نمایش مبدأ برای حجت بن الحسن

{{pp-semi-indef|small=yes}}
{{مقاله برگزیده}}
{{درباره|اعتقاد به مهدی در نزد شیعهٔ دوازده‌امامی|اعتقاد دیگر مذاهب اسلام به مهدی|مهدی}}
{{جعبه اطلاعات بیوگرافی دینی
 | نام          = محمد بن حسن
 | تصویر        = Mahdi.svg
 | اندازه تصویر = 170px
 | عنوان تصویر  =خطاطی نام محمد المهدی به خط ثلث در [[مسجدالنبی]] [[مدینه]] – واژهٔ «حی» به معنای زنده، در نام مهدی تلفیق شده‌است.
 | زادروز       =[[نیمه شعبان|نیمهٔ شعبان]] ۲۵۵ یا ۲۵۶ هجری قمری برابر با ۸۶۹ یا ۸۷۰ میلادی
 | زادگاه       = [[سامرا (عراق)|سامرا]]، عراق
 | محل زندگی    =نامشخص
 | القاب        = حُجَّت، مَهْدی، قائِم، بَقیَّةُالله، حُجَّةُالله، صاحِبُ‌الزَّمان، اَلْمُنتَظَر، غائِب، صاحِبُ‌الْاَمر، وَلیِّ عَصر، مَنصور، مُنتَقِم و …
 | پدر          = [[حسن عسکری]]
 | مادر         = [[نرجس خاتون]] یا صقیل
|نام رسمی=محمّد بن حسن عسکری|نام‌های دیگر='''نام‌ها:'''حجت بن الحسن، مهدی {{سخ}}'''کنیه‌ها:''' ابوالقاسم، احمد|دین=اسلام|مذهب=شیعه دوازده‌امامی|شناخته‌شده برای=امام دوازدهم شیعه|دوران={{آغاز کوچک}}
'''پیش از [[امامت]]:'''{{سخ}} ۲۵۵ یا ۲۵۶ هجری قمری / ۸۶۹ یا ۸۷۰ میلادی – [[۲۶۰ (قمری)|۲۶۰]] قمری / ۸۷۴ میلادی (به اعتقاد شیعهٔ دوازده امامی){{سخ}}
'''دوران امامت:'''{{سخ}}[[غیبت صغری]]، ۶۹ سال: [[۲۶۰ (قمری)|۲۶۰]] – [[۳۲۹ (قمری)|۳۲۹]] قمری / ۸۷۴ - ۹۴۱ میلادی (به اعتقاد شیعهٔ دوازده امامی){{سخ}}
[[غیبت کبری]] از سال [[۳۲۹ (قمری)|۳۲۹]] قمری برابر با ۹۴۱ میلادی تاکنون (به اعتقاد شیعهٔ دوازده امامی){{پایان کوچک}}}}
'''محمّد بن حسن عسکری''' ({{Lang-ar|محمّد بنِ الْحسنِ الْعَسکَری}}؛ زادهٔ ۱۵ [[شعبان]] ۲۵۵ یا ۲۵۶ هجری قمری / ۸۶۹ یا ۸۷۰ میلادی) نامدار به '''حُجَّتِ بنِ الْحَسَن'''، بنا بر باور [[شیعه دوازده‌امامی|شیعیان دوازده‌امامی]]، دوازدهمین و واپسین امام و همان [[مهدی موعود]] است. او فرزند [[حسن عسکری|حسن بن علی عسکری]]، امام یازدهم شیعیان، و همچون [[محمد|پیامبر اسلام]] نامش محمد و [[کنیه|کنیه‌اش]] ابوالقاسم است. «امامِ زمان»، «صاحبُ الزَّمان»، «ولیِّ عَصر»، «قائمِ آلِ محمد» و «مَهدیِ موعود» از القاب مشهور اوست. در باور کنونیِ شیعهٔ دوازده امامی، حجّت بن حسن در [[نیمه شعبان|نیمهٔ شعبان]] سال ۲۵۵ یا ۲۵۶ ه‍.ق (۸۶۹ یا ۸۷۰ میلادی) در سامرّا چشم به جهان گشود؛ او در پنج سالگی و پس از درگذشت پدرش به [[امامت]] رسید. پس از درگذشت حسن عسکری، مهدی تنها از طریقِ [[نایب خاص|چهار سفیر یا نایب]] با شیعیان تماس می‌گرفت؛ البته بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد که از آغاز، تعداد وکلا محدود به چهار تن نبوده و اصطلاح نیابتِ خاص در سده‌های چهارم و پنجم هجری از سوی علمای شیعه مانند [[شیخ طوسی]] و برای تبیینِ غیبت صغری ابداع شده‌است. پس از یک دورهٔ هفتاد ساله — موسوم به [[غیبت صغرا|غیبت صغری]] — و با مرگ [[علی بن محمد سمری|علی بن محمد سَمَری]]، چهارمین نایب امام دوازدهم شیعه، بار دیگر حیرت شیعیان را فراگرفت. آن‌ها سرانجام در سدهٔ پنجم به تبیینی عقلی در کلامِ شیعه از غیبتِ امام دست یافتند. به‌باور [[شیعیان]]، پس از دوران سُفَرا (نایبان خاص)، شیعیان با مهدی به‌طور مستقیم در ارتباط نیستند و این دوران را اصطلاحاً [[غیبت کبرا|غیبت کبری]] می‌نامند. پس از پایان عصر غیبت، وی با نام [[مهدی]] قیام خواهد کرد و او کسی خواهد بود که به‌دست وی حق و عدالت بار دیگر به پیروزی خواهد رسید.

پس از درگذشت حسن عسکری، امام یازدهم شیعیان، در ۲۸ سالگی به سال ۲۶۰ قمری (۸۷۴ میلادی) از آنجا که حسن عسکری برخلاف دیگر امامان شیعه — که در زمان حیات‌شان جانشین خود را تعیین کرده بودند — به‌طور علنی جانشینی برای خود بر جای نگذاشته بود، بحرانِ فکری و اعتقادیِ بزرگی در میان پیروانِ امام شیعه به‌وجود آمد. در این دوران که به «دوران حیرت» موسوم است، شیعیان به فرقه‌های گوناگونی منشعب شدند. شماری از شیعیان باور داشتند که از حسن عسکری فرزندی باقی نمانده‌است یا این فرزند درگذشته‌است؛ بسیاری از شیعیان امامت [[جعفر بن علی|جعفر]] برادر حسن عسکری را پذیرفتند و گروه‌هایی نیز متوجه فرزندان و نوادگان امامانِ [[محمد تقی|نهم]] و [[علی النقی|دهم]] شیعه شدند. اما اصحابی از حسن عسکری چنین گفتند که «وی پسری داشته که جانشینی مشروع برای امامت است». طبق گفتهٔ این اصحاب مانند [[عثمان بن سعید]]، نایب و وصی حسن عسکری، این پسر پنهان نگاه داشته شده بود، چرا که بیم آن می‌رفت که به‌دست دولت عباسی دستگیر شده و کشته شود. دیدگاه این گروه که در آغاز دیدگاهِ اقلیتِ شیعه بود، به‌مرور به دیدگاه تمامیِ شیعیانِ امامی تبدیل شد که شیعیانِ دوازده امامیِ کنونی هستند.

از دیدگاه رایج تاریخی، باور به دوازده امام و اینکه امام دوازدهم همان مهدی موعود است اندک‌اندک در میان شیعیان تکامل یافت. در مقابل [[جاسم حسین]] می‌گوید طبق شواهد احادیثی مبنی بر آنکه امام دوازدهم همان قائم موعود خواهد بود پیش از درگذشت حسن عسکری در سال ۲۶۰ قمری (۸۷۴ میلادی) مطرح بوده‌است. به‌نظر می‌رسد مدتی طول کشید تا این نظریه به صورت‌بندیِ نهاییِ خود برسد و پس از آن هم توجیه‌ها و تبیین‌های دینی گسترده‌ای در موردش ارائه شد. شیعیان با دو رویکردِ [[حدیث]]ی و [[علم کلام|کلامی]] به تبیین نظریهٔ غیبت برخاستند. [[شیخ کلینی|کلینی]] (و. ۳۲۹ ه‍.ق/۹۴۱ م). در احادیثِ بابِ غیبتِ کتاب ''[[کتاب کافی|اصول کافی]]'' — که در خلال دورهٔ سفرا (موسوم به غیبت صغری) گرد آورد — به موضوع غیبت و علت آن پرداخت. به‌ویژه [[ابوعبدالله محمد بن جعفر نعمانی|نعمانی]] در کتاب ''[[الغیبة (نعمانی)|الغیبة]]'' به تبیین نظریهٔ غیبت از طریق احادیث پرداخت و او برای نخستین بار اصطلاحاتِ «غیبت صغری» و «غیبت کبری» را به کار برد. پس از وی [[شیخ صدوق|ابن بابویه]] (و. ۹۹۱–۹۹۲) در کتاب ''[[کمال‌الدین و تمام‌النعمة|کمال الدّین]]'' دربارهٔ گردآوریِ احادیثِ مربوط به امام دوازدهم و غیبت وی کوشید. از دیگر سو، متخصصانِ علم کلام از جمله [[شیخ مفید]] (و. ۴۱۳ ه‍.ق/۱۰۲۳ م). و شاگردانش به‌خصوص [[سید مرتضی علم‌الهدی|سید مرتضی]] (۱۰۴۴–۱۰۴۵) به تدوین نظریاتِ کلامیِ امامت، جهتِ تبیینِ ضرورتِ وجودِ امامِ زنده در شرایط غیبت پرداختند.

باور به امام غایب (ناپدیدار)، سود بسیاری برای شیعیانِ زیر آزار و ستم داشت. از آنجا که امام غایب پتانسیلِ تهدیدِ کمتری نسبت به یک امام حاضر (پدیدار) داشت تنش‌ها با حاکمان [[سنی|سنی‌مذهب]] کاهش یافت. همچنین باور به ظهورِ امام غایب باعث شد که انتظار بتواند جایگزینِ چالشِ مستمرِ نظامِ سیاسیِ حاکم شود. امام غایب عامل همبستگی شیعیانی شد که پیش از آن، هر گروه‌شان، گرد یکی از امامانِ حاضر می‌آمدند و از هم گسیخته شده بودند. افزون بر این بلور به ظهورِ امام غایب — به‌عنوان [[مهدی]] — شیعیان را در تحملِ شرایطِ دشوار یاری نمود و به آن‌ها امیدِ آینده‌ای سرشار از دادگری داده‌است.

== پیشینه اعتقاد شیعه به مهدی و قائم ==
{{نوشتار اصلی|مهدی|قائم آل محمد}}

چنان‌که جاسم حسین توضیح می‌دهد مفهوم «مهدی» به‌عنوانِ شخصِ هدایت‌شده از زمان پیامبر استعمال می‌شد. هم اهل سنت آن را برای [[خلفای راشدین]] به‌کار بردند و هم شیعه آن را برای امامان استفاده کرد. برای مثال در قیام [[حسین بن علی]] شیعیانِ [[کوفه]] از وی به‌عنوان مهدی دعوت کردند و هم [[سلیمان بن صرد خزاعی|سلیمان بن صُرَد]] پس از کشته شدنش با این عنوان از او تجلیل کرد. اما کاربرد آن در مفهومِ منجی از زمانِ [[قیام مختار ثقفی|قیام مختار]] و توسط [[مختار ثقفی|مختار ثَقَفی]] برای [[محمد حنفیه]] پدیدار شد.<ref>{{پک|حسین|۱۳۷۷|ک=تاریخ سیاسی غیبت|ص=۳۴–۳۵، ۵۵، ۲۲۵}}</ref>
[[پرونده:Katibeh(13420)-Karbobala.jpg|بندانگشتی|242x242پیکسل|[[تایپوگرافی]] نام حجت بن الحسن العسکری بر دیواره‌ای از [[حرم امام حسین]] در [[کربلا]]]]
به‌گفتهٔ [[سعید امیرارجمند]] و [[ویلفرد مادلونگ]]،<ref group="یادداشت">Wilferd Madelung</ref> اولین اشارات به وجود «باور به مهدی»، غیبت و منجی در نزد مسلمانان به زمان فرقهٔ شیعهٔ [[کیسانیه|کِیْسانیّه]] بازمی‌گردد؛ فرقه‌ای که پس از سرکوب قیام مختار شکل گرفت.<ref dir=ltr>{{پک|Amir Arjomand|2000|ف=Ḡayba|ک=Iranica|زبان=en}}</ref><ref dir=ltr>{{پک|Madelung|1986|ف=al–Mahdī|ک=EoI2|زبان=en}}</ref> آنان [[محمد حنفیه]]، فرزندِ علی و امام اول شیعیان را مهدی می‌دانستند و پس از فوتِ او چنین اعلام کردند که او نمرده‌است و در کوه [[رضوا|رَضْوا]] در مدینه در غیبت به‌سر می‌بَرد و روزی به‌عنوان مهدی و قائم بازخواهد گشت.<ref dir=ltr>{{پک|Amir Arjomand|2000|ف=Ḡayba|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> به‌نوشتهٔ مادلونگ، شیعیان بارها به افرادِ متعددی از خاندانِ پیامبر اسلام به‌عنوان مهدی روی آوردند. اما این افراد نتوانستند انتظاراتِ شیعیان را برآورده سازند. افرادی مانند [[محمد حنفیه]]، [[ابوهاشم حنفیه|ابوهاشم فرزند محمد حنفیه]]، محمد بن معاویه از خاندان [[جعفر بن ابی‌طالب|جعفر ابوطالب]]، [[محمد بن عبدالله نفس زکیه]]، [[جعفر صادق]] و موسی کاظم هر کدام در برهه‌ای، مهدی موعود شیعیان شناخته می‌شدند.<ref dir=ltr>{{پک|Madelung|1986|ف=al–Mahdī|ک=EoI2|زبان=en}}</ref> علاوه بر کیسانیه، [[زیدیه]] از عنوانِ مهدی با مفهومِ منجیِ انتهای تاریخ برای رهبران‌شان که قیام مسلحانه کردند، مکرراً استفاده نمودند. همچنین گروه‌های منشعب از امامیه نظیر [[ناووسیه]] و [[واقفیه]] این لقب را با همین مفهوم برای امامان ششم و هفتم پس از درگذشت‌شان به‌کار بردند.<ref>{{پک|حسین|۱۳۷۷|ک=تاریخ سیاسی غیبت|ص=۳۵–۳۶}}</ref>

