه]]'' روایتی گزارش شده‌است که ابوبکر در مراسم نماز میت فاطمه شرکت داشته‌است.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۲۲۳}}</ref> همچنین [[ابن جوزی]] در تاریخش به نماز خواندن ابوبکر بر فاطمه اشاره دارد.<ref>{{پک|نعمانی|۱۳۷۹|ف=حضرت فاطمه از ولادت تا افسانه شهادت|ک=ندای اسلام|ص=۶۸}}</ref> که به عقیده مرتضی عاملی، با توجه به مخفی بودن قبر فاطمه تا کنون و عدم گزارش محل دفن او در منابع تاریخی، این گزارش‌های تاریخی صحیح به نظر نمی‌رسند.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۲۲۳}}</ref> امامان بعدی شیعه نیز محل دفن فاطمه را به شیعیان خود نشان ندادند.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۲۲۵}}</ref>

به نوشته پوناوالا، علی و بنی‌هاشم تا قبل از درگذشت فاطمه (حدود شش ماه) از بیعت با ابوبکر سر باز زدند. علی بر روی حقش پافشاری ننمود، چرا که تمایل نداشت امت نوپای اسلام دچار کشمکش گردد.<ref dir=ltr>{{پک|Poonawala|Kohlberg|1985|ف=ʿAlī b. Abī Ṭāleb|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> مسعودی نیز به مسئله عدم بیعت علی تا پیش از درگذشت فاطمه، اشاره دارد.<ref>{{پک|بلوکباشی|حاج منوچهری|۱۳۹۴|ک=دانشنامه مردم‌شناسی و فولکلور|ف=فاطمه}}</ref>

== هجوم به خانه در منابع ==
{{همچنین ببینید|فاطمه زهرا در قرآن و روایات}}

=== منابع سنی ===
[[پرونده:Fatimah's House.jpg|بندانگشتی|224x224px|قفل درب خانه فاطمه واقع در مسجدالنبی (مدینه)]]'''صراحت به هجوم یا تهدید'''

[[ابراهیم بن سیار معتزلی]] (د ۲۳۱ ه‍.ق) که به نظام شهره است، از بزرگان معتزله است. وی در روایتی به «هجوم عمر به فاطمه در روز بیعت با ابوبکر» اشاره دارد و «تهدید عمر نسبت به آتش زدن خانه فاطمه» را گزارش می‌کند.<ref>{{پک|بستانی|۱۳۹۰|ف=تبارشناسی منابع فریقین|ک=منهاج|ص=۴}}</ref><ref name=":0">{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۲۸۰}}</ref> [[عبدالله بن احمد شیبانی|ابن احمد]] (د ۲۹۰ ه‍.ق) در کتابش ''السنه'' روایتی را نقل می‌کند که به دو گزاره «برخی مسلحانه به خانه فاطمه رفتند» و «زبیر را خلع سلاح کرده و برای بیعت به مسجد آوردند» اشاره دارد.<ref>{{پک|بستانی|۱۳۹۰|ف=تبارشناسی منابع فریقین|ک=منهاج|ص=۳۹}}</ref> به گزارش [[ابن شهرآشوب|ابن شهر آشوب]] (د ۵۸۸ ه‍.ق) و [[گنجی شافعی]] (د ۶۵۸ ه‍.ق)، در کتاب ''[[المعارف]]'' [[ابن قتیبه دینوری|ابن قتیبه]] (د ۲۷۶ ه‍.ق) نیز به سقط شدن محسن بر اثر ضربه قنفذ اشاره شده‌است، اما این متن اکنون در کتاب ''المعارف'' موجود نیست. مرتضی عاملی معتقد است این متن از کتاب به «تغییر عبارت» تحریف شده‌است.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۲۸۱}}</ref> در جای دیگر نیز از ابن قتیبه در کتاب ''[[الامامة و السیاسة|الامامه و السیاسه]]'' گزارش شده‌است که ابوبکر قومی را برای آنان که از بیعت با او تخلف کردند به خانه علی فرستاد. در این نقل نیز از «تهدید عمر برای آتش زدن خانه با وجود حضور فاطمه در آن خانه» و «بیرون آوردن علی از خانه برای بیعت» یاد شده اما به جزئیات و چگونگی خروج علی از خانه اشاره‌ای نشده‌است.<ref>{{پک|بستانی|۱۳۹۰|ف=تبارشناسی منابع فریقین|ک=منهاج|ص=۳۷}}</ref><ref>{{پک|نعمانی|۱۳۷۹|ف=حضرت فاطمه از ولادت تا افسانه شهادت|ک=ندای اسلام|ص=۷۰}}</ref><ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۵۲۸–۵۲۹}}</ref> [[یعقوبی]] (د ۲۸۴ ه‍.ق) در [[تاریخ یعقوبی|تاریخش]]، بدون گزارش جزئیات ماجرا، از «ورود بی‌احترامانه و به زور عمر به خانه فاطمه»، «عکس‌العمل فاطمه زهرا» و «تهدید فاطمه خطاب به عمر برای خروج از خانه و نفرین در حق عمر» خبر می‌دهد.<ref>{{پک|نعمانی|۱۳۷۹|ف=حضرت فاطمه از ولادت تا افسانه شهادت|ک=ندای اسلام|ص=۶۹}}</ref><ref>{{پک|بستانی|۱۳۹۰|ف=تبارشناسی منابع فریقین|ک=منهاج|ص=۳}}</ref><ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۵۱۷}}</ref>

[[ابن ابی شیبه|ابن ابی‌شبیه]] (د ۲۳۵ ه‍.ق) در کتاب ''المصنف'' روایتی را می‌آورد که در آن به «ورود مقداد و زبیر به خانه فاطمه برای مذاکره و مشورت در خصوص بیعت مردم با ابوبکر» و «عکس‌العمل عمر بن خطاب به این اتفاق» و «تهدید فاطمه به آتش زدن خانه در صورت تداوم این رفتارها» اشاره شده‌است. همین روایت را با اختلافی اندک، [[ابن عبدالبر اندلسی|ابن عبدالبر]] (د ۴۳۶ ه‍.ق) با سندی دیگر و [[شهاب‌الدین نویری|نویری]] (د ۷۳۳ ه‍.ق) به نقل از ابن عبدالبر و [[صلاح‌الدین صفدی|صفدی]] (۷۶۴ ه‍.ق) گزارش می‌کند.<ref>{{پک|بستانی|۱۳۹۰|ف=تبارشناسی منابع فریقین|ک=منهاج|ص=۳۶}}</ref> [[احمدبن یحیی بلاذری|بلاذری]] (د ۲۷۹ ه‍.ق) از مدائنی در خصوص «سؤال و جواب فاطمه و عمر در خصوص آتش زدن خانه فاطمه» گزارش می‌کند که عمر در پاسخ فاطمه گفت «حتی اگر تو در خانه باشی [آن را آتش می‌زنم]».<ref>{{پک|بستانی|۱۳۹۰|ف=تبارشناسی منابع فریقین|ک=منهاج|ص=۳۸}}</ref> شبیه به همین مطلب را ابن عبدربه نیز بدون ذکر سند گزارش می‌کند.<ref>{{پک|بستانی|۱۳۹۰|ف=تبارشناسی منابع فریقین|ک=منهاج|ص=۴}}</ref> [[محمد بن جریر طبری|طبری]] (د ۳۲۰ ه‍.ق) نیز به نقل از [[محمد بن عمر واقدی|واقدی]] (د ۲۰۹ ه‍.ق) گزارش می‌کند که «عمر برای بیرون کشیدن جماعتی که در خانه فاطمه پناهنده شده بودند و از بیعت استنکاف می‌کردند، به خانه فاطمه رفته و تهدید کرده‌است که خانه را به روی اهلش آتش خواهد زد». طبری بدون اشاره به جزئیات ماجرا، تنها به «دستگیری زبیر و علی» اشاره می‌کند.<ref name=":1">{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۴۹۴}}</ref><ref>{{پک|بستانی|۱۳۹۰|ف=تبارشناسی منابع فریقین|ک=منهاج|ص=۳۹}}</ref> [[ابن شحنه]] (د ۸۹۰ ه‍.ق) در کتاب ''روضة المناظر'' از «آمدن عمر به نزد خانه فاطمه برای آتش زدن آن» خبر می‌دهد و بدون گزارش جزئیات ماجرا به نقل از عایشه می‌آورد که «علی تازنده بودن فاطمه از بیعت استنکاف کرد.»<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۵۱۸}}</ref><ref>{{پک|بستانی|۱۳۹۰|ف=تبارشناسی منابع فریقین|ک=منهاج|ص=۴۷}}</ref> در ''[[صحیح بخاری]]''، ''[[سنن ابن ماجه]]'' و ''[[دلائل النبوة]]''، روایتی از [[حذیفة بن یمان]] گزارش شده‌است که بر اساس آن، محمد در مورد فتنه‌ای سخن می‌گوید که در آن «بین عمر بن خطاب و آن فتنه، دربی بسته‌است که شکسته خواهد شد.»<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۳۷۷}}</ref>

'''اعتراف ابوبکر'''

یکی از گزارش‌هایی که در منابع سنی مذهب در تصدیق هجوم به خانه فاطمه مورد استناد قرار گرفته‌است، «اعتراف ابوبکر در روزهای پایانی زندگانی نسبت به هجوم به خانه فاطمه» بوده‌است. این گزارش را طبری، [[علی بن حسین مسعودی|مسعودی]] (د ۳۴۵ ه‍.ق)، یعقوبی و [[ابن عبدربه]] (د ۳۲۸ ه‍.ق) گزارش کرده‌اند.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۸۸|ک=دانشنامه بزرگ اسلامی|ف=ابوبکر}}</ref> این عبارت به‌طور کلی در ۲۱ شکل و منبع مختلف از منابع سنی آمده‌است که در نقل طبری، [[محمد بن عمرو عقیلی|عقیلی]] (د ۳۲۲ ه‍.ق)، ابن عبدربه، [[طبرانی]] (د ۳۶۰ ه‍.ق)، [[ابن عساکر]] (د ۵۷۱ ه‍.ق)، [[ضیاء مقدسی]] (د ۶۴۳ ه‍.ق)، [[ابن ابی الحدید|ابن ابی‌الحدید]] (د ۶۵۶ ه‍.ق) و [[شمس‌الدین ذهبی|ذهبی]] (د ۷۴۸ ه‍.ق) با ذکر سندهای مختلف و در باقی موارد به صورت [[حدیث مرسل|مرسل]] گزارش شده‌است. قدیمی‌ترین منابعی که این متن را از ابوبکر نقل کرده‌اند، [[ابوعبید]] (د ۲۲۲ ه‍.ق)، [[ابن قتیبه دینوری|ابن قتیبه]] (د ۲۷۶ ه‍.ق)، یعقوبی (د ۲۸۴ ه‍.ق) و [[ابوالعباس مبرد|مبرد]] (د ۲۸۵ ه‍.ق) هستند.<ref>{{پک|بستانی|۱۳۹۰|ف=تبارشناسی منابع فریقین|ک=منهاج|ص=۳۳–۳۴}}</ref> [[ابوعبدالله حاکم نیشابوری|حاکم نیشابوری]] (د ۴۰۵ ه‍.ق) نیز در روایتی گزارش می‌کند که ابوبکر پس از اطلاع از ناراحتی فاطمه در خصوص وقایع رخ داده شده در ایام بیعت‌گیری، در خطبه‌ای معذرت‌خواهی کرد. در روایت حاکم، جز «شکسته شدن شمشیر زبیر»، به هیچ مطلبی اشاره نشده‌است. این خبر را [[ابوالفضل بیهقی|بیهقی]] (د ۴۵۸ ه‍.ق)، ابن عساکر، ذهبی، [[ابن کثیر|ابن‌کثیر]] (د ۷۷۴ ه‍.ق) و [[متقی هندی]] (د ۹۷۵) از حاکم گزارش کرده‌اند.<ref>{{پک|بستانی|۱۳۹۰|ف=تبارشناسی منابع فریقین|ک=منهاج|ص=۴۱}}</ref> [[احمد بن عبدالله طبری]] (د ۶۹۴ ه‍.ق) در ''[[الریاض النضره]]'' و [[ابوالفدا|ابوالفداء]] (د ۷۳۲ ه‍.ق) در ''[[المختصر فی اخبار البشر]]'' دیگر منابع از منابع سنی مذهب هستند که به این واقعه اشاراتی داشته‌اند.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۵۱۹}}</ref>