هم [[محمد باقر]] و هم [[جعفر صادق]] در موارد مختلف توسطِ پیروان‌شان مورد اطمینان قرار گرفتند که اگر در مقابلِ حکومت وقت قیام کنند از آن‌ها پشتیبانی خواهند نمود؛ ولی این امامان در پاسخ، شیعیان‌شان را به آرامش فرامی‌خوانند و می‌گفتند گرچه همهٔ امامان قائم هستند و قابلیتِ سرنگون کردن حکومت‌های جور را دارند، ولی قائمِ موعود پس از غیبت به‌فرمان خدا ظهور خواهد کرد تا بی‌عدالتی را از میان ببرَد.<ref dir=ltr>{{پک|Sachedina|1981|ک=Islamic messianism|ص=15–16|زبان=en}}</ref> در خصوص کاربرد مهدی به‌عنوان منجیْ توسط امامیه اختلاف نظر وجود دارد. به‌نوشتهٔ مُدرّسی امامیه از زمان علی و [[کیسانیه]] با ایدهٔ [[قائم آل محمد|قائم]] آشنا بودند. تا زمان دوران موسوم به غیبت صغری، مفهوم مهدی یک ایده متعلق به غیر امامیه بود. شیعیان در دوران غیبت به‌تدریج ایدهٔ مهدی متعلق به غیر امامیه و قائم متعلق به امامیه را در هم ادغام کردند. هرچند در کتاب‌های برجامانده تا دهه‌های آخر قرن سوم هجری/نهم میلادی، امام دوازدهمِ شیعه همان قائم دانسته می‌شد. اما از شروع قرن بعدی، کتاب‌های شیعه، امام دوازدهمِ شیعه را مهدی می‌نامیدند.<ref dir=ltr>{{پک|Modarressi|1993|ک=Crisis and Consolidation|ص=88–91|زبان=en}}</ref> ساشادینا نیز می‌گوید مهدویتِ امام دوازدهم بسطِ نظریهٔ امامتِ امام غایب بود که آن را با عقیدهٔ ظهور مهدی و ایجاد عدالت ترکیب نمود در حالی که پیش از آن، امام دوازدهمْ مهدی موعود تلقی نمی‌شد. در مقابل جاسم حسین می‌نویسد نه تنها مهدی به‌معنای منجی نزد امامیه از زمان ائمه به‌کار می‌رفته، بلکه امامان پیشین معتقد بودند هر یک از آنان اگر شرایط ایجاب کند می‌تواند مهدیِ قائم باشد.<ref>{{پک|حسین|۱۳۷۷|ک=تاریخ سیاسی غیبت|ص=۲۲۴–۲۲۵، ۲۳۸}}</ref> وی می‌گوید از نخستین سال‌ها مسلمانان باور داشتند که پیامبر نویدِ آمدنِ مردی از نسل [[حسین بن علی]] را داده که در آینده با شمشیر قیام می‌کند تا [[بدعت]]ها را از اسلام بزداید. اما رقابتِ سیاسی میان مسلمانان سبب شد برخی گروه‌ها اقدام به بهره‌برداری و تحریفِ احادیث نبوی نمایند تا از آن‌ها در نبرد سیاسی استفاده بَرند.<ref dir=ltr>{{پک|Hussain|1987|ف=Messianism|ک=Expectation of the millennium|ص=15|زبان=en}}</ref>

به‌گفتهٔ ارجمند بیشترِ این کیسانی‌ها، ایرانیان نومسلمان بودند و احتمالاً این ایرانیان با باورهای زردشتی در مورد منجی آشنا بودند؛ با قهرمانانی مانند [[گرشاسپ (پهلوان)|گَرشاسْب]] که پس از بیداری از یک خواب طولانی، اهریمنان را از زمین برمی‌چینند.<ref dir=ltr>{{پک|Amir Arjomand|2000|ف=Ḡayba|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> به‌نوشتهٔ محمدعلی امیرمعزی و تیموتی فرنیش،<ref group="یادداشت">Timothy Furnish</ref> بسیاری از اعتقادات مسلمانان در مورد منجی، ظهور منجی، غیبت و مؤلفه‌های آن، مدیونِ ادیان پیشین مانند مانویت، دین زردشت، یهودیت و مسیحیت است.<ref dir=ltr>{{پک|Amir–Moezzi|2007|ف=Islam in Iran vii.|ک=Iranica|زبان=en}}</ref><ref dir=ltr>{{پک|Furnish|Rubin|2005|ک=Holiest wars|ص=8–11|زبان=en}}</ref>

اما به‌نوشتهٔ جاسم حسین منشأِ دیدگاهِ مهدی به‌عنوان منجی در احادیث پیامبر بوده‌است که توسط بیست و شش نفر از [[صحابه]] و در کتاب‌های حدیثِ اهل سنت، زیدیه و امامیه نقل شده‌است. وی [[علم حدیث|ضعیف]] بودن احادیث را رد می‌کند و می‌گوید این احادیث در زمان امویان نیز رواج داشته و در ''[[کتاب سلیم بن قیس هلالی|کتاب سلیم بن قیس]]'' منسوب به [[سلیم بن قیس هلالی|سُلَیْم بن قِیْسِ هلالی]] (و. حدود ۸۰–۹۰ ه‍.ق/۶۹۹–۷۰۸ م) هم آورده شده‌است.<ref>{{پک|حسین|۱۳۷۷|ک=تاریخ سیاسی غیبت|ص=۳۶–۴۶}}</ref> از سوی دیگر، مورخان و مُتِکَلِّمان شیعه نظیر [[سید مرتضی عسکری]] با تأکید بر اشتراکِ ادیان مختلف در خصوص کلیتِ موضوعِ نوید به آمدن مهدی و برپایی دین و برقراری عدل در زمین، این موضوع را از مشترکاتِ ادیان الهی و ناشی از منشأ [[فطرت|فطریِ]] ادیان می‌دانند.<ref>{{پک|عسکری|۱۳۹۱|ک=امام مهدی در آینه ادیان|ص=۱}}</ref> این گروه نخستین اشاره به مهدی را در احادیث پیامبر اسلام که از طرقِ شیعه و سنی روایت شده ذکر می‌کنند برمی‌شمارند و وجود وی را از ضروریاتِ تحققِ وعده‌های اسلام و قرآن در برپاییِ عدل و قِسط در زمین می‌دانند.<ref dir=ltr>{{پک|Tabatabaee|1979|ک=Shi'ite Islam|ص=212|زبان=en}}</ref><ref dir=ltr>{{پک|Corbin|1993|ک=History of Islamic Philosophy|ص=68–74|زبان=en}}</ref>

[[ویلفرد مادلونگ]] در [[دانشنامه اسلام]]، تأکید دارد نظریه غیبت پیش از غیبت امام دوازدهم به اندازه کافی بوسیله روایات ائمهٔ پیشین شیعه مورد تصدیق قرار گرفته‌است، طوری که پس از مرگ امام یازدهم اکثریت امامیه به وجود مهدی موعود عقیده داشتند. بعلاوه مادلونگ چندین محقق سنی مذهب را نام می‌برد که اعتقادات مشابهی دارند.<ref dir=ltr>{{پک|Madelung|1986|ف=al–Mahdī|ک=EoI2|زبان=en}}</ref> همچنین در حدیثی که هم شیعه و هم اهل سنت اعتبارش را تأیید می‌کنند، محمد گفته‌است: «اگر تنها یک روز از عمر زمین باقی باشد، خداوند آن روز را آنقدر طولانی خواهد کرد تا خداوند مردی از خاندان من خواهد فرستاد که همنام من است. او زمین را را از عدالت پر خواهد کرد همان‌طور که از بی عدالتی پر شده‌است.»<ref dir=ltr>{{پک|Tabatabaee|1979|ک=Shi'ite Islam|ص=۲۱۰–۲۱۱|زبان=en}}</ref>

== شرایط سیاسی و اعتقادی سده‌های سوم و چهارم ==
از زمان حکومتِ [[متوکل|مُتِوَکّلِ عباسی]] (۲۳۲–۲۴۷ ه‍.ق/۸۴۷–۸۶۱ م) سیاستِ مُدارای [[مأمون]] (۱۹۸–۲۱۸ ه‍.ق/۸۱۳–۸۳۳ م) و خلفای پس از وی با شیعیان یک‌باره به کنار گذشته شد. در دوران متوکّل و به‌دستور او، حرم [[حسین بن علی]] تخریب شد و امام دهم شیعه، [[علی نقی|هادی]]، به‌همراه فرزندش حسن عسکری از مدینه به سامرّا فراخوانده شد تا تحت نظارتِ خلیفه باشد. متوکّل از هیچ وسیلهٔ ممکن در آزار رساندن و بی‌احترامی به وی دریغ نمی‌کرد. گزارش‌ها حاکی از آن است که فشارِ شدیدی بر امامان در سامرّا می‌آمد و شیعیان در عراق و حجاز در شرایطِ اسف‌باری زندگی می‌کردند. [[منتصر|مُنتَصِر]]، پسر و جانشین متوکل این سیاست‌ها را برداشت و در نتیجه، امام هادی آزادی بیشتری پیدا کرد. سیاست‌های متوکل در زمان [[مستعین|مُستَعین]] (۸۶۲–۸۶۶ م) هم ادامه یافت. احتمالاً در این زمان بود که امام دهم شیعه [[عثمان بن سعید]] را به نمایندگی خود در عراق برگزید که البته این نمایندگی در زمان امام یازدهم [[حسن عسکری]] نیز تأیید شد.<ref dir=ltr>{{پک|Sachedina|1981|ک=Islamic messianism|ص=27–29|زبان=en}}</ref><ref>{{پک|پاکتچی|۱۳۹۲|ف=حسن عسکری، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۶۱۸}}</ref> در دوران آخرین امامان شیعه، شبکه‌ای از وُکَلا شکل گرفته بود؛ البته این شبکه بیشتر از آنکه به‌مانند سایر شبکه‌های عَلَویِ آن زمان ([[اسماعیلیه]]، [[زیدیه]]، نوادگان حسن بن علی) به‌قصدِ برپاییِ قیام تشکیل شده باشد، کارِ گردآوریِ وجوهاتِ دینی مانند خُمس و زَکات را انجام می‌داد.<ref dir=ltr>{{پک|Momen|1985|ک=An Introduction to Shi'i Islam|ص=74–75|زبان=en}}</ref>

به‌واسطهٔ سیاست‌های اداری، مالی و نظامی متوکل از جمله ولخرجی فراوان، عدم ثبات مقاماتِ اداری و تغییر مکانِ پایتخت به سامرّا و نیز چرخش مذهبیِ وی به سمت [[حنبلی|حَنابِله]]، خلافت تضعیف شد و با قتل وی در ۲۴۷ ه‍.ق/۸۶۱ م توسط غلامانِ تُرک، زمینهٔ زوالِ قدرت عباسیان فراهم شد.<ref dir=ltr>{{پک|Bonner|2010|ف=The waning of empire|ک=History of Islam|ص=305–313|زبان=en}}</ref> با وقوع [[هرج‌ومرج در سامرا|جنگ داخلی در بغداد و سامرّا]] طی یک دهه پس از مرگ متوکل که به کشته شدنِ چهار خلیفه انجامید، امپراتوری عباسی عملاً تکه‌تکه شد و سلسله‌های نسبتاً مستقلی توسط قدرت‌های نظامیِ محلی تحت عنوان «امیر» در جای‌جای سرزمین‌های اسلامی ظهور کردند. این سلسله‌های جدید مانند [[صفاریان]]، برخلاف امرای قبلی نظیر [[طاهریان]] در پیِ خودمختاری و مرکزگریزی بودند.<ref dir=ltr>{{پک|Bonner|2010|ف=The waning of empire|ک=History of Islam|ص=315–313|زبان=en}}</ref> شرایط سیاسی و مذهبیِ سال‌های آخرِ امامتِ [[حسن عسکری]] و نخستین دهه‌های پس از مرگ او — همزمان با خلافت [[معتمد (خلیفه)|مُعتَمِد عباسی]] (۲۵۶–۲۷۹ ه‍.ق/۸۷۶–۸۹۲ م) — بسیار پُرچالش بود. این دوران به جهت سیاسی، مصادف بود با عصر ضعف خلافتِ [[عباسیان]]؛ بدین صورت آنان از اِعمالِ مؤثرِ حاکمیت خود جز در بخش محدودی از سرزمین [[عراق]] ناتوان بودند. در این دوره، افراد مختلف در جای‌جای قلمرو عباسیان قیام کرده‌بودند و سرزمین مسلمانان دچار تجزیهٔ سیاسی شده‌بود. معتمد عباسی، حسن عسکری را — که رقیبی بِالْقوّه برای خلافت به‌شمار می‌رفت — در [[سامرا]] تحت نظارت و مراقبت قرار داده و او را حتی از ملاقات با پیروانش نیز بازداشته بود.<ref dir=ltr>{{پک|Sachedina|1981|ک=Islamic messianism|ص=29|زبان=en}}</ref><ref dir=ltr>{{پک|Tabatabaee|1979|ک=Shi'ite Islam|ص=209|زبان=en}}</ref> از سوی دیگر، معتمد عباسی، خود، تحت سلطهٔ برادرش [[موفق بالله|مُوَفَّق بالله]] بود که فرماندهی سپاه را در اختیار، و دیوان را تحت تسلط داشت، به‌طوری‌که از ۸۸۲ عملاً خلیفه تحت اسارتِ خانگی قرار داشت و قدرتی نداشت.<ref dir=ltr>{{پک|Bonner|2010|ف=The waning of empire|ک=History of Islam|ص=323|زبان=en}}</ref> موفق و پسرش [[معتضد|مُعتَضِد]] (خلافت از ۸۹۲ تا ۹۰۲ م)، و فرزندان وی [[مکتفی|مُکتَفی]] (از ۹۰۲ تا ۹۰۸ میلادی) و [[مقتدر (خلیفه)|مُقتَدِر]] (از ۹۰۸ تا ۹۳۲ میلادی) موفق شدند با به‌کارگیری دستگاه دیوانی و قدرت نظامی، نهادِ خلافت را احیا کنند. هرچند که سرزمین‌های تحتِ حکمرانیِ مستقیمِ آن محدود به عراق شده بود، آن‌ها توانستند با به‌کارگیری نیروی نظامی و دیپلماسی، به‌تدریج سلطهٔ خود را بر [[مصر]] و غرب و مرکز [[ایران]] گسترش دهند. از دورهٔ معتضد تا چند دهه بعد، دیوان عباسی تحت ادارهٔ خاندان شیعی [[آل فرات]] و خاندان تازه‌مسلمانِ [[آل جراح]] بود. رقابت این دو خاندان سبب شد دیوانسالاریِ عباسیان دچار فرقه‌گرایی شود.<ref dir=ltr>{{پک|Bonner|2010|ف=The waning of empire|ک=History of Islam|ص=332–339|زبان=en}}</ref>