=== منابع شیعه ===
[[پرونده:زهرا.jpg|بندانگشتی|لقب زهرا، از القاب فاطمه؛ نقش بسته بر ضریح حسین بن علی]]'''ماجرای هجوم و تهدید'''

''[[کتاب سلیم بن قیس هلالی]]''، قدیمی‌ترین منبع شیعی است که در قرن اول ه‍.ق تنظیم شده‌است. در این کتاب، پنج نقل با سلسله سند متفاوت در راستای هجوم به خانه فاطمه گزارش شده‌است. به‌طور کلی [[سلیم بن قیس هلالی|سلیم بن قیس]] (د ۷۶ ه‍.ق) به عنوان راوی بخش عمده‌ای از وقایع این رویداد و قدیمی‌ترین منبع شیعی نقل کننده این روایت، ۵ روایت مختلف در این خصوص گزارش کرده‌است.<ref>{{پک|بستانی|۱۳۹۰|ف=تبارشناسی منابع فریقین|ک=منهاج|ص=۵۱–۵۳}}</ref> [[نصر بن مزاحم]] (د ۲۱۲ ه‍.ق) در ''[[وقعة صفین]]'' روایتی را به نقل از [[عمرو عاص]] خطاب به [[معاویة بن ابی‌سفیان|معاویه]] در خصوص بستن آب بر سپاهیان علی در [[نبرد صفین|جنگ صفین]] گزارش می‌کندکه در آن به معاویه توصیه می‌شود، بستن آب به سپاه علی کار صحیحی نیست، «چرا که از علی پس از واقعه هجوم به خانه فاطمه، شنیده شده‌است اگر چهل نفر یار می‌داشت، قیام می‌کرد». این روایت، دومین منبع در ترتیب تاریخی است که تلویحاً به مسئله هجوم به خانه فاطمه اشاره دارد.<ref>{{پک|بستانی|۱۳۹۰|ف=تبارشناسی منابع فریقین|ک=منهاج|ص=۵۳}}</ref> در نقل دیگری که [[محمد بن مسعود سمرقندی|عیاشی]] (د ۳۲۰ ه‍.ق) ناقل آن است، سخنی از «ضرب و هتک فاطمه زهرا» نیست و تنها به «شکسته شدن درب» و «بدون اجازه وارد شدن عمر به خانه» اشاره شده‌است.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۴۹۳}}</ref> عیاشی روایتی مرسل را از [[جعفر صادق]] و [[محمد باقر|محمدباقر]] گزارش می‌کند که در آن به «آتش آوردن عمر برای آتش زدن خانه فاطمه» تصریح شده‌است.<ref>{{پک|بستانی|۱۳۹۰|ف=تبارشناسی منابع فریقین|ک=منهاج|ص=۵۳}}</ref> [[حسین بن حمدان خصیبی|خصیبی]] (د ۳۳۴ ه‍.ق) روایتی را از علی گزارش می‌کند که در آن به «آتش آوردن عمر برای آتش زدن خانه فاطمه و اهل آن» تصریح شده‌است.<ref>{{پک|بستانی|۱۳۹۰|ف=تبارشناسی منابع فریقین|ک=منهاج|ص=۵۵}}</ref><ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۳۸۱}}</ref>

به گزارش مرتضی عاملی، در ''[[مروج‌الذهب و معادن‌الجوهر|مروج الذهب]]'' مسعودی (د ۳۴۵ ه‍.ق) آمده‌است که عمر پس از آنکه با مخالفت بنی‌هاشم در خصوص بیعت با ابوبکر مواجه شد، دستور داد تا هیزم جمع کنند و خانه را به رویشان آتش دهند. بعدها در چاپ‌های جدید این کتاب، عبارت‌هایی از این نقل، حذف شده‌است.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۵۱۳}}</ref> مسعودی در جای دیگر در بیان آنچه برای توجیه عمل عبدالله بن زبیر در محاصره بنی‌هاشم گزارش می‌شود، به مسئله رویداد خانه فاطمه اشاره دارد و آن دو را با هم تشبیه می‌کند.<ref>{{پک|بستانی|۱۳۹۰|ف=تبارشناسی منابع فریقین|ک=منهاج|ص=۵۷}}</ref> مفید (د ۴۱۳ ه‍.ق) در ''[[الأمالی (کتاب شیخ مفید)|امالی]]'' به نقل از [[مروان بن عثمان]]، به تفصیل مسئله «هجوم به خانه فاطمه»، «آتش زدن خانه علی»، «عدم مخالفت ابوبکر با اقدامات عمر» و «ناراحتی فاطمه از این جسارت» پرداخته‌است.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۱۵۷}}</ref><ref>{{پک|بستانی|۱۳۹۰|ف=تبارشناسی منابع فریقین|ک=منهاج|ص=۶}}</ref> در روایتی دیگر از جعفر صادق که در ''[[الشافی فی الامامه]]'' از [[سید مرتضی علم‌الهدی|سید مرتضی]] (د ۴۳۶ ه‍.ق) آمده‌است، «علی تا پیش از آنکه دود به خانه‌اش وارد نشد، از بیعت استنکاف کرد.»<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۳۹۳}}</ref><ref>{{پک|بستانی|۱۳۹۰|ف=تبارشناسی منابع فریقین|ک=منهاج|ص=۶۸}}</ref> [[محمد بن جریر طبری صغیر|ابن جریر طبری]] (قرن چهار ه‍.ق) در ''[[دلائل الائمه]]'' از محمد باقر روایتی می‌آورد که در آن، علت درگذشت فاطمه «رفتار سوء عمر با وی» عنوان شده‌است که به «سقط محسن» انجامیده‌است. در روایتی دیگر در همان کتاب، محمد باقر خطاب به [[ابوالجارود همدانی|ابی‌الجارود]] خبر می‌دهد «هیزمی که عمر برای آتش زدن خانه فاطمه جمع کرد، نزد اهل بیت به ارث می‌چرخد».<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۳۹۱}}</ref> همو به نقل از [[ابوحمزه ثمالی]] و او به نقل از [[سجاد]]، ماجرای هجوم به خانه فاطمه را به تفصیل گزارش می‌کند.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۳۸۷–۳۸۸}}</ref> طبرسی (د ۵۴۸ ه‍.ق) در ''[[الاحتجاج]]'' در ضمن روایتی به ماجرای «هجوم و تهدید به آتش زدن خانه فاطمه» و «دستور ابوبکر در خصوص کتک زدن فاطمه» تصریح می‌کند.<ref>{{پک|نعمانی|۱۳۷۹|ف=حضرت فاطمه از ولادت تا افسانه شهادت|ک=ندای اسلام|ص=۷}}</ref> طبرسی دو روایت دیگر مربوط به «ماجرای هجوم به خانه فاطمه» را گزارش می‌کند.<ref>{{پک|بستانی|۱۳۹۰|ف=تبارشناسی منابع فریقین|ک=منهاج|ص=۷۰–۷۱}}</ref> ابوصلاح حلبی (د ۴۴۷ ه‍.ق) از متلکمان شیعه، با اشاره به ماجرای «هجوم به خانه فاطمه توسط عمر»، علت تهدیدهای عمر بن خطاب و هجومش را، همراه کردن علی و بنی‌هاشم در بیعت با ابوبکر عنوان می‌کند.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۴۱۲}}</ref> در بخشی از سخنان او، آمده‌است که این در حالی بود که فاطمه و علی، لشکری را تهیه نکرده بودند.<ref name=":2">{{پک|بستانی|۱۳۹۰|ف=تبارشناسی منابع فریقین|ک=منهاج|ص=۶۸}}</ref><ref name=":2">{{پک|بستانی|۱۳۹۰|ف=تبارشناسی منابع فریقین|ک=منهاج|ص=۶۸}}</ref> [[مقدس اردبیلی]] (د ۹۹۳ ه‍.ق) در ''[[حدیقة الشیعه]]''، از ماجرای «حمله عمر به خانه فاطمه» یاد کرده‌است و علت درگذشت فاطمه را نیز، «جراحات ناشی از این هجوم» دانسته‌است.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۴۹۶}}</ref> [[محمدتقی مجلسی|مجلسی اول]] (د ۱۰۷۰ ه‍.ق) در ''شرح کتاب من لایحضره الفقیه''، دلیل درگذشت فاطمه را «لگد عمر بن خطاب به شکم فاطمه» می‌داند. [[محمدباقر مجلسی|مجلسی دوم]] (د ۱۱۱۰ ه‍.ق) نیز شبیه به همین عبارت را در آثار خود دارد.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۵۰۲}}</ref>

[[عبدالله بن حمزه|ابن حمزه زیدی]] (د ۶۱۴ ه‍.ق) در ''الشافی''، از دو شاهد عینی ماجرای هجوم به خانه فاطمه را گزارش می‌کند و در آن به «فریاد عمر بر اهل خانه فاطمه» و «تهدید به آتش زدن خانه در صورت عدم خروج علی» اشاره می‌کند. همو در روایتی دیگر از «پاسخ عمر در جواب کسی که از بودن فاطمه در خانه او را مطلع می‌کند و می‌گوید: من و فاطمه رو در روی هم خواهیم شد.» گزارش می‌کند.<ref>{{پک|بستانی|۱۳۹۰|ف=تبارشناسی منابع فریقین|ک=منهاج|ص=۴۳}}</ref> [[عمادالدین طبری]] (قرن ششم ه‍.ق) در ''[[کامل بهائی]]''، در گزارشی از «تهدید عمر» و «ضربه زدن عمر با شمشیر به پهلوی فاطمه» خبر می‌دهد.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۴۹۵}}</ref> [[سید بن طاووس]] (د ۶۶۴ ه‍.ق) در ''[[الطرائف]]''، روایتی از موسی کاظم به نقل از محمد را گزارش می‌کند که پیامبر اسلام «درب خانه فاطمه را درب خانه خود» می‌دانست و «هتک آن را هتک خود اعلام کرد». در این روایت موسی کاظم اضافه می‌کند که «با این وصف، او را هتک کردند و حریم الهی شکسته شد».<ref>{{پک|احمدی|۱۳۸۶|ک=امام کاظم الگوی زندگی|ص=۱۱۷}}</ref><ref>{{پک|بستانی|۱۳۹۰|ف=تبارشناسی منابع فریقین|ک=منهاج|ص=۷۳}}</ref> سید روایتی دیگر را از [[حسن عسکری]] در خصوص «آتش زدن خانه فاطمه» و «سیلی به صورت فاطمه» در ''[[زوائد الفوائد]]'' گزارش می‌کند.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۴۰۳}}</ref> [[علامه حلی]] (د ۷۲۶ ه‍.ق) در ''[[نهج الحق]]'' و به طبع او [[شیخ حر عاملی]] (د ۱۱۰۴ ه‍.ق) در ''[[اثبات الهداة]]'' از [[زید بن اسلم]] گزارش می‌کنند که عمر پس از «تهدید به آتش زدن خانه فاطمه»، از فاطمه شنید که: اگر من در خانه باشم باز چنین می‌کنی و عمر پاسخ می‌دهد، حتی اگر تو در خانه باشی؛ مگر آنکه برای بیعت خارج شوند.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۵۱۷}}</ref> [[حسن‌بن محمد دیلمی|دیلمی]] (قرن هشتم ه‍.ق) روایتی را از فاطمه گزارش می‌کند که فاطمه زهرا می‌گوید: «در کنار درب خانه ما، هیزم بسیاری جمع کرده‌بودند و آتش آوردند تا درب و ما را با هم بسوزانند. من به پشت درب رفتم و آنان را به خدا و پیامبرش قسم دادم که بروند، اما عمر تازیانه را از قنفذ گرفت و به بازوی من زد. سپس لگدی به درب زد و من بین درب و دیوار ماندم در حالی که آبستن بودم. سپس عمر به صورتم سیلی زد و همان‌جا محسن را سقط کردم.»<ref>{{پک|بستانی|۱۳۹۰|ف=تبارشناسی منابع فریقین|ک=منهاج|ص=۵۶}}</ref><ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۱۸۱–۱۸۲}}</ref> همین روایت را ابن سلیمان در ''المختصر'' با کمی تفاوت گزارش کرده‌است.<ref>{{پک|بستانی|۱۳۹۰|ف=تبارشناسی منابع فریقین|ک=منهاج|ص=۵۷}}</ref> [[ابراهیم کفعمی|کفعمی]] (د ۹۰۵ ه‍.ق) در ''[[المصباح]]'' روایتی از علی را نقل می‌کند که در آن، به «دریده شدن شکم فاطمه»، «سقط جنین» و «شکستن پهلو» اشاره شده‌است.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۳۸۰}}</ref>

'''روایات غیر مصرح'''

در روایتی از علی بن ابی‌طالب که سلیم بن قیس که آن را به دو سند متفاوت گزارش می‌کند، علی بن ابی‌طالب، علت بخشش مالیات قنفذ را به سبب تشکر و قدردانی عمر از او به جهت ضربه به فاطمه که اثر آن ضربه تا پایان عمر بر بازوی فاطمه عیان بود دانسته‌است.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۳۷۸}}</ref><ref>{{پک|بستانی|۱۳۹۰|ف=تبارشناسی منابع فریقین|ک=منهاج|ص=۵۰}}</ref> در روایتی دیگر که [[شیخ کلینی|کلینی]] (د ۳۲۹ ه‍.ق) در ''[[کتاب کافی|کافی]]'' و [[سید رضی]] (د ۴۰۶ ه‍.ق) در ''[[نهج‌البلاغه]]'' آن را گزارش می‌کند، علی در هنگام دفن، از ظلم امت در حق فاطمه سخن به گلایه می‌گشاید.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۳۷۹}}</ref> کلینی در روایتی دیگر از جعفر صادق، گزارش می‌کند که فاطمه در ماجراهایی که بر او گذشت، پیراهن عمر را گرفت و به او گفت، «ای ابن خطاب، اگر ترس از رسیدن بلا بر بی‌گناهان نبود، می‌دانی که بر خداوند سوگند می‌خوردم و به سرعت اجابت می‌شدم.»<ref>{{پک|بستانی|۱۳۹۰|ف=تبارشناسی منابع فریقین|ک=منهاج|ص=۵۵}}</ref> در روایتی از جعفر صادق در کتاب ''[[کامل الزیارات]]'' [[ابن قولویه]] (د ۳۶۷ ه‍.ق)، محمد در سفر [[معراج]] از «ظلم بر فاطمه» و «ورود بدون اجازه به خانه او» خبردار می‌شود. در این روایت، اولین کسی که در [[رستاخیز|قیامت]] برای او حکم می‌شود، محسن بن علی عنوان شده‌است.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۳۹۱–۳۹۲}}</ref><ref>{{پک|بستانی|۱۳۹۰|ف=تبارشناسی منابع فریقین|ک=منهاج|ص=۵۸}}</ref> [[شیخ صدوق|صدوق]] (د ۳۸۱ ه‍.ق) در ''[[الأمالی (صدوق)|امالی خویش]]''، از علی گزارش می‌کند که محمد، در خصوص «کتک خوردن علی و فاطمه پس از خودش» ناراحت بود.<ref group="یادداشت">علی بن ابی‌طالب گفت: «روزی که من و فاطمه و حسن و حسین نزد رسول خدا بودیم، او رو به ما کرد و گریست. گفتم: یا رسول‌الله! گریه شما برای چیست؟ گفت: از کنک خوردن تو، سیلی خوردن فاطمه گریه می‌کنم.»</ref><ref>{{پک|بستانی|۱۳۹۰|ف=تبارشناسی منابع فریقین|ک=منهاج|ص=۵۹}}</ref><ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۱۵۵}}</ref> صدوق این روایت را به شکل و سندهای دیگری نیز گزارش می‌کند.<ref>{{پک|بستانی|۱۳۹۰|ف=تبارشناسی منابع فریقین|ک=منهاج|ص=۶۰}}</ref> در روایتی دیگر که سلیم بن قیس آن را گزارش می‌کند، محمد خطاب به فاطمه از «کتک خوردن»، «شکسته شدن دنده‌های پهلو» و «مورد ظلم و خشم قرار گرفتن» خبر داده‌است.<ref group="یادداشت">سلیم بن قیس از عبدالله بن عباس نقل کرد که جابر بن عبدالله گفت: پیغمبر پس از یک خطبه طولانی خطاب به دخترش گفت: «تو نخستین کس از اهل بیت من هستی که به من ملحث می‌شوی، و تو سرور زنان اهل بهشتی. به زودی پس از من مورد ظلم و خشم قرار می‌گیری تا آنجا که تو را می‌زنند و یکی از دنده‌های پهلویت را می‌شکنند. خداوند قاتل تو را لعنت کند…» ({{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۳۷۳}})</ref><ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۳۷۳}}</ref> شبیه به این روایت در ''[[فرائد السمطین]]'' اثر [[صدرالدین جوینی|ابراهیم بن محمد جوینی]] نقل شده‌است.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۳۷۴}}</ref> روایتی دیگر به همین مضمون از جانب [[محمدباقر مجلسی]] از دستخطی از [[محمد بن علی جبعی]] (جد پدری [[شیخ بهایی]]) گزارش شده‌است.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۳۷۵}}</ref> از دیگر شیعیانی که به واقعه هجوم در آثارشان اشاره داشته‌اند می‌توان به [[ملا محسن فیض کاشانی|فیض کاشانی]] در ''[[نوادر الاخبار]]''، [[قطب‌الدین راوندی]] در ''[[القاب الرسول و عترته]]''، محمد بن احمد دیلمی در ''قواعد عقائد آل محمد''، تاج‌الدین بن علی بن احمد عاملی در ''تتمه فی تواریخ الائمه''، [[فخرالدین طریحی|طریحی]] در ''[[المنتخب طریحی|منتخب]]''، [[ابن عطیه]] در [[مؤتمر علماء بغداد|''موتمر علماء بغداد'']] و [[هاشم معروف الحسنی]] در ''سیرة الائمه الاثنی عشر'' اشاره کرد.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۵۰۳–۵۰۹}}</ref>

== نقدها و بررسی ساختاری ==
[[محمدحسین کاشف‌الغطا|محمدحسین کاشف الغطا]] در پاسخ به سؤالی در کتاب ''جنة المأوی''، با جسارت عظیم خواندن این رویداد، در تحقق آن تردیدهایی منطقی را از دیدگاه خود مطرح می‌کند. کاشف الغطا معتقد است که با وجود شیوع ضرب و شتم زنان در آن دوران، اما کتک زدن فاطمه زهرا به عنوان فرزند محمد و با توجه به جایگاه او، نمی‌توانست بدون عکس‌العمل دیگر صحابه به پایان برسد. ضمن آنکه فاطمه زهرا در هیچ‌کجا از ضرب و سقط جنینش، شکایتی نکرد، با وجود آنکه از غصب حقش در فدک و منع علی بن ابی‌طالب از ولایت، بارها گلایه کرده بود.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۱۷۲}}</ref> مرتضی عاملی، بر این باور است که کاشف الغطا در این دیدگاه، دچار خطا شده‌است و احتمالاً وضعیت وی در هنگام پاسخ به این سؤال یا احوال زمانه در پاسخش مؤثر بوده‌است. مرتضی عاملی به دیگر آثار کاشف الغطاء استناد می‌کند که در آنها، به سقط محسن و ضرب و شتم فاطمه تصریح می‌شود و در نهایت با غیر معصوم دانستن کاشف الغطا از خطای علمی، به بررسی دیدگاه او در این زمینه پرداخته‌است. همچنین مرتضی عاملی به هتک حرمت [[اهل بیت]] و [[زنان در نبرد کربلا|زنان]] آنان در واقعه [[نبرد کربلا|کربلا]] اشاره دارد و با توجه به وقایع آن نبرد، استبعاد کاشف الغطا را بی‌مورد می‌داند.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۱۷۳–۱۷۵}}</ref>

از انتقادات ساختاری که بر ماجرای هجوم وارد شده‌است، مسئله غیرت علی بن ابی‌طالب است که با توجه به حضورش در خانه، چطور اجازه باز کردن درب خانه به فاطمه زهرا داده‌است. به این مطلب در ''ابطال نهج الباطل'' اشاره شده‌است. مرتضی عاملی با اشاره به همراهی دختران و زنان [[حسین بن علی]] با او در واقعه کربلا و با توجه به قطعی بودن جنگ و درگیری در این سفر، آن را همچون حضور فاطمه در پشت درب خانه، منافی غیرت علی و حسین نمی‌داند. مرتضی عاملی همچنین به روایاتی در منابع در خصوص پاسخ دادن [[همسران محمد]] با وجود حضور محمد در خانه اشاره می‌کند.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۲۳۸–۲۳۹}}</ref>

از دیگر انتقادها به مسئله هجوم به خانه فاطمه، نبود تصریح به شهادت فاطمه زهرا در منابع دست اول شیعه مطرح شده‌است. با این وجود، به اعتقاد منابع شیعی، مقتول بودن فاطمه زهرا در پاره‌ای از روایات مورد تأکید قرار گرفته‌است. ازاین میان می‌توان به ''زیارت فاطمه زهرا'' به نقل از شیخ مفید در ''[[المقنعه]]'' اشاره کرد که در بخشی از آن آمده‌است: «السلام علیک ایتها البتول الشهیدة الطاهره». در روایتی دیگر از جعفر صادق که در ''الاختصاص'' شیخ مفید نقل شده‌است، به مقتول بودن فاطمه زهرا اشاره شده‌است. در این روایت آمده‌است: «... و قاتل امیرالمؤمنین و قاتل فاطمه و قاتل المحسن و قاتل الحسن و قاتل الحسین…»<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۱۵۵–۱۵۶}}</ref><ref>{{پک|بستانی|۱۳۹۰|ف=تبارشناسی منابع فریقین|ک=منهاج|ص=۶۶}}</ref> صدوق در ''[[من لایحضره الفقیه|من لایحضر الفقیه]]'' نیز زیارت‌نامه‌ای را بدون سند گزارش می‌کند که عبارت شهیده در آن بکار رفته‌است.<ref>{{پک|بستانی|۱۳۹۰|ف=تبارشناسی منابع فریقین|ک=منهاج|ص=۶۰}}</ref> کلینی در روایتی به شهیده بودن فاطمه تصریح می‌کند.<ref>{{پک|بستانی|۱۳۹۰|ف=تبارشناسی منابع فریقین|ک=منهاج|ص=۵۵}}</ref> در زیارتی که در ''[[اقبال الاعمال]]'' آمده نیز به صراحت از شکسته شدن پهلوی فاطمه زهرا یاد شده‌است.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۴۷۵}}</ref> [[ابراهیم کفعمی|کفعمی]] نیز همین روایت را از سید بن طاووس گزارش می‌کند.<ref>{{پک|بستانی|۱۳۹۰|ف=تبارشناسی منابع فریقین|ک=منهاج|ص=۷۳}}</ref> در روایتی دیگر که ابن قولویه در ''کامل الزیارات'' گزارش می‌کند، به عذاب قاتلان فاطمه زهرا و محسن به صراحت اشاره شده‌است.<ref>{{پک|بستانی|۱۳۹۰|ف=تبارشناسی منابع فریقین|ک=منهاج|ص=۵۸}}</ref>

== دیدگاه‌ها ==
{{فاطمه}}

=== شیعه ===
'''گزارش اجماع'''