طی دهه‌های پایانی سدهٔ سوم هجری که شیعیان [[عراق]] در بحرانِ امامت به‌سر می‌بردند، جنبش‌های شیعی، به‌خصوص [[اسماعیلیه]]، در مناطق مختلف از جمله شمال آفریقا و شمال [[سوریه]] سر برآوردند. در این زمان دعوتِ اسماعیلیان فزونی گرفت و نهایتاً [[ابوعبدالله شیعی]] موفق شد در [[مغرب عربی]] پیروانی را جمع کند. در این زمان شخصی به نام سعید بن حسین، موسوم به [[عبیدالله مهدی]] ادعای امامت کرد و ابوعبدالله شیعی به وی گروید. ابوعبدالله شیعی موفق شد در ۲۹۷ ه‍.ق/۹۰۹ م [[افریقیه]] را تصرف کند. سپس، در همان سال عبیدالله مهدی، منصبِ خلافت را برعهده گرفت و دولت [[فاطمیان]] را تأسیس نمود. اسماعیلیانی که خلافت فاطمیان را نپذیرفتند، جنبش [[قرمطیان|قَرمَطیان]] را ایجاد کردند. از سوی دیگر، شیعیانِ [[زیدی]] در سال ۲۵۰ ه‍.ق/۸۶۴ م دولتی را در [[طبرستان]] و در سال ۲۸۴ ه‍.ق/۸۹۷ م دولتی را در [[یمن]] تأسیس کردند.<ref dir=ltr>{{پک|Bonner|2010|ف=The waning of empire|ک=History of Islam|ص=325–332|زبان=en}}</ref> در این دوره مکتبِ کلامیِ استدلالیِ [[ابوسهل نوبختی]] (۲۳۷–۳۱۱ ه‍.ق) در میان شیعهٔ امامیه محوریت یافت و به تعالیمِ مذهب شیعه انسجام بخشید، که در سدهٔ بعد به مکتبِ کلامیِ شیخ مفید انجامید.<ref>{{پک|پاکتچی|۱۳۸۰|ف=امامیه|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۱۶۴–۱۶۵}}</ref>

سال‌های آغازینِ موسوم به غیبت کبری، هم‌زمان با دورانی بود که به «قرن شیعه» معروف است. در دهه‌های ابتدایی سدهٔ چهارم هجری/دهم میلادی خاندان زیدی‌مذهبِ [[آل بویه|آل‌بویه]] بر مناطق مهم ایران شامل [[پارس (سرزمین)|فارس]]، [[شهر ری|ری]] و [[اصفهان]] دست یافتند.<ref dir=ltr>{{پک|Bonner|2010|ف=The waning of empire|ک=History of Islam|ص=347–348|زبان=en}}</ref> در سال ۳۳۴ ه‍.ق/۹۴۵ م بنی‌عباس تحت سلطهٔ حکومت شیعهٔ آل‌بویه درآمد؛ آل‌بویه با اینکه احتمالاً در آغاز [[زیدیه|زیدی]] بودند، هنگامی که به حکومت رسیدند به شیعهٔ دوازده امامی گرایش یافتند؛ آل‌بویه چون از نسلِ پیامبرِ مسلمانان نبودند باید امامی زیدی از نسل پیامبر را برای اطاعتِ کامل از او به امامت می‌رساندند؛ بنابراین احتمالاً به همین دلیل بود آنان پس از رسیدن به حکومت، به شیعهٔ دوازده امامی متمایل شدند و ایدهٔ یک امامِ غایب از نظر سیاسی برای بوییان مطلوب‌تر بود.<ref dir=ltr>{{پک|Berkey|2003|ک=The Formation of Islam|ص=135|زبان=en}}</ref><ref dir=ltr>{{پک|Momen|1985|ک=An Introduction to Shi'i Islam|ص=75–76|زبان=en}}</ref> هم‌زمان با آل‌بویه، حکمرانانِ شیعهٔ دیگر، شامل [[خلافت فاطمیان|فاطمیان]] در مصر و شمال آفریقا، [[حمدانیان|خاندان بنی حَمْدان]] در شمال عراق و سوریه و [[ادریسیان|اِدریسیان]] بر بخش‌هایی از شمال آفریقا حکمرانی می‌کردند.<ref dir=ltr>{{پک|Momen|1985|ک=An Introduction to Shi'i Islam|ص=75–76|زبان=en}}</ref> شیعه در این زمان به دلیل نفوذِ سلسله‌های فاطمیان و آل‌بویه در قلبِ سرزمین‌های اسلامی، مستحکم‌ترین بنیادهای دینی و فکری خود را بنیان نهاد. در این دوره بود که آثارِ بنیادینِ اعتقادی شیعه برای نسل‌های بعدی فراهم شد. آل‌بویه علوم شیعی را ترویج نمودند و علمای دینی را از مکاتب گوناگون حمایت کردند و زمینهٔ ورود علوم کلامیِ [[معتزله|معتزلی]] به شیعه را فراهم ساختند.<ref dir=ltr>{{پک|Sachedina|1981|ک=Islamic messianism|ص=40–41|زبان=en}}</ref>

== رویکرد تاریخی: از دوران حیرت تا تبیین نهایی اعتقادات تشیع دوازده امامی ==
[[پرونده:Al Askari Mosque.jpg|بندانگشتی|[[حرم عسکریین]] در سامرا، محل دفن حسن عسکری، امام یازدهم شیعه و پدر حجت بن الحسن]]

در این بخش در خصوص دیدگاه‌های مختلف دربارهٔ سیر تاریخی اعتقاد به حجت بن حسن به عنوان امام دوازدهم، مهدی و غیبت وی در جامعه شیعه توضیح داده می‌شود.

=== اختلافات شیعیان در مورد وجود فرزند حسن عسکری ===
{{هم‌چنین ببینید|جعفر بن علی}}

==== ولادت حجت بن الحسن ====
به‌نوشتهٔ [[احمد پاکتچی]] حسن عسکری هرگز همسری اختیار نکرد و نسل وی از طریقِ [[کنیز]]ی ادامه یافت که در منابع با نام‌های متعدد از وی یاد شده‌است. مشهورترین نام در منابع صیقل است؛ هرچند نرجس در طی سده‌های پسین رواج یافته‌است. همچنین اسامیِ سوسن، ریحانه و مردم نیز آمده‌است. بر اساس غالبِ منابعِ شیعه و سنی نظیر [[ابوالمعالی|ابوالْمَعالی]] (و. پس از ۴۸۵ ه‍.ق)، [[عزالدین بن اثیر|ابن اثیر]] (و. ۵۵۵ ه‍.ق) و [[ابن شهرآشوب]] (و. ۵۸۸ ه‍.ق) و [[محمد بن طلحه شافعی|ابن طلحه]] (و. ۶۲۵ ه‍.ق) تنها فرزند وی محمد نام دارد که بنا بر روایتِ مشهور نزد شیعه در نیمهٔ شعبان ۲۵۵ ه‍.ق متولد شد و البته سال‌های ۲۵۴ و ۲۵۶ ه‍.ق هم در منابع ذکر شده‌است. در برخی منابع شیعه و سنی نظیر [[محمد زرندی]] (و. ۷۵۰ ه‍.ق) و [[حسین خصیبی]] (و. ۳۴۶ ه‍.ق) فرزندان دیگری تا ۳ پسر و ۳ دختر را برشمرده‌اند. برخی از مورخانِ اهل سنت نظیر [[محمد بن جریر طبری|طبری]] (و. ۳۱۰ ه‍.ق) و [[ابن حزم]] (و. ۴۵۶ ه‍.ق) بر این نظرند که وی اصلاً فرزندی نداشته‌است.<ref>{{پک|پاکتچی|۱۳۹۲|ف=حسن عسکری، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۶۱۸–۶۱۹}}</ref>

==== سال‌های امامت حسن عسکری ====
حسن عسکری طی سال‌های امامتِ خود در [[سامرا]] تحت محدودیت‌های اعمال‌شده از سوی خلیفهٔ عباسی می‌زیست. وی زیر نظر جاسوسانِ [[معتمد (خلیفه)|معتمد عباسی]] بود و لذا نمی‌توانست با شیعیان ارتباطِ آزادانه داشته باشد و تنها خَواصِّ اصحابش با وی شخصاً ارتباط داشتند. وی در سال ۲۶۰ ه‍.ق بیمار شد. معتمد چند نفر مراقبْ به‌همراه پزشک و قاضی‌الْقُضات را بر بالین وی فرستاد. نهایتاً وی در اثر این بیماری در ۸ رَبیعُ‌الْاوَّلِ آن سال مقارن با اول ژانویهٔ ۸۷۴ م درگذشت. معتمد، ابوعیسی فرزند متوکل را فرستاد تا بر وی [[نماز میت|نماز گزارَد]]. او پس از انجامِ مراسم در منزلش دفن شد.<ref>{{پک|حسین|۱۳۷۷|ک=تاریخ سیاسی غیبت|ص=۱۰۲–۱۰۳}}</ref> بنا بر روایتِ شیخ طوسی، عثمان بن سعید در طول بیماریِ حسن عسکری بر بالین وی بود و مراسم غسل و خاک‌سپاری را وی به‌جا آورد.<ref>{{پک|حسین|۱۳۷۷|ک=تاریخ سیاسی غیبت|ص=۱۴۳}}</ref> بدین ترتیب طبق مأخذِ قدیمِ امامیه، حسن عسکری آشکارا پسرش را معرفی ننمود و جانشینی را به‌طور علنی معرفی نکرد. بدین ترتیب امامیه که معتقد بودند زمین نمی‌تواند از حجّتِ خدا خالی باشد و امام بعدی با وصایتْ توسط امام قبلی معرفی می‌شود، دچارِ حیرت شدند و به فرقه‌های متعدد منشعب گشتند.<ref>{{پک|حسین|۱۳۷۷|ک=تاریخ سیاسی غیبت|ص=۱۰۳–۱۰۴}}</ref>

از سوی دیگر به‌نوشتهٔ مدرّسی در زمان امامتِ حسن عسکری بر شیعیان، امامت وی توسط برادرش جعفر به‌چالش کشیده شد و منجر به اوج‌گیری اختلاف، دشمنی، نفرت و خصومت بین دو برادر و یاران آن‌ها گردید. دشمنی‌هایی که حتی به خشونت کشیده شد و شدیدترین تبلیغاتِ منفیِ دو طرف علیه همدیگر را به‌دنبال داشت. فوت حسن عسکری بدون فرزند و بدونِ برادرِ دیگری جز جعفر، امامیه را دچار بزرگ‌ترین مشکلِ عقیدتی نمود که تا به حال تجربه کرده‌بود. واضح بود که یارانِ نزدیکِ حسن عسکری تمایلی به برگشت به‌سوی جعفر پس از تمامِ ماجراها و دشمنی‌های زمانِ حسن عسکری نداشتند.<ref dir=ltr>{{پک|Modarressi|1993|ک=Crisis and Consolidation|ص=70–76|زبان=en}}</ref> به‌نوشتهٔ جاسم حسین عده‌ای از شیعیان با تفاسیرِ متعدد به امامت جعفر گرویدند. گروهی با رویکرد و اَدِلّه‌ای مشابهِ [[افطحیه|اَفطَحیّه]] معتقد بودند امامت از حسن عسکری به برادرش جعفر رسیده‌است. این گروه بیشتر در میان متکلّمانْ به‌خصوص در [[کوفه]] رواج داشت. رهبرِ آنان علی بن الطَّلح یا الطَّلحی خَزّاز از متکلمانِ مشهورِ افطحیه بود. همچنین ممکن است خانوادهٔ علمیِ افطحی‌مذهب [[بنی‌فضال|بنی‌فَضّال]] به‌ویژه احمد بن حسن (و. ۲۶۰ ه‍.ق) و برادرش علی بن حسن (و. ۲۷۰ ه‍.ق) به این آیین گرویده باشند. گروه دیگر از اساسْ منکرِ امامت حسن عسکری بودند و پیش از مرگ وی هم معتقد بودند علیِ هادی، جعفر را به امامت برگزیده است و علی بن محمد بن بَشّار از رهبران آن بود و موفق شد برخی از معتقدان به امامتِ حسن عسکری را نیز پس از مرگِ وی جذب کند. اما جعفر خودْ مدعی بود که امامت از جانب برادرِ دیگرش [[امامزاده سید محمد (بغداد)|محمد بن علی هادی]] به وی رسیده‌است.<ref>{{پک|حسین|۱۳۷۷|ک=تاریخ سیاسی غیبت|ص=۱۰۵–۱۰۷}}</ref>

==== اختلاف بین جعفر و مادر حسن عسکری ====
جعفر (و. ۲۷۱ ه‍.ق)، تنها برادر زندهٔ حسن عسکری، پس از مرگ وی، مدعی شد حسن عسکری فرزندی نداشته‌است و میراث وی را تصاحب کرد.<ref>{{پک|پاکتچی|۱۳۹۲|ف=حسن عسکری، امام|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۶۱۹}}</ref> بین جعفر و مادر حسن عسکری بر میراث وی اختلافی بروز کرد که توسط مدرّسی و جاسم حسین به دو شکلِ متفاوت تبیین شده‌است. مدرّسی می‌گوید مادر حسن عسکری، [[سوسن (مادر حسن العسکری)|حُدَیث]]، در نقطهٔ مقابل ادعا کرد که فرزند حسن عسکری هنوز به‌دنیا نیامده اما کنیزی به‌نام صقیل از حسن باردار است. این ادعا صرفاً برای آن بود که دست جعفر، برادر حسن عسکری از ارث کوتاه شود؛ زیرا در صورت فرزنددار بودنِ حسن، برطبق فقهِ اهل سنت، میراث حسن عسکری تنها به مادر او تعلق می‌گرفت. این ادعا به جایی نرسید و کنیز تا چندین سال تحت نظر بود و فرزندی به‌دنیا نیاورد. بزرگان شیعه و یاران نزدیکِ حسن عسکری نیز بعضی جانب جعفر را گرفتند و عده‌ای جانب مادرِ حسن عسکری را.<ref dir=ltr>{{پک|Modarressi|1993|ک=Crisis and Consolidation|ص=77–85|زبان=en}}</ref> اما جاسم حسین می‌گوید طبق روایتِ شیخ مفید، حسن عسکری وصیت‌نامه‌ای تنظیم کرد و تمام دارایی خود را به مادرش بخشید. حُدَیث پس از دریافتِ خبر مرگ وی از [[مدینه]] به سامرّا آمد، اما تمامِ اموال، تحتِ سیطرهٔ عباسیان درآمده بود و جعفر نیز بر حق خود از ارث اصرار داشت. حدیث با استناد به فقه امامیه گفت حسن عسکری وی را وارث خود قرار داده و جعفر حقّی در آن ندارد. پس از آنکه محقق شد صقیل آبستن نبوده قاضی به‌نفع حدیث رأی داد، اما میراث بر خلافِ فقهِ امامیه نصف شد.<ref>{{پک|حسین|۱۳۷۷|ک=تاریخ سیاسی غیبت|ص=۱۲۷}}</ref>