طوسی (د ۴۶۰ ه‍.ق) در کتاب ''[[تلخیص الشافی]]'' گزارش می‌کند که بین [[شیعه دوازده‌امامی|شیعیان امامیه]]، مسئله هجوم به خانه علی بن ابی‌طالب و کتک زدن فاطمه زهرا، اجماعی است و اختلافی در آن نیست. شیخ طوسی همچنین به مسئله لگد عمر به شکم فاطمه که منجر به سقط جنین فاطمه که به محسن نامگذاری شده‌بود اشاره دارد و این دیدگاه را در میان طوایف مسلمان، مشهور می‌داند.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۱۴۷}}</ref> شیخ مفید در بخشی از ''الارشاد''، گزارشی را نقل می‌کند و می‌نویسد: «در میان شیعه کسانی می‌گویند فاطمه پس از پیامبر، یک فرزند پسر سقط کرد…». [[سید محمدحسین فضل‌الله|محمد حسین فضل‌الله]] با استناد به این نقل مفید، اجماع ادعایی طوسی را مورد مناقشه قرار می‌دهد. با این وجود، مرتضی عاملی معتقد است که منظور مفید از کلمه «شیعه» عموم [[شیعه]] شامل [[اسماعیلیه]]، [[زیدیه]]، [[شیعه دوازده‌امامی|امامیه]] و حتی [[معتزله]] بوده‌است. مرتضی عاملی همچنین هدف نگارش شیخ مفید از ''الارشاد'' را نگارش کتابی عاری از اختلاف‌های مذهبی می‌داند که سبب شده‌است احتیاط‌های به‌خصوصی را رعایت کند.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۱۴۹–۱۵۰}}</ref> [[محمدحسین کاشف‌الغطا|محمدحسین کاشف الغطاء]] نیز در ''جنة الماوی'' به اجماع تمام منابعی که از قرن اول ه‍.ق تا قرن یازدهم به موضوع فاطمه زهرا پرداخته‌اند در خصوص مورد ظلم واقع شدن فاطمه زهرا اشاره دارد و به مسئله سیلی خوردن، تازیانه خوردن و شکسته شدن استخوان‌های سینه فاطمه زهرا در اثر حمله عمر بن خطاب اشاره می‌کند.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۱۴۷}}</ref> مظفر نیز در ''دلائل الصدق''، اجماع شیعه در خصوص این واقعه را گزارش می‌کند.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۱۴۸}}</ref> [[سید عبدالحسین شرف‌الدین عاملی|سید عبدالحسین شرف‌الدین]] در ''النص و الاجتهاد'' خویش، معتقد است که تهدید علی به آتش زدن خانه، به تواتر قطعی ثابت است.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۱۶ و ۱۹۱}}</ref>

[[حسین وحید خراسانی|وحید خراسانی]] از مراجع تقلید معاصر شیعه، در خصوص هجوم به خانه فاطمه، معتقد است که منابع شیعه و سنی در مسئله تهدید عمر بن خطاب نسبت به آتش زدن خانه فاطمه، اجماعی تقریبی دارند. وی پس از این مسئله به نقل از چند منبع سنی همچون الامامة و السیاسه و دائرة المعارف القرن العشرین، این ماجرا را گزارش می‌کند و در نهایت با انضمام روایتی از عمر بن خطاب در کتاب صحیح بخاری که در آن، بیعت با ابوبکر یک خطا و لغزش عنوان گرفته‌است؛ می‌افزاید: «اگر به اعتراف تو، این بیعت غلط بود، چرا برای حفظ این بیعت آمد فاطمه زهرا را بسوزاند؟».<ref>{{پک|وحید خراسانی|۱۳۹۱|ک=حلقه وصل رسالت و امامت|ص=۷۳–۷۴}}</ref> بر اساس آنچه علی لباب در فهرست‌نویسی از کتاب ''الهجوم'' عبدالزهرا مهدی نوشته‌است؛ مسئله هجوم به خانه فاطمه در منابع امامیه، [[تواتر معنوی]] دارد و اصل هجوم به خانه غیرقابل انکار است. لباف در بخشی از کتابش به سخن [[محسن کدیور]] نیز اشاره می‌کند که وی می‌گوید: «اینکه در صدر اسلام چه رفتار نامناسبی با امام (علی) علیه السلام و حضرت (فاطمه) سلام‌الله علیها شده، مسلم است ولی جزئیات آن برای ما به‌طور تاریخی ثابت نشده‌است.»<ref>{{پک|لباف|۱۳۸۳|ک=میراث جاودان|ص=۱۳}}</ref>

'''انکار ناپذیری'''

[[سید جعفر شهیدی]]، نویسندهٔ شیعه، تهدید به آتش‌زدن را تأیید می‌کند. از نظر او با توجه به این‌که شیعیان یا گروه‌های سیاسی موافقشان در نخستین سالیان هجرت نیرویی نداشته‌اند، جعل روایات مربوط به این رویداد ناممکن می‌نماید. به‌علاوه می‌گوید که بعضی از این روایات در نوشتارهای [[مغرب عربی|مَغربِ اسلامی]] هم آمده‌است.<ref>{{پک|شهیدی|۱۳۹۴|ک=زندگانی فاطمه زهرا (س)|ص=۱۰۸}}</ref> اما در این باره که «آیا بازوی دختر پیغمبر را با تازیانه آزرده‌اند»، یا «می‌خواسته‌اند با زور به درون خانه راه یابند و او که پشت در بوده‌است، صدمه دیده» می‌نویسد «در آن گیرودارها ممکن است چنین حادثه‌هایی رخ داده باشد».<ref>{{پک|شهیدی|۱۳۹۴|ک=زندگانی فاطمه زهرا (س)|ص=۱۴۲}}</ref> خواجه نصیرالدین طوسی نیز به صراحت، مسئله هجوم به خانه فاطمه را انکار ناپذیر قلمداد می‌کند.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۴۱۹}}</ref>

'''تردیدها'''

[[سید محمدحسین فضل‌الله|محمدحسین فضل‌الله]] از مجتهدین لبنانی شیعه بود که در اظهاراتی، منکر «هجوم به خانه فاطمه» و به‌طور کلی «شهادت فاطمه زهرا» شد. این اظهارات با عکس‌العمل‌هایی در میان عالمان و مراجع تقلید شیعه مواجه بود. نوشته شدن ۲ جلد کتاب به نام ''[[ماساة الزهرا]]'' از جانب سید جعفر مرتضی عاملی از اولین اقدامات علمی در نقد دیدگاه او به‌شمار می‌رود.<ref>{{پک|جعفریان|۱۳۸۷|ف=لیبرال‌ها و انقلابی‌ها|ک=شهروند}}</ref>

'''تحلیل‌ها'''

[[مرتضی مطهری]] با اشاره به وصیت فاطمه به [[علی بن ابی‌طالب|علی]] درخصوص دفن شبانه و مخفیانه؛ آن را بزرگترین سیاست به کار گرفته فاطمه زهرا می‌داند که در راستای افشای نیت‌های خلیفه و حامی او عمر بن خطاب اتخاذ شده‌است. به عقیده مطهری، جنایتکاران همواره در پی مظلوم نمایی هستند، اما فاطمه زهرا با این تصمیم، آنها را از تطهیر خود در خصوص این جنایت، منع کرد.<ref>{{پک|مطهری|۱۳۸۳|ک=سیری در سیره نبوی|ص=۲۵۷}}</ref>

=== سنی ===
'''گزارش نظر شیعه'''

[[مطهر بن طاهر مقدسی|مقدسی]] از تاریخ‌نویسان عهد [[خلافت عباسی|عباسی]]، در [[آفرینش و تاریخ|''البدء و التاریخ'']] کشته‌شدن محسن بر اثر ضربه عمر را به شیعیان نسبت می‌دهد. شبیه به همین مطلب را ابن ابی‌الحدید معتزلی گزارش می‌کند. مرتضی عاملی از این دو دیدگاه، اجماع شیعیان نسبت به مسئله هجوم به خانه را برداشت می‌کند.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۱۴۸}}</ref> ابن ابی‌الحدید بر این باور است که آنچه شیعه در خصوص ضربه زدن عمر با تازیانه به فاطمه زهرا و تحت فشار قرار دادن او بین در و دیوار گزارش می‌کند، تنها مربوط به منابع شیعه بوده و در دیدگاه اهل سنت، اساسی ندارد.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۵۲۶}}</ref>

'''تحلیل‌ها'''

ابن ابی‌الحدید روایتی را از استادش [[ابوجعفر نقیب]] گزارش می‌کند که بر اساس آن، وقتی داستان [[هبار بن اسود]] را برای استادش گفته‌است، او می‌گوید: «اگر رسول خدا خون هبار را مباح کرد، بدین جرم که او [[زینب بنت محمد|زینب]] را ترساند و زینب بچه‌اش را سقط کرد، ظاهر حال بیانگر آن است که اگر رسول خدا زنده بود، خون کسی که فاطمه را به وحشت انداخت چنان‌که بچه‌اش سقط شد، مباح می‌کرد.» ابن ابی‌الحدید از استادش می‌خواهد که اجازه دهد تا این عبارت را از او نقل کند ولی استادش او را منع می‌کند.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۲۷۸}}</ref> [[عبدالجلیل قزوینی رازی|عبدالجلیل قزوینی]] از عالمان سنی مذهب قرن ششم ه‍.ق نیز در خصوص واقعه هجوم به خانه فاطمه زهرا معتقد است که این رویداد در کتب شیعه و سنی منعکس شده‌است و خبری درست است. او در ادامه، هدف عمر بن خطاب از این اقدام را بیرون کشیدن علی از خانه برای بیعت می‌داند و مسئله سقط شدن فاطمه و آسیب او در پی این هدف را، مسئله‌ای جانبی و غیرعمدی می‌داند. او به صراحت کشته شدن محسن بن علی را قتل غیرعمد از جانب عمر معرفی می‌کند. و در جایی دیگر از استدلالش، به صراحت بیان می‌کند که اگر عمر عمداً اقدام به ضرب فاطمه کرده‌است تا جنینش سقط شود، تکلیف او در قیامت مشخص خواهد شد و کسی در دنیا حق محاکمه او را ندارد.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۴۱۳}}</ref> ابن ابی‌الحدید به نقل از استادش یحیی بن محمد علوی بصری از دانشمندان قرن هفتم ه‍.ق گزارش می‌کند که او پس از آنکه مسئله هجوم به خانه فاطمه زهرا را تصدیق می‌کند؛ آن را به ماجرای جنگ جمل و هتک عایشه در آنجا تشبیه می‌کند.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۴۱۵}}</ref>

'''انتقادها'''