==== فرزند غایب ====
به‌نوشتهٔ جاسم حسین، [[ابوسهل نوبختی]] (و. ۳۱۱ ه‍.ق) روایت می‌کند اصحابِ سِرِّ حسن عسکری که احادیث وی را روایت می‌کردند و نایبانِ او بودند، پس از مرگ وی متّفق‌القول بودند او از خود پسری برجا گذاشته که امام است. آنان شیعیان را از پرسیدنِ نامِ او و افشای وجودش برای دشمنان منع می‌کردند.<ref>{{پک|حسین|۱۳۷۷|ک=تاریخ سیاسی غیبت|ص=۱۱۶}}</ref> همچنین طبق گزارش‌های شیخ صدوق، شیخ طوسی و [[رجال نجاشی|رِجالِ نَجاشی]]، حسن عسکری پیش از فوت، پسر خود را به‌عنوان جانشین به چهل تن از اصحاب نزدیکش معرفی کرده و به آن‌ها دستور داده در طول غیبتِ وی از عثمان بن سعید و پسرش محمد بن عثمان اطاعت کنند.<ref>{{پک|حسین|۱۳۷۷|ک=تاریخ سیاسی غیبت|ص=۱۴۲–۱۴۳، ۱۵۸}}</ref> بخش بزرگ‌تری از شیعیان این نظر را پذیرفتند هر چند در بدوِ امر در خصوص زمان تولد، نام وی و اینکه آیا وی مهدیِ قائم است یا خیر اختلاف داشتند.<ref>{{پک|حسین|۱۳۷۷|ک=تاریخ سیاسی غیبت|ص=۱۰۸–۱۱۱}}</ref> اما به‌نوشتهٔ مدرّسی تا زمان مرگ حسن عسکری صحبتی از فرزندِ وی به‌میان نبود و حسن عسکری نیز در وصیتش تنها از مادرش نام برده بود. پس از مرگ او، اصحاب نزدیکش به رهبری عثمان بن سعید عَمْری، این مسئله را اعلام کردند که حسن عسکری پسری می‌داشته که جانشینِ مشروعِ امامت است. طبق گفتهٔ عمری، این پسر مخفی نگاه داشته شده بود، چون بیم آن می‌رفت که توسط دولت دستگیر شود و به‌قتل برسد. در مقابل، فاطمه (خواهر حسن عسکری) و جعفر (برادر حسن عسکری) اعلام کردند که فرزندی از امامِ شیعه به‌دنیا نیامده‌است. حکیمه، عمهٔ حسن عسکری، نیز به وجود فرزندی از حسن عسکری معتقد بود (در روایتی خود شاهد به‌دنیا آمدن بوده‌است؛ اما در روایتی دیگر از او نقل شده که خود، تولد فرزند حسن را ندیده، بلکه از نامه‌ای که حسن به مادرش نوشته بود از تولدِ این فرزند آگاه شده‌است).<ref dir=ltr>{{پک|Modarressi|1993|ک=Crisis and Consolidation|ص=77–85|زبان=en}}</ref>

به‌نوشتهٔ مدرّسی در این زمان، نایبان امامِ درگذشته (امام یازدهم)، اصرار در نگاه داشتنِ این اعتقاد داشتند که فرزندی از عسکری در غیبت هست که به فرمان خدا قیام خواهد نمود. معتقدانِ این دیدگاه، آماجِ حمله همهٔ جناح‌ها بودند و موردِ مخالفتِ شدید قرار می‌گرفتند. عباسیان به‌ویژه نگرانِ جانشینِ موعودِ عسکریِ در غیبت بودند. معتمد به این دلیل دستور داد خانهٔ امام را بگردند (همهٔ اتاق‌ها را پس از جستجو قفل می‌کردند). تلاش‌هایی صورت گرفت تا معلوم شود آیا امام از خود فرزندی به‌جا گذاشته‌است یا خیر و ماماهایی در حرم امام گماشته شدند تا هرگونه بارداری را تشخیص دهند. یکی از کنیزان که مشکوک به بارداری بود، در قرنطینه‌ای در یک خانهٔ مخصوص تحتِ مراقبت قرار گرفت. در موردی دیگر، همسر عسکری به‌نام صیقل زندانی شد که چرا محلِ اختفای پسرش را نمی‌گوید. این شرایط، تا زمانی که خلیفه درگیرِ ناآرامی‌های سیاسی شد که توسط [[صاحب‌الزنج|صاحبُ الزَّنْج]] و حاکمان استان‌های ایران، مصر و سوریه ایجاد شده بودند، ادامه یافت. عباسیان همچنین جعفر، برادر عسکری و مدعیِ جایگاهِ امامت را مورد حمایت قرار دادند تا در خانوادهٔ امام نزاعی برقرار کند. منابع شیعه، جعفر را شخصی دنیادوست و لذت‌جو معرفی می‌کنند که برای امام شدن از اهرم‌های فشارِ مختلفی (در هنگام خلافت معتمد) استفاده کرد و بیشتر از یک بار سعی در بدنامیِ کسانی نمود که اعتقاد به امامتِ فرزندِ غایبِ عسکری داشتند.<ref dir=ltr>{{پک|Sachedina|1981|ک=Islamic messianism|ص=41|زبان=en}}</ref>

بیشترِ وکلای محلی که تا پیش از فوت امام شیعه، مسئولیت برقراری ارتباط بین شیعیان و امامان و جمع‌آوری خمس و وجوهات شرعی برای شیعیان را برعهده داشتند، گفتهٔ عثمان بن سعید را تأیید کردند. اما بعضی شکِّ خود را در مورد وجود چنین فرزندی ابراز نمودند. در این میان عثمان بن سعید از سامرّا به بغداد مهاجرت کرد. عثمان آن دسته از وکلا که به او وفادار بودند را در سِمَت خود نگه داشت و آنان به‌نیابت امام و نیز جمع‌آوریِ وجوهات شرعی برای امامی که تولدش را وعده داده بودند، ادامه دادند.<ref dir=ltr>{{پک|Modarressi|1993|ک=Crisis and Consolidation|ص=77–85|زبان=en}}</ref> به‌گفتهٔ [[سید حسین مدرسی طباطبایی|حسین مدرسی]]، اکثریت شیعیان در شهرهای متفاوتی از ایران، به‌خصوص قم وضع موجود را پذیرفتند و به پرداخت وجوهات به نایبان ادامه‌دادند. اما عراق و کوفه وضع متفاوتی داشت. بسیاری یا شاید حتی اکثریت شیعیان، امامت جعفر را پذیرفتند. بزرگان و متکلمانی از شیعه مانند [[علی بن حسن بن فضال|علی بن حسن بن فَضّال]]، برجسته‌ترین روحانیِ شیعه در کوفه، از این جمله بودند. اما جعفر نیز مدت زیادی عمر نکرد و چند سالی پس از فوت برادرش حسن عسکری (۲۷۱ ه‍.ق) درگذشت.<ref dir=ltr>{{پک|Modarressi|1993|ک=Crisis and Consolidation|ص=77–85|زبان=en}}</ref> در این میان عثمان بن سعید در بغداد تا زمان مرگ (حدوداً بین ۲۶۰ تا ۲۶۷ ه‍.ق) به ادارهٔ دستگاه امامت ادامه داد. او اصرار داشت که در تماس مستقیم با فرزند حسن عسکری است.<ref dir=ltr>{{پک|Modarressi|1993|ک=Crisis and Consolidation|ص=92|زبان=en}}</ref>

=== فرقه‌های امامیه در دوران حیرت ===
{{شیعه|امامیه|غیبت|قائم}}
با مرگ حسن عسکری (و. ۲۶۰ ه‍.ق/۸۷۴ م)، امام یازدهم شیعه، سردرگمیِ بزرگی برای نیم قرن در بین شیعیان پدید آمد که نویسندگان شیعه از آن تحتِ عنوان «دوران حیرت» نام می‌برند.<ref dir=ltr>{{پک|Amir–Moezzi|2007|ف=Islam in Iran vii.|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> در این دوران، انشقاق در بین شیعیان شدت یافت و جنبش‌های رقیب مانند [[اسماعیلیه]] نیز استفادهٔ کافی از این موقعیت نمودند. تبلیغات در این دوران به حدی بود که بسیاری از شیعیان و بسیاری از بزرگان شیعهٔ امامی، مذهب خود را ترک نمودند.<ref dir=ltr>{{پک|Amir–Moezzi|2007|ف=Islam in Iran vii.|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> شیعهٔ امامی به فِرَقِ متعدد منشعب شد. [[علی بن حسین مسعودی|مسعودی]] (و. ۳۴۶ ه‍.ق/۹۵۷ م) در کتاب ''[[مروج‌الذهب و معادن‌الجوهر|مرُوج‌الذّهب]]'' تعداد این فرقه‌ها را بیست فرقه شمرده‌است<ref dir=ltr>{{پک|Eliash|1986|ف=Ḥasan al–ʿAskarī|ک=EoI3|زبان=en}}</ref> و [[خاندان نوبختی|حسن بن موسی نوبختی]] (و. حدود ۳۰۰ ه‍.ق) در کتاب ''فِرَقُ الشّیعه''، از چهارده فرقه با ذکرِ جزئیاتِ اعتقادیِ آن‌ها نام می‌برد.<ref dir=ltr>{{پک|Sachedina|1981|ک=Islamic messianism|ص=42|زبان=en}}</ref>

در یک دسته‌بندی کلی، گروهی از شیعیان چنین می‌پنداشتند که حسن عسکری اصلاً فرزندی نداشته‌است<ref dir=ltr>{{پک|Amir–Moezzi|2007|ف=Islam in Iran vii.|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> و گروهی دیگر می‌گفتند حسن عسکری امامِ بدون فرزندی است که نمرده‌است و حسن عسکری همان [[مهدی]]ِ غایب است.<ref dir=ltr>{{پک|Amir Arjomand|2000|ف=Ḡayba|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> گروهی نیز معتقد بودند که حسن عسکری فرزندی ندارد و آن‌ها روی به‌سوی برادر حسن عسکری، جعفر گردانیدند.<ref dir=ltr>{{پک|Eliash|1986|ف=Ḥasan al–ʿAskarī|ک=EoI3|زبان=en}}</ref> گروه دیگری عنوان می‌کردند که فرزند حسن عسکری پیش از مرگِ پدرش درگذشته‌است.<ref dir=ltr>{{پک|Amir–Moezzi|2007|ف=Islam in Iran vii.|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> یک گروه هم اعتقاد داشتند که فرزندِ حسن عسکری همان مهدی است که پدرش او را از ترس خلیفهٔ زمان مخفی نگاه داشته و تنها توسط شمارِ کمی از یاران موردِ اعتمادش دیده شده‌است.<ref dir=ltr>{{پک|Halm|1987|ک=Shi'ism|ص=34|زبان=en}}</ref> به‌گفتهٔ امیرمعزی، تنها بخشی از شیعیان که در آن زمان در اقلیتِ کوچکی بودند چنین دیدگاهی داشتند<ref dir=ltr>{{پک|Amir–Moezzi|2007|ف=Islam in Iran vii.|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> اما به‌گفتهٔ جاسم حسین، اکثریتِ شیعیانی که امامت حسن عسکری را پذیرفته بودند تابع این دیدگاه بودند.<ref>{{پک|حسین|۱۳۷۷|ک=تاریخ سیاسی غیبت|ص=۱۰۸–۱۱۱}}</ref> مذهب این گروه به‌مرور به مذهب تمامیِ شیعیانِ امامی تبدیل شد که شیعیان دوازده امامیِ فعلی هستند.<ref dir=ltr>{{پک|Amir–Moezzi|2007|ف=Islam in Iran vii.|ک=Iranica|زبان=en}}</ref>

این فرقه‌ها به پنج دستهٔ کلی تقسیم می‌شوند؛ به‌جز آخرین دسته، سایر فرقه‌های منشعب‌شده تا صد سال پس از فوت حسن عسکری از میان رفتند:<ref dir=ltr>{{پک|Momen|1985|ک=An Introduction to Shi'i Islam|ص=60|زبان=en}}</ref>
* واقفیه بر حسن عسکری: کسانی که مرگ حسن عسکری را باور نداشته و او را به‌عنوان «مهدیِ آل محمد» زنده می‌پنداشتند و به نام «واقفیه»، یعنی کسانی که بر امامتِ حسن عسکری توقف کرده‌اند، شناخته می‌شدند.
* جعفریه: کسانی که پس از مرگ حسن عسکری، به برادر او [[جعفر بن علی|جعفر بن علی الْهادی]] (۲۲۶ تا ۲۷۱ ه‍.ق) گرویده و به دلیل آنکه فرزند حسن عسکری را ندیده بودند، به امامتِ جعفر گردن نهادند که دسته‌ای از آنان وی را جانشینِ امام دهم شیعه (هادی) و دسته‌ای دیگر او را به‌عنوان امام دوازدهم می‌شناختند. به این گروه «جعفریه» می‌گفتند.
* محمدیه: عده‌ای که پس از انکارِ امامت حسن عسکری، به امامت اولین فرزند [[علی النقی|هادی]] [[امامزاده سید محمد (بغداد)|محمد]] (حدود ۲۲۸ تا ۲۵۲ ه‍.ق) که در زمان حیات پدرش درگذشته بود، گرویدند. به اینان «محمدیه» گفتند.
* ختم امامت: شمار دیگری بر این باور بودند که همان‌گونه که پس از محمد (پیامبر مسلمانان) دیگر پیامبری نخواهد آمد، پس از مرگِ حسن عسکری نیز امامی وجود نخواهد داشت.
* قطعیه: این گروه که خود چندین شاخه بودند، به امامت فرزندی که خود برای حسن عسکری قائل بودند اعتقاد داشتند. این جریانی همان جریانی بود که به‌تدریج به شیعهٔ دوازده امامی فعلی تبدیل گشت.<ref dir=ltr>{{پک|Momen|1985|ک=An Introduction to Shi'i Islam|ص=60|زبان=en}}</ref>

دوره‌ای که باعث ایجاد این ابهام شد، در دوران خلافتِ [[ابوالعباس محمد معتمد|معتمد عباسی]] (خلافت: ۲۵۶ تا ۲۷۹ ه‍.ق/۸۷۰ تا ۸۹۲ م) شروع شد و تا زمان خلیفهٔ عباسی [[ابوالفضل جعفر مقتدر|مقتدر]] (خلافت: ۲۹۵ تا ۳۲۰ ه‍.ق/۹۰۸ تا ۹۳۲ م) ادامه یافت.<ref dir=ltr>{{پک|Sachedina|1981|ک=Islamic messianism|ص=41|زبان=en}}</ref>