[[محمد بن عبدالکریم شهرستانی|شهرستانی]] گزارش نظام از ماجرای هجوم به خانه فاطمه را در ''[[ملل و نحل|الملل و النحل]]'' گزارش می‌کند و در ادامه او را به جهت این نقل مورد طعن قرار می‌دهد.<ref>{{پک|بستانی|۱۳۹۰|ف=تبارشناسی منابع فریقین|ک=منهاج|ص=۴۱}}</ref> این مطلب را بغدادی در ''[[الفرق بین الفرق]]''، مقریزی در ''[[الخلطط]]'' و صفدی در ''[[الوافی بالوفیات]]'' از نظام گزارش می‌کنند.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۵۱۴}}</ref> نعمانی نیز نظام را متهم می‌کند، اولین کسی است که چنین مطلب ناروایی را گزارش کرده‌است.<ref>{{پک|نعمانی|۱۳۷۹|ف=حضرت فاطمه از ولادت تا افسانه شهادت|ک=ندای اسلام|ص=۶۹}}</ref> ابن ابی‌الحدید گزارش می‌کند که اخبار در این خصوص اخبار واحدی است که اعتبار ندارد و در مورد هیچ‌کدام از صحابه روا نیست.<ref>{{پک|نعمانی|۱۳۷۹|ف=حضرت فاطمه از ولادت تا افسانه شهادت|ک=ندای اسلام|ص=۶۹}}</ref> مرتضی عاملی با اشاره به این سخن ابن ابی‌الحدید و جای دیگری که معتقد است حدیث هجوم به خانه فاطمه را بنابر نقل سید مرتضی درست قلمداد می‌کند و به نقل اتفاقات هجوم توسط گروهی از اهل حدیث (که معتزله از میان آنها هستند)، سخنان او را دچار تناقض می‌داند.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۵۲۶–۵۲۷}}</ref> [[قاضی عبدالجبار]] از بزرگان معتزلی در قرن پنجم ه‍. ق، با رد ادعاهای شیعیان در خصوص حمله عمر بن خطاب به فاطمه زهرا، در نهایت با فرض صحت اخبار وارده در این خصوص، تهدید ممانعت کنندگان از بیعت را حق عمر بن خطاب عنوان می‌کند.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۴۰۸}}</ref> از وی در جای دیگری گزارش شده‌است که شیعیان بر اساس روایاتی از جمله روایتی از جعفر صادق، مدعی ضربه شلاق عمر به فاطمه هستند. اما همو پس از نقل این روایت، اساس باور شیعیان در خصوص هجوم عمر به فاطمه را باطل می‌داند.<ref>{{پک|لباف|۱۳۸۳|ک=میراث جاودان|ص=۱۴}}</ref> [[محمد عزت دروزه]] در ''[[تاریخ العرب فی الاسلام]]'' معتقد است که فاطمه زهرا و علی بن ابی‌طالب، با ایمان‌تر و منزه‌تر و خردمندتر از آنی بودند که برخلاف مصالح مسلمانان به پا خیزند و عمر بن خطاب نیز بزرگتر و خوددارتر از آن است که به آتش زدن فاطمه اقدام کند. دروزه با این مقدمه، چنین نتیجه می‌گیرد که این اختلافات در روایات و گزارش‌ها، در کتاب ''الامامه و السیاسه'' به جهت تأثیر عقاید شیعی و عباسی بر ابن قتیبه بوده‌است.<ref>{{پک|نعمانی|۱۳۷۹|ف=حضرت فاطمه از ولادت تا افسانه شهادت|ک=ندای اسلام|ص=۶۸}}</ref><ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۸۸|ک=دانشنامه بزرگ اسلامی|ف=ابوبکر}}</ref> نعمانی نیز بر این باور است که مسئله هجوم به خانه فاطمه با ارتباط تنگاتنگ علی و عمر بن خطاب سازگاری ندارد.<ref>{{پک|نعمانی|۱۳۷۹|ف=حضرت فاطمه از ولادت تا افسانه شهادت|ک=ندای اسلام|ص=۶۸}}</ref>

=== شرق‌شناسان ===
به‌عقیدهٔ [[لئورا وچا ولیری]]، حتی اگر به این داستان شاخ و برگ داده شده‌باشد و جزئیاتی ساختگی به آن افزوده شده‌باشد، ریشهٔ تاریخی آن را نمی‌شود نادیده گرفت.<ref dir=ltr>{{پک|Veccia Vaglieri|1991|ف=Fatima|ک=Encyclopedia of Islam|زبان=en}}</ref> به گفتهٔ ژوزف مری و [[جری باکاراک]] به‌دنبال فوت محمد، فاطمه دخترش به حق علی بر سر جانشینی پیامبر مسلمانان معتقد بود. از این رو وی با ابوبکر و حامی او عمر، وارد مجادلات فراوانی شد. سرانجام عمر تهدید نمود که اگر علی با ابوبکر بیعت ننماید خانه او با تمام ساکنانش را به آتش می‌کشد. علی سرانجام تسلیم شد و با ابوبکر بیعت نمود، هر چند به‌گفته بعضی منابع، علی تنها پس از وفات فاطمه با ابوبکر بیعت کرد.<ref dir=ltr>{{پک|Qutbuddin|۲۰۰۶|ف=Fatima|ک=Medieval Islamic Civilization|زبان=en}}</ref> آنطور که [[لئورا وچا ولیری]] در [[دانشنامه اسلام]] نقل می‌کند، گزارش‌ها حاکی از آن است که هنگامی که ابوبکر و عمر برای دلجویی از فاطمه به خانه او مراجعه و تقاضای ورود می‌کند، فاطمه اجازه وارد شدن به خانه را نمی‌دهد و این علی است که به عمر و ابوبکر اجازه ورود می‌دهد. در این هنگام فاطمه رویش را به دیوار برمی‌گرداند.<ref dir=ltr>{{پک|Veccia Vaglieri|1991|ف=Fatima|ک=Encyclopedia of Islam|زبان=en}}</ref> به‌گفتهٔ [[دنیس سوفی]]، روایتِ طبری از گفتهٔ ابوبکر در بستر مرگ که «کاش خانهٔ فاطمه را، اگر هم به قصد جنگ بسته بودند، برنگشوده بودم» به‌طور غیرمستقیم به این معناست که خانهٔ فاطمه ممکن بوده به‌زور باز شده باشد.<ref dir=ltr>{{پک|Soufi|1997|ک=The Image of Fatima in Classical Muslim Thought|ص=84|زبان=en}}</ref> وی می‌افزاید احادیثی که بر دخیل بودن فاطمه در رویدادهای پس از درگذشت پیامبر دلالت دارند، با وجود جانبدارانه بودنشان حاوی مقداری حقیقت هستند. به این دلیل که [[اهل سنّت]] نتوانستند به‌طور کامل آنچه را که به وضوح برای بازسازی تاریخشان زیان‌آور بود محو کنند. این مسئله که فاطمه با ابوبکر بر سر ضبط خلافت و املاک پیامبر دعوا داشته‌است، اینکه فاطمه هیچ‌گاه او را به خاطر کارهایش نبخشید، و اینکه درگذشت او برای مدتی (احتمالاً به خواست خود فاطمه) مخفی نگاه داشته شد تا مانع سرپرستی ابوبکر از مراسم کفن و دفن فاطمه شود. چیزی که در این مورد کنایه‌آمیز است، این است که این پنجره کوچک به شخصیت فاطمه توسط اهل سنّت نادیده گرفته شده یا کوچک شمرده شده ولی توسط شیعیان بزرگ و بیش از اندازه روی آن تأکید شده‌است.<ref dir=ltr>{{پک|Soufi|1997|ک=The Image of Fatima in Classical Muslim Thought|ص=۲۰۶|زبان=en}}</ref>

به اعتقاد مادلونگ، با توجه به وضعیت ناپایدار خلیفه پس از انتصاب در روزهای ابتدایی، گزارش‌های نادر از کاربرد زور علیه بنی‌هاشم را احتمالاً باید مردود دانست و تهدید به استفاده از زور معمولاً برای بیعت گرفتن از کسانی که متمایل نبودند کافی بود. به گفته وی بدون شک ابوبکر داناتر از آن بود که علیه بنی‌هاشم به زور متوسل شود؛ زیرا این کار حس اتحاد بین خاندان عبدالمناف را برمی‌انگیخت؛ گروهی که ابوبکر به رضایت آن‌ها نیاز داشت. سیاست ابوبکر انزوای بنی‌هاشم تا حد ممکن بود و در نهایت [[بنی هاشم]] که خود را در شرایطی مشابه محاصره اقتصادی [[شعب ابی طالب]] می‌دیدند بعد از شش ماه (به همراه علی) با ابوبکر بیعت کردند. با این وجود، مادلونگ استفاده از زور در مورد زبیر را بر اساس گزارش‌های فراوان می‌پذیرد و آن را تنها مورد استفاده از زور از جانب حکومت جهت اخذ بیعت می‌داند.<ref dir=ltr>{{پک|Madelung|2004|ک=The Succession to Muhammad|ص=۴۲–۴۳|زبان=en}}</ref>

== در فرهنگ، ادبیات، هنر و رسانه ==
[[پرونده:Fatemiyeh - Qom 1393.jpg|بندانگشتی|مراسم عزاداری فاطمیه در شهر قم (دسته عزاداری مراجع تقلید-وحید خراسانی)]]

=== ادبیات ===
[[پرونده:Fatemeh-Photo by-Alireza Habibi-2.jpg|بندانگشتی|یادبودی از درب خانه فاطمه در مراسمی در ایام فاطمیه]]به گزارش مرتضی عاملی، در قرن‌های نخست اسلامی، شاعران مظلومیت‌های فاطمه زهرا را از جمله حمله به خانه او، هنک حرمت و کتک خوردنش که سبب سقط جنین محسن شده‌است را به نثر درآورده‌اند. اهمیت این اشعار زمانی نمایان می‌شود که برخی از شاعران هم عصر [[دوازده امام|امامان دوازده‌گانه]] بوده‌اند و از این جهت، مضمون شعرهای آنان می‌تواند به عنوان یک گزاره تاریخی مورد استناد قرار بگیرد.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۳۴۹}}</ref> حسن عبداللهی در تحقیقی به این مسئله که چرا فاطمه زهرا در دوران حیات کوتاه زندگی‌اش پس از درگذشت محمد، اشعار بسیاری نسبت به سایر مراحل زندگی‌اش سروده، پرداخته‌است. این اشعار منسوب به فاطمه در لابلای منابع اسلامی گزارش شده‌اند که ''[[بحارالانوار]]''، ''[[مناقب آل ابی‌طالب]]''، ''[[کشف الغمه فی معرفه الائمه|کشف الغمه]]''، ''[[الغدیر]]''، ''[[الاحتجاج|احتجاج]]''، ''[[تذکرة النساء]]''، ''[[الأمالی (کتاب شیخ مفید)|امالی مفید]]''، ''[[الأمالی (صدوق)|امالی صدوق]]''، ''[[طبقات الکبری|طبقات]]''، ''[[احقاق الحق]]'' و غیر اینها از آن میان هستند.<ref>{{پک|عبداللهی|۱۳۸۳|ک=مشکوة|ص=۱۱۶–۱۱۷|ف=بازشناسی رویدادهای غمبار}}</ref>

شاعران شیعه، همواره قضایای وارد آمده بر فاطمه زهرا را دستمایه خود قرار داده‌اند و در مصائب فاطمه، اشعار و [[مرثیه|مراثی]] فراوانی سروده‌اند. از میان شاعران قدیمی می‌تاوان به [[کمیت اسدی|کمیت]]، [[سید حمیری]]، [[دعبل خزاعی]]، [[ابوحیه نمیری|نمیری]]، سلامی و [[دیک الجن]] اشاره کرد.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۱۴۷–۱۴۸}}</ref> از میان شاعران عرب، سید حمیری (د ۱۷۳ ه‍.ق) در این خصوص سروده‌ای دارد که در آن به ضربت خوردن فاطمه و محروم شدن از حقش اشاره شده‌است و به زخم و جراحت فاطمه کنایه می‌زند. [[عبدالله بن عمار برقی]]، شاعر قرن سوم ه‍.ق است که به هجوم به خانه او و جمع شدن هیزم برای آتش زدن خانه‌اش اشاره شده‌است. [[قاضی نعمان]] شاعر [[اسماعیلیه|اسماعیلی]] مذهب قرن چهارم نیز در این خصوص شعری مفصل سروده‌است که به وقایع هجوم به خانه فاطمه و سقط محسن اشاره دارد و به دفن مخفیانه فاطمه پرداخته‌است. [[مهیار دیلمی]] شاعر قرن پنجم، در قصیده‌ای، به کنایه از علت قطع نشدن دست عمر بن خطاب بعد از ضربه زدن به فاطمه زهرا یاد شده‌است. علی بن مقرب احسایی دیگر شاعر قرن هفتم، در خصوص وقایع هجوم به خانه فاطمه، اشعاری در مرثیه فاطمه سروده‌است.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۳۵۰–۳۵۵}}</ref> از دیگر شاعران مشهور که در این موضوع شعر سروده‌اند می‌توان به علی بن عبدالعزیز خلیعی حلی (قرن هشتم) علاءالدین حلی (قرن نهم)، مغامس حلی (قرن نهم)، مفلح صیمری (قرن دهم) [[شیخ حر عاملی]] (قرن یازدهم)، صالح فتونی عاملی (قرن دوازدهم)، [[سید حیدر حلی]] (قرن سیزدهم)، سید باقر هندی و سید محمد قزوینی حلی (قرن چهاردهم) اشاره کرد.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۳۵۶–۳۶۱}}</ref>