=== تاریخچه اعتقاد به امام دوازدهم و غیبت ===
یک دیدگاهِ رایج در میان پژوهندگانِ تاریخِ تشیّع آن است که باور به تعدادِ ائمه — دوازده امام — و اینکه امامِ دوازدهم همان مهدیِ موعود است، به‌طور تدریجی در میان شیعیان تکامل یافته‌است.<ref dir=ltr>{{پک|Sachedina|1981|ک=Islamic messianism|ص=109|زبان=en}}</ref><ref dir=ltr>{{پک|Poonawala|2000–2001|ک=Crisis and Consolidation|ص=455–459|زبان=en}}</ref><ref dir=ltr>{{پک|Kohlberg|1976|ف=From Imāmiyya|ک=Bulletin of the School|ص=533|زبان=en}}</ref> در مقابل جاسم حسین می‌گوید طبق شواهد، احادیثی مبنی بر آنکه امام دوازدهم همان قائمِ موعود خواهد بود پیش از سالِ ۲۶۰ ه‍.ق مطرح بوده‌است.<ref dir=ltr>{{پک|Hussain|1987|ف=Messianism|ک=Expectation of the millennium|ص=16–24|زبان=en}}</ref>

در خصوص روند شکل‌گیریِ اعتقاداتِ شیعهٔ دوازده امامی، به‌گفتهٔ امیرمُعِزّی، منابع دورهٔ حیرت، بحران عمیقی را نشان می‌دهد. بررسیِ منابعِ این دوران شک و ابهامِ عمیقِ شیعیان در مورد تعدادِ امام‌های شیعه و حتی موضوع غیبت را نشان می‌دهد.<ref dir=ltr>{{پک|Amir–Moezzi|2007|ف=Islam in Iran vii.|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> [[احمد بن محمد برقی|ابوجعفر بَرْقی]] (و. ۲۸۰ ه‍.ق/۸۸۷ یا ۸۹۳ م)، در فصلِ اولِ کتابش، که اختصاص به تفسیرهای مختلف از اعداد دارد، به اعداد ۳ تا ۱۰ می‌پردازد، اما در موردِ عددِ ۱۲ چیزی نمی‌گوید. یا هم‌عصر او [[صفار قمی|صَفّارِ قمی]] (و. ۲۹۰ ه‍.ق/۹۰۲ م). در کتابش ''[[بصائرالدرجات|بَصائِرُ الدَّرَجات]]'' تنها ۵ حدیث از میان دو هزار حدیثِ کتاب ''اَلْمَحاسِن''، در مورد تعدادِ امامان به امام دوازدهم اشاره می‌کند و هیچ اشاره‌ای به غیبت نمی‌کند. چند دهه بعد ابن‌بابویه (۳۰۶ تا ۳۸۱ ه‍.ق/۹۲۳ تا ۹۹۱ م)، معروف به شیخ صدوق، احادیث زیادی در مورد عدد دوازده، و در میان آن در مورد دوازده امام نقل می‌کند.<ref dir=ltr>{{پک|Amir–Moezzi|2007|ف=Islam in Iran vii.|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> [[ایتان کلبرگ|ایتان کولبرگ]]<ref group="یادداشت">Etan Kohlberg</ref> نیز آثار نویسندگانِ امامیهٔ هم‌عصرِ وفاتِ حسن عسکری (مانند ابن برقی و صفار قمی) را بررسی می‌کند و چنین بیان می‌کند که «نبودِ عقایدِ خاصِ شیعهٔ دوازده امامی در این آثار، احتمالاً به این معنا است که اعتقاد به دوازده امام تا آن زمان هنوز جزءِ اصولِ اعتقادیِ امامیه درنیامده بود».<ref dir=ltr>{{پک|Kohlberg|1976|ف=From Imāmiyya|ک=Bulletin of the School|ص=523|زبان=en}}</ref>
به‌نوشتهٔ امیرمعزّی برای اولین بار اشاره به دو غیبتِ امامِ دوازدهم در آثار [[ابوسهل نوبختی]] دیده می‌شود که به‌قول او دومی از اولی سخت‌تر است. از او دو نظریه در مورد امام غایب در منابع متأخّر ذکر شده‌است. یکی اینکه امام دوازدهم مرده‌است و فرزندِ او از دیدگان پنهان شده‌است و امامت از این فرزند به فرزندِ بعدی منتقل می‌شود تا زمانی که امامْ خود را بر مسلمانان علنی نماید. دیگر آنکه وجودِ او به‌صورتی روحانی باقی مانده‌است. به‌نوشتهٔ امیرمعزی هیچ‌کدام از این دو تئوری در اعتقاداتِ متأخرترِ شیعه ادامه پیدا نکرده‌است.<ref dir=ltr>{{پک|Amir–Moezzi|2007|ف=Islam in Iran vii.|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> به‌گفتهٔ وی تنها از زمان شیخ کلینی بود که اعتقاد به وجودِ امام دوازده در منابعِ شیعه به‌تواتر به‌چشم می‌خورَد. پذیرش این دیدگاه در ابتدا با مقاومت بسیاری از سوی خودِ شیعیان مواجه شد. در مقدمهٔ کتابِ ''[[الغیبة (نعمانی)|الغیبة]]'' (تألیف حدود ۳۳۳ تا ۳۴۲ ه‍.ق) به‌قلم [[ابوعبدالله محمد بن جعفر نعمانی|ابن اَبی‌زینب نعمانی]] (و. ۳۶۰ ه‍.ق)، نویسنده تأسف می‌خورد که اکثریتِ شیعیان، امام دوازدهم را نمی‌شناسند و حتی وجود او را قبول ندارند. شیخ صدوق مشاهدات مشابهی دارد هنگامی‌که او با سیلِ سؤالاتِ شیعیانِ خراسان مواجه شده بود که از هویتِ امام دوازدهم می‌پرسیدند.<ref dir=ltr>{{پک|Amir–Moezzi|2007|ف=Islam in Iran vii.|ک=Iranica|زبان=en}}</ref>

در این زمان محدّثانِ شیعه سعی در اثبات وجودِ امام شیعه و برطرف کردنِ شکِّ موجود در میان شیعیان نمودند.<ref dir=ltr>{{پک|Sachedina|1981|ک=Islamic messianism|ص=79|زبان=en}}</ref><ref dir=ltr>{{پک|Modarressi|1993|ک=Crisis and Consolidation|ص=99–102|زبان=en}}</ref> به‌نوشتهٔ [[سید حسین مدرسی طباطبایی|مدرّسی]] از راویان سنّیِ حدیث، گفتاری منسوب به پیامبر رسیده‌است که بر اساس آن دوازده خلیفه پس از او خواهند بود که همگی از قبیلهٔ قریش هستند (و اینکه پس از این دوازده خلیفه، هرج و مرج بر جامعه حکمفرما خواهد بود). این گفتار خیلی پیشتر از غیبتِ امام دوازدهمِ شیعیان در سال ۲۶۰ ه‍.ق رواج داشته‌است. به‌طور قطع این حدیث هم در زمانِ امویان و در حمایت از مشروعیتِ ایشان و هم در زمان جنبش‌های ضدِّ اموی بر سر زبان‌ها بود (به‌گفتهٔ سید حسین مدرسی، محدثان شیعه حتی حدیثِ دوازده خلیفه را حدیثی ضد شیعی می‌دانستند و آن را «بایکوت» کرده‌بودند). بنابرین هیچ‌کس نمی‌تواند ادّعا کند که این گفتار به‌هیچ عنوان نوشتهٔ امامیه در دوران پس از غیبت بوده باشد. در واقع هیچ شاهدِ مکتوبی از دهه‌های آخرِ سدهٔ سوم هجری وجود ندارد که نشان دهد این گفتار هیچ‌گاه توجهِ راویان شیعهٔ حدیث را جلب کرده بوده یا کسی در جامعهٔ شیعه فکر کرده باشد که این حدیث می‌توانسته مربوط به آن‌ها بوده باشد. تا حدود سال ۲۹۵ ه‍.ق که شیعیانِ دنباله‌رو انتظار داشتند امامت تا آخرالزمان ادامه پیدا کند و تعدادِ امامان را بیش از این می‌دانستند، در ابتدا توجهی به این حدیث نمی‌کردند. شیعیان در این زمان متوجهِ «حدیث دوازده خلیفه» شدند. از این زمان بود که محدثان شیعه آنقدر حدیث در موردِ دوازده بودنِ تعدادِ امامان یافتند که خود مبنای کتاب‌های مستقلی در این باب شد.<ref dir=ltr>{{پک|Modarressi|1993|ک=Crisis and Consolidation|ص=99–102|زبان=en}}</ref> ایتان کولبرگ با ذکر این مطلب که تمایل به عددِ دوازده جایگاه ویژه‌ای در تمدن‌های باستانی داشته‌است می‌نویسد احتمالاً روایاتِ تورات و انجیل در مورد «دوازده قبیلهٔ بنی‌اسرائیل» و «دوازده حوارّیونِ عیسی»، ریشهٔ ترجیحِ اسلامی برای نسبت دادن عدد دوازده بر شمارِ رهبران بوده‌است. به‌عنوان مثال از واژه «نُقَبا» نه فقط برای ۱۲ قبیلهٔ بنی‌اسرائیل (اشاره‌شده در قرآن)، بلکه برای دوازده نمایندهٔ پیامبر در اهالی مدینه یا دوازده رهبری که قیامِ عباسیان علیهِ امویان را رهبری کردند نیز استفاده شده‌است. یا یکی از غُلاتِ شیعه به‌نام ابومنصور عِجْلی (اعدام در سال ۱۲۱ه‍.ق/۷۳۸ م) خود را ششمین پیامبر از سلسله ۱۲ پیامبری معرفی کرد که آخرین آن‌ها «قائم» خواهد بود.<ref dir=ltr>{{پک|Kohlberg|1976|ف=From Imāmiyya|ک=Bulletin of the School|ص=529|زبان=en}}</ref> به هر حال اشارات زیادی در تورات و انجیل در حمایت از اینکه عددِ دوازده، عددِ مربوط به تعدادِ «مؤمنان برگزیده» است وجود دارد (هر چند به همین میزان، اشارات زیادی در [[مکاشفه یوحنا|مکاشفهٔ یوحنا]] در حمایت اینکه عدد ۴ یا ۷ تعداد برگزیدگان است وجود دارد).<ref dir=ltr>{{پک|Amir–Moezzi|1994|ک=The divine guide in early Shiʻism|ص=107|زبان=en}}</ref>

به‌نوشتهٔ ساشادینا دغدغهٔ اصلیِ بزرگانِ شیعه در این زمان اثبات وجودِ واقعیِ فرزندِ حسن عسکری و معرفیِ او به‌عنوانِ امام غایب به شیعیان بود. با کوشش‌های شماری از متکلمان و محدثانِ شیعهٔ امامی مانند [[ابوسهل نوبختی]] (و. ۹۲۳ م)، ابوجعفر [[ابن قبه رازی|ابن قِبَه]] (و. حدود ۳۱۹ ه‍.ق)، کلینی (و. ۳۲۹ ه‍.ق/۹۴۱ م)، نعمانی و به‌خصوص [[شیخ صدوق|ابن بابویه]] (و. ۳۸۱ ه‍.ق/۹۹۱ یا ۹۹۲ م) اثر ارزندهٔ او ''کمال الدّین'' که معمار و تبیین‌کنندهٔ نظریه امام غایب و دورانِ غیبت و ظهورِ منجی‌بخشِ امام غایب است، این هدف حاصل آمد.<ref dir=ltr>{{پک|Amir–Moezzi|2007|ف=Islam in Iran vii.|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> در این زمان کلینی در احادیثِ بابِ غیبتِ کتابِ ''اصول کافی''، که در خلالِ این دوره گردآورده‌بود، به موضوع غیبت و علت آن پرداخته‌است.<ref dir=ltr>{{پک|Sachedina|1981|ک=Islamic messianism|ص=83–85|زبان=en}}</ref> به‌خصوص نعمانی در کتابِ ''[[الغیبة (نعمانی)]]'' به تبیین نظریهٔ غیبت از طریقِ احادیث پرداخت و او برای نخستین بار اصطلاحاتِ «غیبتِ صغریٰ» و «غیبتِ کبریٰ» را به کار برد.<ref dir=ltr>{{پک|Sachedina|1981|ک=Islamic messianism|ص=83|زبان=en}}</ref> پس از وی [[شیخ صدوق|ابن بابویه]] (و. ۹۹۱–۹۹۲ ه‍.ق) در کتاب ''کمال الدّین'' در خصوص گردآوریِ احادیثِ مربوط به امام دوازدهم و غیبت وی کوشید.<ref dir=ltr>{{پک|Sachedina|1981|ک=Islamic messianism|ص=79|زبان=en}}</ref> به‌گفتهٔ [[عبدالعزیز ساچادینا|عبدالعزیز ساشادینا]]<ref group="یادداشت">Abdulaziz Sachedina</ref> در فاصلهٔ زمانیِ نوبختی و هنگامی که شیخ مفید (و. ۴۱۳ ه‍.ق/۱۰۲۲ م) مطالب خود را دربارهٔ امام دوازدهم ارائه داد، موضوعِ جانشینیِ حسن عسکری در بینِ شیعیان امامی جا افتاده بود.<ref dir=ltr>{{پک|Sachedina|1981|ک=Islamic messianism|ص=40–41|زبان=en}}</ref> به هر شکل، تا سال‌های پایانی غیبت صغری، مصادف با دههٔ سی و چهل قرنِ دهم میلادی اکثریتِ شیعهٔ امامیه، امامتِ امام دوازدهم از نسلِ حسن عسکری را پذیرفته بودند.<ref dir=ltr>{{پک|Momen|1985|ک=An Introduction to Shi'i Islam|ص=164|زبان=en}}</ref>

به‌گفتهٔ [[سعید امیرارجمند|سعید امیر ارجمند]] اعتقاد به غیبت در نزدِ شیعیان، در میان مجموعه عقایدی بود که از کیسانیه وارد شیعه شد. با این حال وی تأثیر [[واقفیه|واقفیّه]] — که بر امامتِ موسی کاظم توقف کردند — را در پذیرش ایدهٔ غیبت توسط شیعهٔ امامیه مهم‌تر می‌داند. اولین نوشته‌های کلامی در زمینهٔ غیبت را حدود سی سال پس از مرگ حسن عسکری و در آثار ابوسهل نوبختی و [[ابن قبه رازی]] می‌توان یافت. این دو که تمایلاتِ [[معتزله]] داشتند به‌جای اتکا به احادیث، راه حلی کلامی را برای نظریهٔ غیبت برگزیدند. ایده‌ای که در وضعیت بحران از نوواقفیان به عاریت گرفته‌شده‌بود.<ref dir=ltr>{{پک|Amir Arjomand|2000|ف=Ḡayba|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> به‌نوشتهٔ پوناوالا آثار بجامانده از آن زمانِ شیعه چنین می‌نمایاند که شیعیان در ابتدا پیش‌بینی نمی‌کردند که غیبتِ امامِ غایب‌شان مدت زیادی ادامه داشته‌باشد. اما زمانی که غیبت امامِ شیعیان طولانی شد و حجّت بن حسن ظهور نکرد، شیعیان به‌تدریج امامِ پنهان را همان مهدی موعود پنداشتند. از حدود سال ۲۹۵ ه‍.ق/۹۰۸ م بود که شیعیان متوجه شدند که اوضاع غیرعادی‌تر از چیزی است که در ابتدا می‌پنداشتند و امامِ حاضری در آیندهٔ نزدیک وجود نخواهد داشت و نیز پرسش در مورد تعدادِ قطعیِ امامان، مورد بحثِ شیعیان قرار گرفته‌است. از این زمان است که حدیث‌هایی مبنی بر اینکه «تعداد امامان دوازده نفر است» بر سر زبان‌ها افتاد.<ref dir=ltr>{{پک|Poonawala|2000–2001|ک=Crisis and Consolidation|ص=457–458|زبان=en}}</ref> به‌نوشتهٔ [[ورنا کلم]]<ref group="یادداشت">Verena Klemm</ref> مرگِ علی بن محمد سَمَری (۳۲۹ ه‍.ق)، آخرین نایبِ امام غایب، و آغاز دورهٔ غیبت کبری بار دیگر حیرت را در میان شیعیان برانگیخت. آن‌ها نهایتاً در سدهٔ پنجم به تبیینی عقلی در کلامِ شیعه از غیبت امام دست یافتند.<ref dir=ltr>{{پک|Klemm|2007|ف=Islam in Iran ix.|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> در این زمان علمای شیعه با رویکردِ [[علم کلام|کلامی]] به تبیین نظریهٔ غیبت برخاستند.<ref dir=ltr>{{پک|Sachedina|1981|ک=Islamic messianism|ص=79|زبان=en}}</ref> به‌نوشتهٔ حسن انصاری موضوع غیبت بر اساسِ یک طرحِ پیشینی طرح نشده و احادیثی پیشاپیش برای آن روایت نشده‌است، بلکه عالمانِ امامی نظیر ابوسهل نوبختی و ابن قبه رازی با حفظِ اصولِ اعتقادیِ خود در خصوص ضرورتِ وجودِ [[حجت]] و استمرارِ امامت، به این آگاهی رسیدند که امامت با امام دوازدهم خاتمه یافته‌است و عصر غیبت آغاز شده‌است.<ref>{{پک|پاکتچی|۱۳۸۰|ف=امامیه|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ص=۱۳۹}}</ref>
متکلمان از جمله [[شیخ مفید]] (و. ۴۱۳ ه‍.ق/۱۰۲۳ م) و شاگردانش به‌خصوص سید مرتضی (و. ۱۰۴۴–۱۰۴۵ م) به تدوینِ نظریاتِ کلامیِ امامت جهت تبیینِ ضرورتِ وجود امام زنده در شرایطِ غیبت پرداختند.<ref dir=ltr>{{پک|Sachedina|1981|ک=Islamic messianism|ص=79–80|زبان=en}}</ref>

=== دوران امامت و غیبت ===
از دیدگاه شیعه دوازده امامی، امامت او به دو دوره غیبت صغری (۲۶۰–۳۲۹) و غیبت کبری (۳۲۹-کنون) تقسیم می‌شود.

==== دوره سفرا یا غیبت صغری ====
{{نوشتار اصلی|نایب خاص|شبکه وکلا}}
{{جعبه نقل قول
 |عنوان= بخشی از آخرین توقیعِ منسوب به حجّت بن حسن در دورهٔ وکلا در منابعِ شیعه که بیانگرِ دیدگاهِ شیعه در موضوعِ غیبت است.
 |نقل‌قول= … تو از اکنون تا شش روزِ دیگر خواهی مُرد؛ پس امرِ حساب و کتابِ خود را جمع‌وجور کن و دربارهٔ نیابت و وکالت به هیچ‌کس وصیّت مکن تا به جای تو بنشیند زیرا غیبتِ کامل فرا رسیده‌است؛ دیگر تا آن روزی که خدای تبارک و تعالی بخواهد، ظهوری نخواهد بود و آن پس از مدتِ درازی خواهد بود که دل‌ها را سختی و قساوَت فراگیرد و زمین از ستم و بیداد پُر گردد. به‌زودی از شیعیانِ من، ادعای مشاهده خواهند کرد؛ بدان هر کس که پیش از خروجِ سُفیانی و برآمدنِ صِیْحه و بانگی از آسمان، ادعای دیدنِ مرا نماید، دروغگو و تهمت‌زننده است. قدرت و توانایی از آنِ خداوندِ بلندپایهٔ بزرگ است و بس.<ref group="یادداشت">بِسْمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیم، یا علیَّ بن محمّدٍ السِّمَّریّ أعظمَ اللهُ أجرَ إخوانِکَ فیکَ فإنّکَ مَیِّتٌ ما بَیْنکَ وبینَ سِتَّةِ أیّامٍ، فَاجْمَعْ أمرَکَ ولا تُوصِ إلیٰ أحَدٍ یَقومُ مقامَکَ بعدَ وفاتکَ، فَقَدْ وَقَعَتْ الْغَیْبَةُ الثّانیَّةُ فَلا ظهورَ إلّا بعدِ إذنِ الله تعالیٰ ذِکرهُ وذلک بعد طولِ الْأمدِ وقَسوَةِ الْقُلوبِ، وامْتِلاءِ الْأرض جوراً، وسَیأتی شیعَتِی مَنْ یَدَّعی الْمُشاهدةَ، ألا فَمَن ادَّعی الْمشاهدة قبل خروجِ السُّفیانیِّ والصَّیْحَة، فهُوَ کذَّابٌ مُفتَرٍّ، ولا حولَ ولا قوَّةَ إلّا باللهِ الْعَلیِّ الْعَظیمِ. بنگرید: الاحتجاج، ج ۲، ص. ۴۷۸ کمال الدین، ح ۲، ص ۵۱۶، حدیث. ۴۴ الغیبة، ص 395</ref>
 |منبع=<ref dir=ltr>{{پک|Sachedina|1981|ک=Islamic messianism|ص=96|زبان=en}}</ref>
 |عرض= 220px
 |اندازه خط= 12px
 |شکل‌بندی عنوان= font-size:90%
 |تراز= چپ
 |تراز نقل‌قول= راست.
 |تراز منبع= چپ
 |گیومه نقل‌قول= بله
}}

بنابر اعتقادِ شیعهٔ دوازده امامی، این دوره از مرگِ حسن عسکری در سال ۲۶۰ ه‍.ق/۸۷۴ م آغاز شده و تا سال ۳۲۹ ه‍.ق/۹۴۱ م به‌طول انجامیده‌است. در این دوره، مهدی تنها از طریقِ چهار سفیر یا نایب و آن هم در شرایطِ خاص با شیعیان تماس می‌گرفت. در طیِ دورانِ غیبت صغری، شیعیان از طریقِ این چهار نایب با مهدی در ارتباط بوده و درخواست‌ها و مسائلِ خود را طرح می‌کرده‌اند و پاسخ می‌گرفتند.<ref dir=ltr>{{پک|Klemm|2007|ف=Islam in Iran ix.|ک=Iranica|زبان=en}}</ref><ref dir=ltr>{{پک|Tabatabaee|۱۹۷۹|ک=Shi'ite Islam|ص=8–9|زبان=en}}</ref>

به‌نوشتهٔ ساشادینا و جاسم حسین، شبکهٔ وکلا در دورانِ امامان مسئولِ گردآوریِ [[خمس]]، [[زکات]] و سایرِ وجوهاتِ شرعیِ شیعیان برای امامان بود. در شرایطی که چند امامِ آخر به‌شدت تحتِ نظارت و مراقبت بودند و امکانِ ارتباطِ مستقیمِ شیعیان با امامان وجود نداشت، عملاً ادارهٔ امورِ ساختارِ مرکزیِ جامعهٔ شیعه بر عهدهٔ وکلا بود. در شرایط غیبت امام، وکلا سرپرستی و رهبریِ مجازیِ جامعهٔ شیعه را در خصوصِ امورِ دینی و مالی برعهده گرفتند. جاسم حسین می‌گوید به‌تدریج رهبریِ شبکهٔ وکلا تبدیل به تنها مرجعی شد که می‌توانست مشروعیتِ امامِ جدید را تعیین و اثبات کند. برای نمونه محمد جواد وصیت خود در خصوص نصبِ علی هادی به‌عنوانِ امامِ بعد را به رئیسِ شبکهٔ وکلای خود گفت.<ref dir=ltr>{{پک|Sachedina|1981|ک=Islamic messianism|ص=89|زبان=en}}</ref><ref>{{پک|حسین|۱۳۷۷|ک=تاریخ سیاسی غیبت|ص=۱۳۴–۱۳۷}}</ref> به‌نوشتهٔ ساشادینا، در منابع اولیه از جمله کتاب‌های کلینی و شیخ صدوق، به وکلا به‌طور عمومی اشاره شده و ابن بابویه چندین نفر را نام برده‌است که به‌گفتهٔ وی با مهدی در ارتباط بوده و سِمَتِ وکالت را بر عهده داشته‌اند بی‌آنکه کسی از آن‌ها را به‌عنوانِ وکیلِ ویژه یا [[نایب خاص]] معین کند. اما به‌خصوص برخی از وکلا به‌طور نیابی [[خمس]] را از شیعیان می‌گرفته‌اند و عثمان بن سعید نیز یکی از وکلای حسن عسکری بود. ساشادینا از بررسی روایاتِ ابن بابویه نتیجه می‌گیرد تعداد وکلا محدود به چهار تن نبوده و اصطلاح نیابتِ خاص در دوره‌های بعد برای تبیین غیبت صغری ایجاد شده‌است.<ref dir=ltr>{{پک|Sachedina|1981|ک=Islamic messianism|ص=86–87|زبان=en}}</ref>

به‌نوشتهٔ ساشادینا، در شرایطی که جامعهٔ شیعه پس از مرگِ حسن عسکری دست‌کم به چهارده فِرقه منشعب شده بودند، پذیرشِ نهاییِ این عقیده که حسن عسکری فرزندی داشته که امامِ آخر و دوازدهم شیعه است در اواخرِ قرن سوم و اوایلِ قرن چهارم هجری رخ داد. این امر به‌رهبریِ [[محمد بن عثمان]] و شبکهٔ وکلای او در سراسرِ سرزمین‌های اسلامی و با کمک ابوسهل نوبختی، متکلم بزرگ شیعه، انجام شد. رابطهٔ نزدیک و دوستانهٔ ابوسهل با خاندان شیعهٔ [[بنی فرات]] که وزرای عباسیان بودند نیز پذیرشِ این امر را حتی در میانِ سایرِ مسلمانان تسهیل کرد. بدین ترتیب جامعهٔ شیعه، حُولِ اعتقاد به امامت حجّت بن حسن و رهبریِ محمد بن عثمان مجدداً متحد شد.<ref dir=ltr>{{پک|Sachedina|1981|ک=Islamic messianism|ص=90–91|زبان=en}}</ref>

به‌نوشتهٔ ورنا کلم از دیدگاهِ تاریخی، اعتقاد به وجودِ «نُوّابِ اربعه» در آثار محدثان و علمای شیعهٔ چند دههٔ اولِ دورانِ موسوم به غیبت صغری به‌چشم نمی‌خورَد. کلینی اشارات مبهمی به [[توقیع|نامه‌هایی]] از امام زمان می‌کند که به دستِ شیعیان می‌رسیده‌است.<ref dir=ltr>{{پک|Klemm|2007|ف=Islam in Iran ix.|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> حتی در کتاب ''التنبیه'' [[ابوسهل نوبختی]] — که بین سال‌های ۹۰۳ تا ۹۱۳ م نوشته شده — به بحرانی در میان شیعیان اشاره شده‌است. ابوسهل می‌نویسد که تقریباً تمامِ یارانِ نزدیکِ حسن عسکری تا بیست سال بعد از مرگ او درگذشته‌اند. آن‌ها کسانی بودند که ادعا می‌نمودند با امامِ غایبِ شیعه در ارتباط هستند و فرمان‌های او را به اطلاع شیعیان می‌رساندند. بعد از مرگِ این افراد دیگر نشانی از امام برای شیعیان و اثباتی برای وجود او برای افرادی که دچارِ شبهه شده یا ناباوران وجود نداشت. در این زمان آن‌ها تنها می‌توانستند به‌کمک تفسیرِ احادیثِ امامانِ پیشینِ شیعه، غیبتِ طولانیِ امام را توجیه نمایند. در نوشته‌های نویسندگان شیعه تا چند دههٔ بعد از این زمان، به تداومِ فعالیتِ سفرا اشاره نشده‌است.<ref dir=ltr>{{پک|Klemm|2007|ف=Islam in Iran ix.|ک=Iranica|زبان=en}}</ref>

عنوانِ سفیر در ابتدا در کتاب ''الغیبةِ'' نعمانی به‌چشم خورد اما نام و تعدادِ این نایبان ذکر نشده‌بود. سپس ابن بابویه نام چهار نایب را در ''کمال‌الدّین'' ثبت نمود<ref dir=ltr>{{پک|Klemm|2007|ف=Islam in Iran ix.|ک=Iranica|زبان=en}}</ref><ref dir=ltr>{{پک|Kohlberg|1995|ف=Safir|ک=EoI2|زبان=en}}</ref> و مبسوط‌ترین گزارش‌ها دربارهٔ فعالیت سفرا در کتاب ''الغیبةِ'' [[شیخ طوسی|ابوجعفر طوسی]] آمده‌است. به‌نوشتهٔ ایتان کولبرگ، عمدهٔ این گزارش‌ها بر مبنای دو کتاب است که اکنون در دسترس نیست: ''اخبار ابِی‌الْعَمْر و ابِی‌الْجَعفر الْعَمْریان'' اثر [[ابن برنیه|ابن بَرْنیّهٔ کاتب]] و ''اَلْاَخبارُ الْوَکالَةُ الْاَربَعَة'' نوشته ''احمد بن علی بن عباس بن روح صَیْرَفی''. به‌گفتهٔ کولبرگ در ''دانشنامهٔ اسلام''، اعتقاد به سفرا در نزدِ [[خاندان نوبختی]] شکل گرفت.<ref dir=ltr>{{پک|Kohlberg|1995|ف=Safir|ک=EoI2|زبان=en}}</ref>