مسئله مصیبت‌های فاطمه پس از درگذشت محمد، در ادوار ابتدایی شعر فارسی که غلبه شاعران با [[سنی|اهل سنت]] بوده‌است، کمتر دیده می‌شود. [[ناصرخسرو]] از شاعران قرن پنجم ه‍.ق و [[سنایی|سنایی غزنوی]] شاعر قرن ششم از اولین شاعرانی هستند که مظلومیت فاطمه را در ادبیات خویش به کار برده‌اند.<ref>{{پک|یوسفی|عشقی|۱۳۸۶|ک=شیعه‌شناسی|ص=۱۹۵|ف=سیمای فاطمه در آینه شعر}}</ref> مصائب فاطمه کمی بعد و در دوره معاصر، مورد توجه شاعران شیعه قرار گرفت و مضمون‌هایی چون «قیام فاطمه علیه حکومت غاصب»، «خواندن خطبه علیه دستگاه حکومت» و «رنج‌های فاطمه» در اشعار فاطمی جای گرفت.<ref>{{پک|روضاتیان|اسکندری|۱۳۸۸|ک=بانوان شیعه|ف=فاطمه زهرا در شعر معاصر فارسی}}</ref> حافظ ابراهیم، در شعری رفتار عمر بن خطاب در خصوص تهدیدش نسبت به آتش زدن اهالی خانه فاطمه را گزارش و آن را نشانه شجاعت عمر می‌داند.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۳۶۳}}</ref>

=== هنر و رسانه ===
موضوع هجوم به خانه فاطمه و درگذشت مظلومانه او مورد توجه هنرمندان شیعه قرار گرفته‌است. در این راستا تابلوی نقاشی با نام ''اسوه مقاومت'' اثری از [[رضا بدرالسماء]] را می‌توان یاد کرد که به توصیف خالق آن، دربارهٔ بی‌حرمتی به خانه فاطمه زهرا که منجر به درگذشت او و فرزندش محسن شده‌است می‌باشد. این تابلو به [[حرم امام حسین]] در [[کربلا]] اهدا شده‌است.<ref>{{پک/بن|ایران۱|ک=ایران آنلاین|ف=اسوه مقاومت}}</ref> تابلوی ''وداع حسنین با حضرت زهرا سلام الله علیها'' اثر [[حسن روح‌الامین]]<ref>{{پک/بن|مهر۱|ک=خبرگزاری مهر|ف=نقاشی تازه حسن روح‌الامین}}</ref> و تابلوی ''حرم آسمانی'' اثر منیر توفکچیچ از دیگر آثار در این زمینه است.<ref>{{پک/بن|ایکنا۱|ک=خبرگزاری ایکنا|ف=حرم آسمان}}</ref> برگزاری نمایش‌های مذهبی، تئاتر<ref>{{پک/بن|ایسنا۱|ک=خبرگزاری ایسنا|ف=اجرای نمایش مناسبتی در تئاتر شهر}}</ref><ref>{{پک/بن|تسنیم۱|ک=خبرگزاری تسنیم|ف=تئاتر ویژه شهادت حضرت زهرا}}</ref> و همین‌طور برقراری موکب‌های هنری و جشنواره‌ها از دیگر اقدامات صورت گرفته در حوزه هنر و مرتبط با این موضوع می‌باشد.<ref>{{پک/بن|ایمنا۱|ک=خبرگزاری ایمنا|ف=برپایی موکب هنری در شهر}}</ref> فیلم ''[[بانوی بهشت]]'' {{به انگلیسی|The Lady of Heaven}} فیلمی سینمایی در ژانر [[درام تاریخی|تاریخی]]، [[فیلم اکشن|اکشن]] و [[درام (فیلم و تلویزیون)|درام]] است که به نویسندگی [[یاسر الحبیب]] و کارگردانی الی کینگ در سال ۲۰۲۱ با موضوع گزارش ماجرای اتفاق افتاده بر فاطمه زهرا پس از درگذشت محمد ساخته شده‌است.<ref dir=ltr>{{پک/بن|دی۱|ک=IMDb|ف=The Lady of Heaven}}</ref>

== منبع‌شناسی ==
[[پرونده:Fatemeh Zahra died.jpg|بندانگشتی|کتابی خطی با عنوان «وفات سيده النساء البتول» که در قرن ۱۱ ه.ق کتابت شده‌است.]]
{{اصلی|کتاب‌شناسی فاطمه زهرا}}
آثار دربارهٔ فاطمه زهرا از آغاز [[تاریخ تدوین حدیث|دورهٔ تدوین حدیث]]، مورد توجه بوده‌است. در این میان، اهل سنّت بیشتر به گردآوری احادیث و روایات فاطمه زهرا و شیعه بیشتر به ماجرای درگذشت او توجه کرده‌اند. در یک دسته‌بندی کلی، این آثار را در پنج بخش می‌توان جای داد: نخست مُسندها و آثار روایی و شرح سخنان، دوم کتاب‌های مناقب و فضایل، سوم زندگی‌نامه‌ها، چهارم کتاب‌های تحلیلیِ اخلاقی، تربیتی از زندگی فاطمه زهرا و پنجم کتابشناسی‌ها.<ref>{{پک|معموری|۱۳۹۳|ف=کتاب‌شناسی فاطمه (س)|ک=دانشنامهٔ فاطمی|ج=۲|ص=۵۶۱}}</ref> در بخش زندگی‌نامه آثار بسیاری با رویکردهای روایی-تاریخی، تربیتی-اخلاقی و مذهبی-کلامی نوشته شده‌است. برخی از مهم‌ترین این آثار عبارتند از: ''السّقیفة و فدک'' جوهری بصری، ''فَدَکٌ فِی التّاریخ'' [[سید محمدباقر صدر]]، ''بحارالانوار'' محمدباقر مجلسی و ''عوالم العلوم'' بحرانی اصفهانی، ''فاطمةالزهراء بهجة قلب مصطفی'' احمد رحمانی همدانی، ''شرح احقاق الحق و ازهاق الباطل'' سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی، ''[[منتهی‌الآمال|مُنتَهیُ‌الآمال]]'' [[شیخ عباس قمی|عباس قمی]]، ''فاطِمَةُالزّهراء مِنَ الْمَهدِ اِلَی اللَّحَد'' [[سید محمدکاظم قزوینی]]، ''زندگی‌نامهٔ فاطمه زهرا'' [[سید جعفر شهیدی]].<ref>{{پک|معموری|۱۳۹۳|ف=کتاب‌شناسی فاطمه (س)|ک=دانشنامهٔ فاطمی|ج=۲|ص=۵۶۸–۵۷۱}}</ref> مهم‌ترین کتابشناسی‌ها دربارهٔ فاطمه زهرا نیز عبارتند از: ''فاطمةالزهراء بهجة قلب مصطفی'' احمد رحمانی همدانی، ''زخم خورشید: کاوشی در زندگی فاطمه زهرا'' مهدی حسینیان قمی، ''فاطمه در آئینهٔ کتاب'' اسماعیل انصاری زنجانی.<ref>{{پک|معموری|۱۳۹۳|ف=کتاب‌شناسی فاطمه (س)|ک=دانشنامهٔ فاطمی|ج=۲|ص=۵۷۲–۵۷۳}}</ref>

در خصوص موضوع هجوم به خانه فاطمه و مصائب فاطمه زهرا در این خصوص، آثار متعددی نگاشته شده‌است. از جمله آنها می‌توان به کتاب الهجوم علی بیت فاطمه اثری از عبدالزهرا مهدی اشاره کرد که در آن سعی شده‌است تا روایات و منابع در خصوص این موضوع غربال شوند.<ref>{{پک|لباف|۱۳۸۳|ک=میراث جاودان|ص=۸–۹}}</ref> کتاب دیگر، اثری از جعفر مرتضی عاملی است که به نام ''ماساة الزهرا'' به زبان عربی و در دو جلد منتشر شده‌است.<ref>{{پک|جعفریان|۱۳۸۷|ف=لیبرال‌ها و انقلابی‌ها|ک=شهروند}}</ref> این کتاب بعدها با عنوان ''رنج‌های حضرت زهرا'' به کوشش محمد سپهری، به زبان فارسی برگردان شد.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=رنج‌های حضرت زهرا|ص=۲۸–۲۹}}</ref> محمدباقر کچوری در بخشی از کتاب ''خصائص الفاطمیه'' خود نیز، یک کتاب‌شناسی از موضوع مصیبت‌های فاطمه آورده‌است.<ref>{{پک|هیئت تحریریه|۱۳۷۹|ف=قلم در خدمت فاطمه|ک=کلیات کتاب ماه}}</ref> کتاب ''مقتل فاطمه زهرا'' اثر ناصر شهیدی دیگر کتابی است که به صورت تخصصی به مسئله «شهادت فاطمه زهرا» پرداخته‌است. مولفاتی نیز در موضوع محسن بن علی در کتاب‌شناسی‌های فاطمه زهرا عنوان شده‌است که در آنها به مناسبت از مصائب فاطمه یاد شده‌است. از این میان کتاب ''المحسن بن فاطمه علیها السلام'' اثر عبدالمحسن عبدالزهرا و ''حضرت محسن علیه السلام'' اثر محمدباقر انصاری است که داستانگونه، ماجرای هجوم به خانه فاطمه را عنوان کرده‌است. مصائب فاطمه در ماجرای رویداد خانه فاطمه با توجه قرار گرفتن نزد شاعران، سبب نوشته شدن آثاری در این موضوع شده‌است. کتاب‌هایی چون ''شرار عشق'' اثر محمد رادمحمدی، ''دیوان العبرات الفاطمیه'' به کوشش مکتبة الامین و ''گلچین عصمت'' اثر محسن حافظی از این میان هستند.<ref>{{پک|هیئت تحریریه|۱۳۸۰|ف=کتاب‌شناسی حضرت زهرا|ک=گلستان قرآن}}</ref>

در مطالعات آکادمیک غربی، در ابتدای سدهٔ بیستم [[هنری لمنس|هِنری لَمِنس]] کتاب ''فاطمه و دختران محمد''<ref group="یادداشت">به فرانسه:  Fatima et les filles de Mahomet</ref> را نگاشت که مبنای مقاله وی در ویراست نخست ''[[دانشنامه اسلام|دانشنامهٔ اسلام]]'' قرار گرفت و تصویری منفی از فاطمه زهرا ترسیم کرد. این دیدگاه، بعدها مورد نقد پژوهشگران غربی قرار گرفت. در مقابل لمنس، [[لویی ماسینیون]] در کتاب ''مباهله در مدینه''<ref group="یادداشت">به انگلیسی: La Mubâhala de Medine et l’Hyperdulie de Fatima</ref> و ''سیمای عرفانی فاطمه در اسلام شیعی''<ref group="یادداشت">به آلمانی: Der gnostische Kult der Fatima im schiitischen Islam</ref> تصویری عرفانی از فاطمه زهرا به دست داد که مبتنی بر نگرش شیعیان بود و به جنبهٔ تاریخی توجه نداشت. [[محمدعلی امیرمعزی|محمد علی امیرمعزی]] و جین کالمرد مقاله‌ای را در خصوص نقش فاطمه در معنویّت، مناسک و فرهنگ عامهٔ شیعی با عنوان «فاطمه دختر پیامبر محمّد» نگاشتند. [[لئورا وچا ولیری]] در ویراست دوم ''دانشنامهٔ اسلام'' مقالهٔ فاطمه را با رویکرد تفکیک وجهِ تاریخی از وجهِ اعتقادی فاطمه نگاشت. در آغاز سدهٔ بیست و یکم، باربل بینهاور کهلر مقاله‌ای با عنوان ''فاطمه بنت محمد و شکل‌گیری چهره یک زن اولیه اسلامی''<ref group="یادداشت">به آلمانی:Fāṭima bint Muḥammad Metamorphosen einer frühislamischen Frauengestalt</ref> نگاشت و کوشید تا شکل‌گیری تصویر سنّی و شیعی از فاطمه زهرا را در جریان منازعات سیاسی-اعتقادی و نیز رویکردهای عرفانی و مناسکی توصیف کند. بینهاور کهلر و [[ورنا کلم]] در مقالهٔ «فاطمه، فاطمه است» به ادراکِ مدرن از فاطمه به‌عنوان الگویی برای آگاهی و تعهّد سیاسی-اجتماعی زنان معاصر پرداخته‌اند. همچنین، ورنا کلم، در مقالهٔ فاطمه در ویراست سوم ''دانشنامهٔ اسلام''، توصیفی نقّادانه از نگرش‌ها و پژوهش‌های مختلف دربارهٔ فاطمه در طول تاریخ را ارائه کرده‌است.<ref dir=ltr>{{پک|Klemm|2016|ف=Fāṭima bt. Muḥammad|ک=Encyclopedia of Islam|زبان=en}}</ref>