ورنا کِلِمْ در [[دانشنامه ایرانیکا|''دانشنامهٔ ایرانیکا'']]، چنین می‌نویسد که احتمالاً گسترشِ ایدهٔ نایبانِ چهارگانه توسط خاندان نوبختی در میانِ شیعیان انجام شده باشد. اطلاعات موجود در موردِ دو نایبِ اول چنین می‌نمایاند که این دو پس از مرگ‌شان به‌عنوانِ نایبِ خاصِ امامِ زمان شناخته شدند؛ زیرا نیابت باید از زمانِ مرگِ حسن عسکری شروع می‌شد. در سطح شخصی باید گفت دو خانوادهٔ عَمْری و نوبختی با هم خویشاوند بودند. دختر ابن عمری، اُمِّکُلثوم با یکی از نوبختی‌ها ازدواج کرد و مُنشیِ [[حسین بن روح نوبختی|حسین بن روح]] بود. لازم است ذکر شود که به‌گفتهٔ ورنا کلم، نوهٔ ام‌ّکلثوم (ابن برنیه)، منبعِ اصلیِ کتاب‌های شیخ طوسی بود که برای اولین بار وجودِ چهار نایبِ خاصِ امام زمان را مطرح نمودند.<ref dir=ltr>{{پک|Klemm|2007|ف=Islam in Iran ix.|ک=Iranica|زبان=en}}</ref>

===== نواب اربعه =====
{{اصلی|نواب اربعه}}
; ۱) ابو عَمْرْو [[عثمان بن سعید]] عَمْری
منابع شیعه اطلاعات کمی در مورد زندگیِ دو نایبِ اول امام زمان به‌دست می‌دهند. عثمان ادعا می‌نمود که فرزند حسن عسکری را به‌چشم دیده بود. او از وکیلان [[حسن عسکری]] و هادی بوده‌است.<ref dir=ltr>{{پک|Sachedina|1981|ک=Islamic messianism|ص=27–30|زبان=en}}</ref> به‌اعتقادِ کنونیِ شیعه، عثمان بن سعید مستقیماً توسط حسن عسکری به نیابت تعیین شده بود، هر چند به‌گفتهٔ کِلِم چنین پیداست که تعیین وی به سمتِ واسطهٔ امام دوازدهم به‌طور رسمی نبوده‌است.<ref dir=ltr>{{پک|Klemm|2007|ف=Islam in Iran ix.|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> او سازماندهیِ شیعیانِ سامرّا را به‌عهده داشت. در زمان حسن عسکری، عثمان پول از شیعیانِ عراق به شیعیانِ سامرّا — که تحتِ کنترلِ شدیدِ عباسیان بودند — می‌رسانْد. عثمان کسی بود که بعد از مرگِ حسن عسکری، مراسمِ خاک‌سپاریِ او را سازمان‌دهی کرد.<ref dir=ltr>{{پک|Klemm|2007|ف=Islam in Iran ix.|ک=Iranica|زبان=en}}</ref>

; ۲) ابو جعفر [[محمد بن عثمان]] بن سعید
محمد همراهِ پدرش عثمان بن سعید، وکالتِ حسن عسکری را بر عهده داشت. از دیدگاه کنونی شیعه، محمد نزدیک به پنجاه سالْ وکالت را عهده‌دار بود و طی این مدت وجوهاتِ شیعیان را تحویل می‌گرفت و توقیعاتی از جانبِ امام به آنان می‌داد. وی سرانجام در سال ۳۰۵ ه‍.ق درگذشت. او در دوران وکالتش، نسبت به دیگر وکیلان، فرصت بیشتری برای ارتباط با امام دوازدهم را داشته‌است. او کتاب‌هایی را نیز در زمینه‌های فقهی نوشته‌است. او در کنار پدرش در [[بغداد]] مدفون است.<ref>{{پک|موسوی|کسایی|۱۳۷۸|ف=زندگی سیاسی و فرهنگی نواب اربعه|ک=دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران}}</ref>

; ۳) ابوالقاسم [[حسین بن روح نوبختی|حسین بن روح]] نوبختی
نکتهٔ مهم در مورد او این بود که بعد از ربعِ قرن، ارتباط رسمی با امام غایب از سر گرفته‌شد. اولین توقیعی که نوبختی در ۲۴ شوال ۳۰۵ ه‍.ق ارائه نمود، فرمانی بود که امام غایب در آن حسین بن روح را به‌عنوان نفرِ اولِ سلسله مراتب شیعه تأیید می‌کرد.<ref dir=ltr>{{پک|Amir Arjomand|2000|ف=Ḡayba|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> به‌گفتهٔ شیخ طوسی، شروعِ نیابت نوبختی به‌سال ۳۰۶ ه‍.ق/۹۱۷ م بود. او توقیعاتی را منتسب به امام زمان ارائه می‌کرد و به پرسش‌های علمای قم پاسخ می‌داد. چنین به‌نظر می‌رسد که حسین بن روح نوبختی بیش از نوّابِ پیشین نزد شیعیان هم‌عصرش شناخته شده بود. حسین بن روح توانست به‌عنوان تنها نایبِ زمانِ خود توسط شیعیان پذیرفته شود و [[خاندان نوبختی]] تأثیر غالبی بر جامعهٔ شیعیان و علما داشتند.<ref dir=ltr>{{پک|Klemm|2007|ف=Islam in Iran ix.|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> حسین بن روح همچنین کوشید تا غیبت را علاوه بر توجیه براساس حدیث، با رویکردی عقلی نیز توجیه نماید.<ref dir=ltr>{{پک|Klemm|2007|ف=Islam in Iran ix.|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> حسین بن روح علاوه بر آنکه در میانِ شیعیانِ بغداد از موقعیتِ اجتماعیِ خوبی بهره‌مند بود، در میان دستگاه خلافتِ [[خلافت عباسیان|عباسی]] به‌خصوص [[بنی فرات|آل فرات]] نیز از نفوذ و احترامِ قابل ملاحظه‌ای برخوردار بود.<ref dir=ltr>{{پک|Klemm|2007|ف=Islam in Iran ix.|ک=Iranica|زبان=en}}</ref>

در دوران حسین بن روح، [[محمد بن علی شلمغانی|ابوجعفر محمد بن علی شَلْمَغانی]] (اعدام شده در سال ۳۲۲ ه‍.ق/۹۳۳ م) دستیارِ حسین روح و مأمورِ او در بغداد، ادعا کرد که او سفیرِ واقعی و برحقِّ حسین بن روح است و البته پس از چندی به‌طور کلی قضیهٔ وجودِ امام غایب را انکار کرد. همچنین [[حسین منصور حلاج|منصور حلاج]] نیز از کسانی بود که به مخالفت با نیابتِ حسین بن روح پرداخت و هر دو خشمِ شیعیانِ آن زمان را برانگیختند و با نفوذی که خاندان نوبختی داشتند، توسط دولتِ عباسی اعدام شدند.<ref dir=ltr>{{پک|Momen|1985|ک=An Introduction to Shi'i Islam|ص=163|زبان=en}}</ref>

; ۴) ابوالحسن [[علی بن محمد سمری]] (و. ۳۲۹ ه‍.ق/۹۴۱ م)
از دیدگاهِ تاریخی، تنها در زمانِ خاندانِ نوبختی بود که نوّابْ موردِ پذیرشِ عمومِ شیعه بودند و کنترلِ شیعیان را در دست داشتند. در زمان علی بن محمد، این کنترل دوباره از بین رفت و مورد پذیرشِ عمومِ شیعیان نبود. با مرگ سمری در سال ۳۲۹ ه‍.ق دورانِ موسوم به غیبت کبری شروع شد.<ref dir=ltr>{{پک|Klemm|2007|ف=Islam in Iran ix.|ک=Iranica|زبان=en}}</ref>

==== دوره غیبت کبری ====
{{اصلی|غیبت کبری}}

== رویکرد اعتقادی: تولد، زندگی و قیام حجت بن حسن به روایت شیعه ==
در این بخش در خصوص دیدگاه‌های محدثان، متکلمان و نویسندگان شیعه دربارهٔ تولد، زندگی و قیامِ حجت بن حسن توضیح داده می‌شود.

=== نام، القاب و کنیه ===
[[پرونده:Mahdi.JPG|بندانگشتی|نام مهدی در [[مسجد النبی]]]]
{{نوشتار اصلی|مهدی}}

بنا بر روایاتِ شیعه، حجّت بن الْحسن هم‌نام و هم‌کُنیه با محمد پیامبر اسلام است. از [[محمد]] پیامبر اسلام، [[حدیث]]ی با این مضمون نقل شده‌است: «مهدی از نسلِ من است. نامِ او نامِ من و کنیه‌اش، کنیهٔ من است». به‌گفتهٔ مادلونگ، این حدیث توسطِ طرفدارانِ مختار ثقفی و شیعیانِ [[کیسانیه]] برای [[محمد حنفیه]]، فرزندِ علی ابن ابی‌طالب و امام شیعیانِ [[کیسانیه]] جعل شده بود.<ref dir=ltr>{{پک|Madelung|1986|ف=al–Mahdī|ک=EoI2|زبان=en}}</ref>

به‌گفتهٔ ایتان کولبرگ قدیمی‌ترین سندِ اعتقادیِ شیعه که به امام دوازدهمِ شیعه اشاره دارد دو کتابِ تذکره‌ایِ دینیِ ''فِرَقُ الشّیعة'' حسن بن موسی نوبختی و کتابِ ''اَلْمَقالاتُ والْفِرَق'' سعد بن عبدالله قمی هستند. در این دو کتاب که در حدود سالِ ۹۰۰ م (حدود ۲۸۷ ه‍.ق) تألیف شده‌اند، به‌هیچ وجه دلالت ندارد که نام امام دوازدهم در آن زمان موردِ اتفاقِ امامیه بوده‌است، در این دو منبع به‌روشنی بیان شده‌است که این نام رازی است که نباید فاش گردد. تنها اعضای فرقه‌ای دیگر او را «محمد» می‌خواندند. در هر صورت این نام توسطِ امامیه باید خیلی زود پذیرفته شده باشد، زیرا متکلمِ اهل سنت، [[ابوالحسن اشعری|ابوالْحسن اَشعَری]] (و. ۳۲۴ ه‍.ق/۹۳۶ م)، در ''مَقالاتُ الْاِسلامیّین'' امامیه را کسانی معرفی می‌کند که اعتقاد دارند محمد بن حسن، همان امام غایب است<ref dir=ltr>{{پک|Kohlberg|1976|ف=From Imāmiyya|ک=Bulletin of the School|ص=522|زبان=en}}</ref> ساشادینا به روایاتی در شیعه اشاره می‌کند که اعلانِ نامِ امام دوازدهم را منسوب به زمانِ نایب دومْ ابوجعفر می‌داند.<ref dir=ltr>{{پک|Sachedina|1981|ک=Islamic messianism|ص=91|زبان=en}}</ref>

شیعیان از بردنِ نامِ اصلیِ او نهی شده‌اند. هدفِ این کار در منابعِ شیعه مانند کلینی، نعمانی و شیخ صدوق، حفاظت از منجی در برابرِ خطری که از جانبِ بنی‌عباس متوجهِ اوست، ذکر شده‌است.<ref dir=ltr>{{پک|Amir–Moezzi|2007|ف=Islam in Iran vii.|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> اما این اصل به‌طورِ همه‌جانبه توسط شیعیان رعایت نمی‌شد. برای هماهنگ‌سازیِ افکار در این زمینه، کوششی در قالبِ این توضیح به‌عمل آمده‌است که قائم دو نام دارد: یکی احمد که نام شناخته‌شدهٔ اوست و دیگری محمد که مخفی است.<ref dir=ltr>{{پک|Kohlberg|1976|ف=From Imāmiyya|ک=Bulletin of the School|ص=522|زبان=en}}</ref> لقب‌هایی مانند مَهدی (هدایت‌شده)، مُنتَظَر (کسی است که انتظارش را می‌کشند)، صاحِبُ الزَّمان، بَقیَّةُالله، و از همه بیشتر قائِم به‌معنی قیام‌کننده است.<ref dir=ltr>{{پک|Amir–Moezzi|2007|ف=Islam in Iran vii.|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> لقب دیگرِ او حُجَّت است. این نام به‌معنی اثباتِ وجودِ خدا در میانِ زمینیان است (یا کسی که به‌واسطهٔ او، خدایِ غیرقابل دسترس در دسترس قرار می‌گیرد).<ref dir=ltr>{{پک|Hodgson|1986|ف=Ḥudjdja|ک=EoI2|زبان=en}}</ref>

=== تولد و زندگی ===
[[پرونده:چراغانی-خیابانها-۰۲.jpg|بندانگشتی|چپ|چراغانی و آذین‌بندی کوچه‌ها و خیابان‌ها به‌مناسبت نیمهٔ شعبان]]
توصیفات دقیقی در موردِ حجّت بن الحسن از نیمهٔ اول قرن دهم میلادی و قرن یازدهم میلادی (قرن چهارم و پنجم هجری) به بعد در کتاب‌های افرادی مانند [[شیخ توسی|شیخ طوسی]]، [[شیخ صدوق]] و [[ابوعبدالله محمد بن جعفر نعمانی|نعمانی]] وجود دارد.<ref dir=ltr>{{پک|Amir–Moezzi|2007|ف=Islam in Iran vii.|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> در روایاتِ نقل‌شده از این کتاب‌ها نام‌های متعددی برای مادرِ مهدی نقل شده‌است؛ مانند نَرجِس، رِیْحان، سوسَن، و مریم.<ref dir=ltr>{{پک|Amir–Moezzi|2007|ف=Islam in Iran vii.|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> برطبقِ همین روایات، مادر مهدی کنیزی سیاه از [[نوبه (منطقه)|نوبیه]] بوده‌است. سه نامِ اول که معمولاً از نام‌هایی بوده‌است که در آن زمان بر کنیزان نهاده می‌شده‌است، گواهی بر این دسته از روایات هستند. در روایتی دیگر — که به‌نوشتهٔ امیرمعزی در ''دانشنامهٔ ایرانیکا'' از دیدگاهِ تاریخی صحت ندارد و بدون شک جنبه‌ای افسانه‌ای و تذکره‌ای دارد — مادر مهدی دخترِ [[سزار]]ِ روم شرقی بوده‌است که به اسارت مسلمانان درمی‌آید و به‌صورت بَرده در بغداد به یکی از یارانِ هادی فروخته می‌شود. هادی نیز این کنیز را به عقد فرزندش درمی‌آورد. بر طبق بیشتر منابع، تولد مهدی در نیمهٔ شعبان سال ۲۵۶ ه‍.ق یا ۸۷۰ م است (یکی از مهم‌ترین جشن‌های شیعیان).<ref dir=ltr>{{پک|Amir–Moezzi|2007|ف=Islam in Iran vii.|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> اما منابع شیعه مانند شیخ مفید و کلینی سالِ تولدِ مهدی را ۲۵۵ ه‍.ق ثبت نموده‌اند.<ref>{{پک|جعفریان|۱۳۸۷|ک=حیات فکری و سیاسی امامان|ص=۵۵۵–۵۵۶}}</ref>