== یادداشت‌ها ==
{{پانویس|گروه=یادداشت|۲}}

== پانویس ==
{{پانویس|۳}}

== منابع ==
{{آغاز پانویس|35em}}
'''منابع فارسی و عربی'''
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = احمدی| نام = حبیب‌الله| عنوان = امام کاظم علیه السلام الگوی زندگی | ناشر = فاطیما | سال = ۱۳۸۶| مکان = قم| شابک = ۹۸۶-۹۶۴-۲۶۲۳-۰۱-۳ |پیوند=https://www.ghbook.ir/index.php?option=com_dbook&task=viewbook&book_id=6432&Itemid=167&lang=fa|شابک نادرست=بله}}
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی=بستانی|نام=قامس|عنوان=تبارشناسی منابع فریقین دربارهٔ مصائب وارده بر فاطمه (علیهاالسلام)|ژورنال=مهاج (وزارت علوم)|مکان=تهران|شماره=۱۲|تاریخ=۱۳۹۰|صفحه=۳۱–۸۵|پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1716469/تبارشناسی-منابع-فریقین-درباره-مصائب-وارده-بر-فاطمه-علیهاالسلام|دسترسی پیوند=آبونمان|توسط=[[نورمگز]]}}
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=بلوکباشی|نام=علی|پیوند نویسنده=|ویراستار=|مقاله=فاطمه (ع)|دانشنامه=دانشنامه مردم‌شناسی و فولکلور|عنوان جلد=دانشنامه مردم‌شناسی و فولکلور|سال=۱۳۹۴|ناشر=[[مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]]|مکان=تهران|پیوند مدخل=https://www.cgie.org.ir/fa/article/258493/فاطمه-(ع)?entryviewid=258606|نام۲=فرامرز|نام خانوادگی۲=حاج منوچهری}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = جعفری | نام = سید محمدمهدی | پیوند نویسنده = سید محمدمهدی جعفری | مقاله = فاطمه | دانشنامه = [[دائرةالمعارف تشیع]] | جلد = ۱۲ | عنوان جلد = غار–قباله | سال = ۱۳۸۶ | ناشر = نشر شهید سعید محبی | مکان = تهران | شابک = 964-6919-34-0}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = جعفری | نام = حسین‌محمد | عنوان = تشیع در مسیر تاریخ | ناشر = دفتر نشر فرهنگ اسلامی | سال = ۱۳۷۲ | مکان = تهران}}
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی۱=جعفریان|نام۱=رسول|تاریخ=۱۳۸۷|عنوان=لیبرال‌ها و انقلابی‌ها|پیوند=http://ensani.ir/fa/article/48841/لیبرال-ها-و-انقلابی-ها|ژورنال=شهروند|دوره=|شماره=چهل و هشتم|صفحات=|پیوند نویسنده=رسول جعفریان}}
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی=روضاتیان|نام=مریم|نام خانوادگی۲=اسکندری|نام۲=طاهره|عنوان=بازتاب حمایت و دفاع حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها از مقام ولایت در شعر معاصر فارسی|ژورنال=بانوان شیعه|مکان=قم|شماره=۲۱|تاریخ=۱۳۸۸|صفحه=۱۸۵–۲۱۰|پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/613992/بازتاب-حمایت-و-دفاع-حضرت-فاطمه-زهرا-سلام-الله-علیها-از-مقام-ولایت-در-شعر-معاصر-فارسی?q=بازتاب%20حمایت%20و%20دفاع%20حضرت%20فاطمه%20زهرا%20سلام%20الله%20علیها%20از%20مقام%20ولایت%20در%20شعر%20معاصر%20فارسی&score=25.0&rownumber=1|دسترسی پیوند=آبونمان|توسط=[[نورمگز]]}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = شهیدی | نام = سید جعفر | پیوند نویسنده = سید جعفر شهیدی | عنوان = زندگانی فاطمه زهرا (س) | سال = ۱۳۹۴ | ناشر = دفتر نشر فرهنگ اسلامی | مکان = تهران| شابک = 978-964-476-317-5}}
* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=عالم‌زاده|نام=هادی|پیوند نویسنده=|ویراستار=|مقاله=ابوبکر|دانشنامه=[[دانشنامه بزرگ اسلامی]]|عنوان جلد=دانشنامه بزرگ اسلامی|سال=۱۳۸۸|ناشر=[[مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]]|مکان=تهران|پیوند مدخل=http://lib.eshia.ir/23022/5/1977/%22فاطمه%22}}
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی=عبداللهی|نام=حسن|عنوان=بازشناسی رویدادهای غمبار در شعاع شعر فاطمه علیها السلام|ژورنال=مشکوة|مکان=مشهد|شماره=۸۲|تاریخ=۱۳۸۳|صفحه=۱۱۴–۱۲۷|پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/53175/بازشناسی-رویدادهای-غمبار-در-شعاع-شعر-فاطمه-علیها-السلام?q=بازشناسی%20رویدادهای%20غمبار%20در%20شعاع%20شعر%20فاطمه%20علیها%20السلام&score=25.0&rownumber=1|دسترسی پیوند=آبونمان|توسط=[[نورمگز]]}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=لباف|نام=علی|عنوان=میراث جاودان|سال=۱۳۸۳|مکان=تهران|ناشر=منیر|پیوند=https://lohedana.ir/books/reader/3842/1/1/1|شابک=۹۷۸-۹۶۴-۵۳۹-۱۳۷-۷}}
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = مک‌اولیف | نام = جین دمن | پیوند نویسنده = جین دمن مک‌آولیف | نام خانوادگی۲ = اسکندرلو | نام۲ = محمدجواد | نام خانوادگی۳ = رضائی اصفهانی | نام۳ = محمدعلی | عنوان = فاطمه در قرآن | ژورنال = قرآن‌پژوهی خاورشناسان | مکان = قم | شماره = ۴ | تاریخ = ۱۳۸۷ | صفحه = ۶۵–۹۸ | پیوند = http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1001423}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=مرتضی عاملی|نام=جعفر|عنوان=الصحیح من سیرة الامام علی علیه السلام|سال=۱۳۸۸|مکان=بیروت|ناشر=مرکز الاسلامیه للدراسات|پیوند نویسنده=جعفر مرتضی عاملی|پیوند=http://lib.eshia.ir/70832/1/3|شابک=۹۷۸-۶۰۰-۹۰۷۲۴-۵-۳}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=مرتضی عاملی|نام=جعفر|عنوان=رنج‌های حضرت زهرا (س)|سال=۱۳۸۷|مکان=قم|ناشر=تهذیب|مترجم=سپهری، محمد|شابک=۹۶۴-۹۱۰۶۳-۰-۸}}
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی=معارف|نام=مجید|عنوان=سیمای حضرت زهرا سلام الله علیها در روایات اهل تسنن|ژورنال=مطالعات راهبردی زنان|مکان=تهران|شماره=۳۹|تاریخ=۱۳۸۷|صفحه=۳۵–۶۷|پیوند=http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/352853}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = معموری | نام = علی | مقاله = کتاب‌شناسی فاطمه (س) | دانشنامه = [[دانشنامهٔ فاطمی]] | جلد = ۲ | عنوان جلد = حیات، منزلت و شخصیت فاطمی | سال = ۱۳۹۳ | ناشر = [[پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی#سازمان انتشارات پژوهشگاه|سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشهٔ اسلامی]] | مکان = تهران | شابک = 978-600-108-235-1}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=مطهری|نام=مرتضی|عنوان=سیری در سیره نبوی|سال=۱۳۸۳|مکان=تهران|ناشر=صدرا|پیوند نویسنده=مرتضی مطهری|پیوند=https://lib.eshia.ir/50016/1/257/یک_دختر|شابک=۹۷۸-۹۶۴-۵۶۰۰-۰۴-۹|شابک نادرست=بله}}
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی=موسوی‌نژاد|نام=سید علی|عنوان=از ظهور تا تأسیس حکومت «زیدیه»|ژورنال=پژوهش‌نامهٔ حکمت و فلسفهٔ اسلامی|مکان=قم|شماره=۱۳–۱۴|تاریخ=۱۳۸۴|صفحه=۲۵۱–۲۶۸|پیوند=http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/317738}}
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی۱=نعمانی|نام۱=عبدالعزیز|تاریخ=۱۳۷۹|عنوان=حضرت فاطمه زهرا از ولادت تا افسانه شهادت|پیوند=http://ensani.ir/file/download/article/20120419193727-8051-26.pdf|ژورنال=ندای اسلام|دوره=|شماره=سوم|صفحات=}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = وحید خراسانی | نام = حسین | عنوان = حلقه وصل رسالت و امامت | ناشر = مدرسة الامام الباقر علیه السلام | سال = ۱۳۹۱ | مکان = قم|پیوند نویسنده=حسین وحید خراسانی|شابک=۹۷۸-۹۶۴-۲۶۹۴-۳۵-۸}}
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی=یوسفی|نام=محمدرضا|نام خانوادگی۲=عشقی|نام۲=طلیعه|عنوان=سیمای حضرت فاطمه (ع) در آینه شعر حکیم سنایی و ناصر خسرو|ژورنال=شیعه‌شناسی|مکان=قم|شماره=۱۷|تاریخ=۱۳۸۶|صفحه=۱۹۵–۲۱۴|پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/328833/سیمای-حضرت-فاطمه-ع-در-آینه-شعر-حکیم-سنایی-و-ناصر-خسرو?q=سیمای%20حضرت%20فاطمه%20(ع)%20در%20اینه%20شعر%20حکیم%20سنایی%20و%20ناصر%20خسرو&score=23.0&rownumber=1|دسترسی پیوند=آبونمان|توسط=[[نورمگز]]}}
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی=هیئت تحریریه|نام=|عنوان=قلم در خدمت حضرت زهرای مرضیه سلام الله علیها|ژورنال=کلیات کتاب ماه|مکان=تهران|شماره=۳۲ و ۳۳|تاریخ=۱۳۷۹|صفحه=۴–۹|پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/67805/قلم-در-خدمت-حضرت-زهرای-مرضیه-سلام-الله-علیها?q=کتابشناسی%20فاطمه%20زهرا&score=16.0&rownumber=2|دسترسی پیوند=آبونمان|توسط=[[نورمگز]]}}
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی=هیئت تحریریه|نام=|عنوان=کتابشناسی حضرت فاطمه زهرا (س)|ژورنال=گلستان قرآن|مکان=تهران|شماره=۷۶|تاریخ=۱۳۸۰|صفحه=۵۳–۶۸|پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/62467/کتابشناسی-حضرت-فاطمه-زهرا-س?q=کتابشناسی%20فاطمه%20زهرا&score=18.0&rownumber=1|دسترسی پیوند=آبونمان|توسط=[[نورمگز]]}}
'''منابع آنلاین'''
* {{یادکرد وب|نام خانوادگی=گوشه|نام=مریم سادات|عنوان=«اسوه مقاومت» حکایت ابدی بیت الاحزان فاطمه (س) است|نشانی=https://www.ion.ir/news/765680/%D8%A2%D9%81%D8%B1%DB%8C%D9%86%D8%B4-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%87%D9%86%D8%B1-%D8%A2%DB%8C%DB%8C%D9%86%DB%8C|تاریخ=۱۴۰۰|تاریخ بازبینی=۱۷ بهمن ۱۴۰۰|شناسه={{شناسه یادکرد|ایران۱}}|نویسنده=|کد زبان=|وبگاه=ایران آنلاین|archive-date=۶ فوریه ۲۰۲۲|archive-url=https://web.archive.org/web/20220206212857/https://www.ion.ir/news/765680/%D8%A2%D9%81%D8%B1%DB%8C%D9%86%D8%B4-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%87%D9%86%D8%B1-%D8%A2%DB%8C%DB%8C%D9%86%DB%8C|url-status=dead}}
* {{یادکرد وب|عنوان=نقاشی تازه حسن روح‌الامین منتشر شد/وداع حسنین (ع) با حضرت زهرا (س)|نشانی=https://www.mehrnews.com/news/5388402/نقاشی-تازه-حسن-روح-الامین-منتشر-شد-وداع-حسنین-ع-با-حضرت-زهرا-س|تاریخ=۱۰ دی ۱۴۰۰|تاریخ بازبینی=۱۷ بهمن ۱۴۰۰|شناسه={{شناسه یادکرد|مهر۱}}|نویسنده=|کد زبان=|وبگاه=خبرگزاری مهر}}
* {{یادکرد وب|عنوان=ارادت هنرمند بوسنیایی به حضرت زهرا (س) با «حرم آسمانی»|نشانی=https://iqna.ir/fa/news/3948334/ارادت-هنرمند-بوسنیایی-به-حضرت-زهراس-با-حرم-آسمانی|تاریخ=۲۹ دی ۱۳۹۹|تاریخ بازبینی=۱۷ بهمن ۱۴۰۰|شناسه={{شناسه یادکرد|ایکنا۱}}|نویسنده=|کد زبان=|وبگاه=ایکنا}}
* {{یادکرد وب|عنوان=برپایی موکب هنری در شهر|نشانی=https://www.imna.ir/news/546424/برپایی-موکب-هنری-در-شهر|تاریخ=۱۴ دی ۱۴۰۰|تاریخ بازبینی=۱۷ بهمن ۱۴۰۰|شناسه={{شناسه یادکرد|ایمنا۱}}|نویسنده=|کد زبان=|وبگاه=خبرگزاری ایمنا}}
* {{یادکرد وب|عنوان=اجرای یک نمایش مناسبتی در تئاتر شهر|نشانی=https://www.isna.ir/news/1400092418716/اجرای-یک-نمایش-مناسبتی-در-تئاتر-شهر|تاریخ=۲۴ آذر ۱۴۰۰|تاریخ بازبینی=۱۷ بهمن ۱۴۰۰|شناسه={{شناسه یادکرد|ایسنا۱}}|نویسنده=|کد زبان=|وبگاه=خبرگزاری ایسنا}}
* {{یادکرد وب|عنوان=تئاتر ویژه شهادت حضرت زهرا (س) رایگان شد|نشانی=https://www.tasnimnews.com/fa/news/1400/10/12/2637158/تئاتر-ویژه-شهادت-حضرت-زهرا-س-رایگان-شد|تاریخ=۱۲ دی ۱۴۰۰|تاریخ بازبینی=۱۷ بهمن ۱۴۰۰|شناسه={{شناسه یادکرد|تسنیم۱}}|نویسنده=|کد زبان=|وبگاه=تسنیم}}
{{چپ‌چین}}
* {{یادکرد وب|عنوان=The Lady of Heaven|نشانی=https://www.imdb.com/title/tt13097336/|تاریخ=۲۹ دسامبر ۲۰۲۰|تاریخ بازبینی=۶ فوریه ۲۰۲۲|شناسه={{شناسه یادکرد|دی۱}}|نویسنده=|کد زبان=en|وبگاه=IMDb}}{{پایان چپ‌چین}}
'''منابع انگلیسی'''
{{چپ‌چین}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = AmirMoezzi | نام = Mohammad Ali | عنوان= Fāṭema i. In History and Shiʿite Hagiography | ref = Fāṭema i. | دانشنامه = Encyclopædia Iranica | سال = 1999 | نشانی = http://www.iranicaonline.org/articles/fatema | تاریخ بازبینی = 8 August 2017 | پیوند نویسنده = محمدعلی امیرمعزی| زبان = en}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = Donzel | نام = E. Van | عنوان= Islamic Desk Reference: compiled from the Encyclopaedia of Islam | مقاله = | ویرایش = | سال =1994 | ناشر = [[انتشارات بریل|E. J. Brill]] | جلد = 7 | عنوان جلد = | مکان = | شابک = 978-90-04-09738-4| صفحه = | زبان = en}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = Esposito | نام = John L. | عنوان = What everyone needs to know about Islam | سال = 2002 | ناشر = Oxford University Press | مکان = Oxford | شابک = 0199741085 | زبان = en}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = Esposito | نام = John L. | پیوند نویسنده = جان اسپوزیتو | عنوان = Islam: The Straight Path | سال = 1998 | ناشر = Oxford University Press | مکان = Oxford | شابک = 0195112342 | زبان = en}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی =Grewal|نام=J. S|عنوان=Project of History of Indian Science|سال=2006|ناشر=Oxford University Press|مکان=Oxford|شابک=|زبان=en}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = Hitti | نام = Philip Khûri | عنوان = Capital cities of Arab Islam | سال = 1973 | ناشر = University of Minnesota Press | مکان = Minneapolis | شابک = 1452909598 | زبان = en}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = Holt | نام = P. M | نام خانوادگی۲ = Lambton | نام۲ = .Ann K. S | نام خانوادگی۳ = Lewis | نام۳ = Bernard | عنوان = The Cambridge History of Islam | جلد = | سال = 1977 | ناشر = Cambridge University Press | مکان = | شابک = 978-0-521-29135-4 | زبان = en}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = Klemm | نام = Verena | مقاله = Fāṭima bt. Muḥammad | سال = 2016 | دانشنامه = [[دانشنامه اسلام|Encyclopaedia of Islam]] | ویرایش = 3rd | ناشر = [[انتشارات بریل|E. J. Brill]] | مکان = Leiden | زبان = en}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = Lewis | نام = Bernard | پیوند نویسنده = برنارد لوئیس | عنوان = The Arabs in History | سال = 1993 | ناشر = Oxford University Press | مکان = Oxford | شابک = 0191587664 | زبان = en}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = Lapidus | نام = Ira | عنوان = A History of Islamic Societies | جلد = | سال = 2002 | ناشر = Cambridge University Press | مکان = |ویرایش = 2nd | شابک = 978-0-521-77933-3 | زبان = en}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = Momen | نام = Moojan | عنوان = An Introduction to Shi'i Islam: The History and Doctrines of Twelver Shiʻism | سال = 1987 | ناشر = Yale University Press | مکان = New Haven | شابک = 0300035314 | زبان = en}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = Montgomery Watt | نام = William | پیوند نویسنده = ویلیام مونتگومری وات | عنوان = Muhammad at Mecca | سال = 1953 | ناشر = Oxford University Press | مکان = Oxford | شابک = 0195772784 | زبان = en}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = Montgomery Watt | نام = William | عنوان = Muhammad at Medina | سال = 1956 | ناشر = Oxford University Press | مکان = Oxford | شابک = 0195773071 | زبان = en}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = Madelung | نام = Wilferd | عنوان = The Succession to Muhammad: A Study of the Early Caliphate | سال = 2004 | ناشر = Cambridge University Press |مکان = Cambridge | شابک = 0521646960 | زبان = en}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = Poonawala | نام = I. K. | نام خانوادگی۲ = Kohlberg | نام۲ = E. | پیوند نویسنده = | مدخل = ʿAli b. Abi Ṭāleb | دانشنامه = [[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] | تاریخ بازبینی = 22 January 2019 | سال = 1985 | پیوند مدخل = http://www.iranicaonline.org/articles/ali-b-abi-taleb | زبان = en}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=Qutbuddin|نام=Tahera|پیوند نویسنده=|فصل=Fatima|نام خانوادگی ویراستار=Meri|نام ویراستار=Josef W.|ناشر=routledge|سال=۲۰۰۶|صفحات=269–304|شابک=۰-۴۱۵-۹۶۶۹۱-۴|جلد=1|زبان=en|عنوان=Medieval Islamic Civilization|پیوند=https://books.google.com/books?id=MypbfKdMePIC&printsec=frontcover#v=onepage&q=fatima&f=false}}
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = Ruffle | نام = Karen G. | عنوان = May You Learn from Their Model: The Exemplary Father-Daughter Relationship of Mohammad and Fatima in South Asian Shiʿism | ژورنال = Persianate Studies | شماره = 4 | تاریخ = 2011 | صفحه = 12–29 | پیوند = http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/187471611x568267 | زبان = en}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = Soufi | نام = Denise L. | عنوان = The Image of Fatima in Classical Muslim Thought, PhD dissertation | سال = 1997 | ناشر = Princeton University Press | زبان = en}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = Veccia Vaglieri | نام = Laura | پیوند نویسنده = لئورا وچا ولیری | مقاله = ʿAlī b. Abī Ṭālib | سال = 1986 | دانشنامه = [[دانشنامه اسلام|Encyclopaedia of Islam]] | ویرایش = 2nd | جلد = 1 | ناشر = [[انتشارات بریل|E. J. Brill]] | مکان = Leiden | شابک = 9004081143 | زبان = en|پیوند مدخل=https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/ali-b-abi-talib-COM_0046?s.num=0&s.f.s2_parent=s.f.book.encyclopaedia-of-islam-2&s.q=ʿAlī+b.+Abī+Ṭālib}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = Veccia Vaglieri | نام = Laura | مقاله = Fatima | سال = 1991 | دانشنامه = [[دانشنامه اسلام|Encyclopaedia of Islam]] | ویرایش = 2nd | جلد = 2 | ناشر = [[انتشارات بریل|E. J. Brill]] | مکان = Leiden | شابک = 9004070265 | زبان = en|پیوند مدخل=https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/fatima-COM_0217?lang=fr}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = Welch | نام = Alford T. | پیوند نویسنده = آلفورد ولش | مقاله = Muḥammad | سال = 1993 | دانشنامه = [[دانشنامه اسلام|Encyclopaedia of Islam]] | ویرایش = 2nd | جلد = 7 | ناشر = [[انتشارات بریل|E. J. Brill]] | مکان = Leiden | شابک = 9004094199 | زبان = en}}
{{پایان}}
{{پایان پانویس}}* {{یادکرد دانشنامه|نام خانوادگی=زریاب|نام=عباس|ویراستار=|مقاله=علی|سال=۱۳۸۰|ناشر=امیرکبیر|مکان=تهران|پیوند مدخل=https://www.cgie.org.ir/fa/|نام۲=غلامحسین|نام خانوادگی۲=زرین‌کوب|عنوان=دایرةالمعارف فارسی|پیوند نویسنده۲=عبدالحسین زرین‌کوب|شابک=۹۶۴-۳۰۳-۰۴۶-۶}}

== برای مطالعه بیشتر ==

*{{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = امینی | نام = ابراهیم | پیوند نویسنده = ابراهیم امینی | عنوان = بانوی نمونهٔ اسلام | سال = ۱۳۶۹ | ناشر = شفق | مکان = قم | شابک = 978-964-485-012-7}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = سبحانی | نام = جعفر | عنوان = فروغ ابدیت | ناشر = بوستان کتاب | سال = ۱۳۸۵ | مکان = قم|پیوند=http://lib.eshia.ir/11247/1/5}}

* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=مهدی|نام=عبدالزهرا|عنوان=الهجوم علی بیت فاطمه سلام الله علیها|سال=|پیوند=https://archive.org/download/Hojum/الهجوم%20على%20بيت%20فاطمة%20ع%20-%20عبدالزهراء%20مهدي.pdf}}

== پیوند به بیرون ==
{{فاطمه-افقی}}{{علی بن ابی‌طالب-افقی}}{{حسن مجتبی-افقی}}{{حسین بن علی-افقی}}{{شیعه-افقی}}

[[رده:۶۳۲ (میلادی)]]
[[رده:اسلام سده ۷ (میلادی)]]
[[رده:تاریخ اسلام]]
[[رده:تاریخ شیعه]]
[[رده:رابطه شیعه و سنی]]
[[رده:علی بن ابی‌طالب]]
[[رده:عمر بن خطاب]]
[[رده:فاطمه]]