در روایات شیعه، تولد امام شیعه، حالتی معجزه‌گونه دارد. در هنگامِ تولدِ او حَکیمه، عمهٔ امام یازدهم شیعه حضور دارد. هرچند در ابتدای حضورش در خانهٔ حسن عسکری اثری از علائمِ بارداری در نرجس نمی‌بیند. در روایات شیعه به‌تواتر نقل شده‌است که مهدی در هنگام تولد سخن گفته‌است.<ref dir=ltr>{{پک|Sachedina|1981|ک=Islamic messianism|ص=70–74|زبان=en}}</ref> به‌اعتقاد شیعه نشانه‌های حاملگی در مادر، و همچنین تولد طفل به شکل معجزه‌آسایی مخفی ماندند، چرا که عباسیان به‌دنبالِ از بین بردنِ کودکی بودند که زمزمه‌هایی مبنی بر منجی بودنِ او وجود داشت. به‌گفتهٔ منابع شیعه، پدر فرزند، نوزاد را به چهل تن از اصحابِ نزدیکش نشان داد و پس از آن کودک از دیده‌ها نهان گردید. مطابق با بسیاری از منابع، [[حسن عسکری]] تاکتیکی دومنظوره برای تأمینِ امنیتِ کودک در نظر گرفت. نخست آنکه به جز در نزد یارانِ نزدیکش، تولد کودک را سِرّی نگاه داشت. به‌عنوان مثال او تا آنجا پیش رفت که مادر خود (حدیث) را یگانه وارثِ خود اعلام نمود. به‌گفتهٔ [[محمدعلی امیرمعزی|امیرمعزّی]] اکنون روشن است که بر اساسِ فقه شیعه، تحت شرایط خاصی، وقتی که فرزندی از متوفّیٰ باقی نمانَد ارث متعلق به مادر متوفی خواهد بود. دوم اینکه، حسن عسکری منابعی در اختیار داشت که بر غبارِ اوضاع بیفزاید و توجه دیگران را به شرحی که خواهد آمد — از موضوع تولد فرزندش — منحرف نماید. کمی پیش از مرگش در سال ۸۷۴ م، او شایعه‌ای را منتشر نمود مبنی بر اینکه کنیز او (صقیل) فرزندی از وی را حمل می‌کند. خبرچینانِ خلیفهٔ وقت (معتمد) فعالیت‌های امام حسن عسکری را که در آن زمان در اردوگاهی نظامی در سامرّا تحت مراقبت بود، از نزدیک از نظر گذراندند. پس از آنکه امام درگذشت، کنیز دستگیر شده و تحت مراقبت قرار گرفت. در طی یک سال بعد، او هیچ نشانه‌ای از حاملگی از خود بروز نداد و در نتیجه آزاد شده و به‌سرعت فراموش شد. بنابر گفتهٔ نویسندگان شیعه، بدین ترتیب بود که قضای الهی اجرا شد و امام دوازدهم — منجی منتظَر — نجات پیدا کرده و در خفا بزرگ شد.<ref dir=ltr>{{پک|Amir–Moezzi|2007|ف=Islam in Iran vii.|ک=Iranica|زبان=en}}</ref>

بنابر اعتقادِ شیعهٔ دوازده امامی، پس از مرگ حسن عسکری [[جعفر بن علی]]، برادر حسن بن علی عسکری، اعلام کرد که امامِ شیعیان فرزندی نداشته‌است و وی جانشین برادر است؛ ولی به‌هنگامِ نماز گزاردن بر بدنِ حسن عسکری، حجت بن الحسن عمویش را کناری زد و بر او نماز گزارْد. جعفر به «جعفرِ کَذّاب» در بین شیعیان شهرت دارد و به‌اعتقاد شیعه، او به‌مانند کَنعان فرزندِ [[نوح]] و [[هابیل و قابیل|قابیل]] فرزند آدم، فرزند ناخَلَفِ امام دهمِ شیعه بوده‌است.<ref>{{هارواردبپ|مرکز جهانی اهل البیت|ref=مجا}}</ref>{{منبع بهتر}} طبق روایت دیگرِ شیعه، کفن و دفنِ امام عسکری توسط سرپرستِ وکلای وی، [[عثمان بن سعید]]، انجام شد. عثمان بعداً به‌عنوان سرپرستِ وکلا در دورهٔ غیبت نیز به فعالیت خود ادامه داد.<ref dir=ltr>{{پک|Sachedina|1981|ک=Islamic messianism|ص=89|زبان=en}}</ref>

دیدگاه امروزیِ شیعهٔ دوازده امامی این است که بحث [[مهدی]]، [[دوازده امام]]، [[قائم آل محمد]] و [[غیبت مهدی|غیبت]] از زمان پیامبر مطرح بوده‌است و چنان‌که محمد حسین طباطبایی می‌گوید، طبق احادیث، پیامبر دقیقاً مشخص کرده که مهدی پسرِ امام یازدهم خواهد بود.<ref>{{پک|طباطبایی|۱۳۸۷|ک=شیعه|ص=۸۸–۸۹}}</ref> این دیدگاه، ظهور افراد و فِرَقی که در سده‌های اول و دوم، خود را مدعیِ مهدویت دانسته و به‌عنوانِ قائم آل محمد قیام کرده‌اند یا باور به غیبتِ یکی از پیشوایان داشته‌اند را مؤیّدِ نظر خود می‌داند؛ بنابراین دیدگاه، موضوع غیبتِ مهدی از قبل نزد شیعیان مطرح بوده‌است؛ برای نمونه، به‌گفتهٔ [[شیخ طبرسی|طبرسی]]، یکی از محدثان شیعه به‌نام حسن بن محبوب (و. ۲۲۴ ه‍.ق/۸۳۸ م) که در عصر امامان پنجم و ششم شیعه، [[محمد باقر]] و [[جعفر صادق]]، می‌زیسته، در احادیث کتاب خود به‌نام ''مشیخه'' از دو غیبتِ کوتاه و طولانیِ قائم آل محمد یاد کرده‌است.<ref>{{پک|الویری|۱۳۸۷|ف=نقد نظریه‌ای در پیدایش شیعه|ک=دین و ارتباطات}}</ref>

در روایات شیعه، صاحب‌الزّمان هر ساله در حج شرکت می‌کند. در طول تاریخِ شیعه افراد زیادی ادعا نموده‌اند که مهدی را در هنگام حج ملاقات کرده‌اند. معدودی از روایات شیعه، محل زندگی مهدی را مکّه ذکر کرده‌اند. این روایات چنین نقل می‌کنند که امام شیعیان در خانه‌ای به‌نام بیت‌الْحَمد زندگی می‌کند. در این خانه چراغی است که از زمان تولد تا قیام صاحب‌الزّمان روشن است. روایتی دیگر محل زندگی مهدی را در کوه‌های بین مکه و [[طائف]] ذکر کرده‌است. همچنین روایاتی دیگر از حضور مهدی در روز عاشورا حکایت می‌کنند. این روایات محل زندگیِ امام شیعه را کربلا یا کوفه می‌دانند.<ref dir=ltr>{{پک|Sachedina|1981|ک=Islamic messianism|ص=74–75|زبان=en}}</ref> در باورهای عامیانه چنین گفته می‌شد که مهدی در شهرهایی به‌نام [[جابلقا|جابُلْقا]] و [[جابلسا|جابُلْسا]] زندگی می‌کند. در قرن‌های گذشته سفرنامه‌های متعددی از شیعیانی موجود است که مدعی بوده‌اند به این شهرها سفر کرده‌اند و به دیدن امام خود نائل شده‌اند. تنها دانشِ جغرافیِ مدرن بود که وجود نداشتن چنین شهرهایی را به مردم نشان داد.<ref dir=ltr>{{پک|Momen|1985|ک=An Introduction to Shi'i Islam|ص=165|زبان=en}}</ref>

=== غیبت ===
[[پرونده:ibm babawaih1.jpg|بندانگشتی|چپ|مرقد علی بن بابویه پدر [[شیخ صدوق]]. شیخ صدوق از روایت‌کنندگانِ اصلی گفتارهای [[محمد]] و یازده امام پیشین در خصوص امام غایب، دوران غیبت و ظهور منجی موعود است.<ref dir=ltr>{{پک|Amir–Moezzi|2007|ف=Islam in Iran vii.|ک=Iranica|زبان=en}}</ref>]]
{{نوشتار اصلی|غیبت مهدی|l1=غیبت|غیبت صغری|غیبت کبری}}

از دیدگاه شیعیان، دورانِ [[امامت]] وی به دو دورهٔ [[غیبت مهدی|غیبت]] و [[ظهور مهدی]] تقسیم می‌شود. دورهٔ غیبت نیز به دو دورهٔ [[غیبت صغری]] (کوتاه مدت) و [[غیبت کبری]] (بلند مدت) تقسیم می‌شود. غیبت صغری از تولد حجت بن الحسن در سال ۲۵۵ ه‍.ق یا درگذشت امام یازدهم در سال ۲۶۰ ه‍.ق آغاز می‌شود و تا مرگِ چهارمین نایبِ خاصِّ مهدی در سال ۳۲۹ ه‍.ق پایان می‌پذیرد. از این زمان غیبت کبری شروع شده و تا ظهورِ او ادامه خواهد داشت. در منابع شیعه حدود هفتاد روایت از پیامبر اسلام و [[اهل بیت]] وی دربارهٔ غیبت به‌طور صریح یا با اشاره همراه با تحلیل نقل شده‌است.<ref dir="ltr">{{پک|Tabatabaee|1979|ک=Shi'ite Islam|ص=8–9|زبان=en}}</ref>

«غیبت» در شیعه به‌معنای ناپیدا بودن در مقابل «ظهور» است و نه به‌معنای «ناپدید بودن» در مقابل «حضور». از دیدگاه شیعیان، غیبت دوره‌ای است که مهدی در میان مردم هست، ولی ظهور ندارد. دورهٔ غیبت به دو دورهٔ غیبت صغری (کوچک‌تر) و غیبت کبری (بزرگ‌تر) تقسیم می‌شود و با ظهورِ مهدی به‌پایان می‌رسد. از دیدگاه شیعه، «صاحب‌الزّمان» عنوانِ ویژهٔ امام غایب است. کسی که برای حواسِّ ظاهری ناپیدا، ولی حاضر در قلبِ مؤمنان است. از دید [[هانری کربن|هانری کوربَن]] نقدِ تاریخی برای درک و کشفِ پدیدهٔ غیبت ناکارآمد است، زیرا غیبت مربوط به «تاریخ قدسی» است.<ref>{{پک|کوربن|۱۳۷۳|ک=تاریخ فلسفهٔ اسلامی|ص=۱۰۳–۱۰۴}}</ref> کوربن تاریخ قدسی را تاریخی می‌داند که بر اساس مشاهده، ثبت و تحلیلِ شواهدِ تجربیْ استوار نیست بلکه براساسِ درکی است که از ورای حقایقِ مادی و تجربی آمده‌است.<ref dir=ltr>{{پک|Corbin|1993|ک=History of Islamic Philosophy|ص=61|زبان=en}}</ref>

به‌اعتقاد شیعه، زمین هیچ‌گاه از امامِ معصوم خالی نخواهد ماند و همین امر دلیلی بر وجود امام زمان در دورانِ غیبت کبری است.<ref dir=ltr>{{پک|Kohlberg|1976|ف=From Imāmiyya|ک=Bulletin of the School|ص=521–522|زبان=en}}</ref> برخی اسلام‌پژوهانِ امروزی عدم پذیرشِ عمومیِ آخرین نابب در میان جامعهٔ شیعه را به‌منزلهٔ شکستِ نهادِ نیابت و سفارت به‌عنوان مرجعِ سلسله مراتبیِ مرکزی در میان جامعهٔ شیعه تلقی کرده‌اند.<ref dir=ltr>{{پک|Klemm|2007|ف=Islam in Iran ix.|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> موژان مؤمن و ایتان کولبرگ<ref dir=ltr>{{پک|Kohlberg|1976|ف=From Imāmiyya|ک=Bulletin of the School|ص=524|زبان=en}}</ref> می‌نویسند که شبکهٔ وکلا توانست به‌اندازهٔ طولِ عمرِ طبیعی یک انسان (هفتاد سال) انجام وظیفه نماید. اما بعد از آن، حیرت و شکِّ شیعیان در مورد غیبت مجدداً شروع شد. عالمانِ اوایل دورانِ [[آل بویه]] تلاش زیادی کردند تا در کتاب‌های خود غیبت امام دوازدهم را اثبات کنند.<ref dir=ltr>{{پک|Momen|1985|ک=An Introduction to Shi'i Islam|ص=164–165|زبان=en}}</ref>

از منظر شیعیان، با توجه به شرایط و فشارهای عباسیان، امام در خفا به‌سر می‌بُرد؛ اما در ابتدای دورانِ غیبت کبری، هیچ متنِ روشنی در میان منابع شیعه که دلالت بر طولانی بودنِ مدتِ غیبت حتی بیش از طول عمرِ انسانِ معمولی باشد وجود ندارد. در آن زمان کوششی برای توجیهِ عمر طولانیِ امام زمان انجام نشد. برخلاف آنچه ابن بابویه و دیگران انجام دادند. در سال‌های ابتدایی غیبت کبری، اینکه کدام یک از دو غیبتِ امامِ شیعه طولانی‌تر خواهد بود روشن نبود. چنین عدم قطعیتی برای مثال در نوشته‌های نعمانی سیزده سال پس از غیبت کبری به‌چشم می‌خورد.<ref dir=ltr>{{پک|Kohlberg|1976|ف=From Imāmiyya|ک=Bulletin of the School|ص=521–522|زبان=en}}</ref>

هانری کوربن<ref group="یادداشت">Henry Corbin</ref> در خصوص باور عرفانیِ شیعی نسبت به دوران غیبت کبری چنین می‌گوید که با آغاز این دوره، امام دوازدهم در قلمرو مادی قرار ندارد. بدین ترتیب امام غایب تا زمان ظهور، تنها در رؤیا یا شهود قابل رؤیت است. او در این شرایط ورای محیطِ طبیعت است.<ref>{{پک|کوربن|۱۳۷۳|ک=تاریخ فلسفهٔ اسلامی|ص=۱۰۴–۱۰۵}}</ref> به‌اعتقاد شیعه در این دوران ولایتِ مهدی همچنان ادامه دارد و متوقف یا منقطع نشده اما به شکل پیچیده‌ای به حالت «تعلیق» درآمده‌است. این تعلیق با توجه به جایگاهِ بسیار رفیعی که شیعه برای امامان قائل است، جامعهٔ شیعه را با پیامدهای تازه و پیچیده‌ای روبه‌رو می‌کند. از نظر شیعیان حجت بن حسن زنده، حاضر و ناظر بر اعمال و رفتارِ آن‌هاست و شاید به‌طور ناشناس با او ملاقات کرده باشند. وی وجودِ حاضری است که حضور او قابل درک نیست. جامعهٔ شیعه در تاریخ غیبت مجموعهٔ بزرگی از اشعار، مَراثی و مَدایِح، خواب‌ها و رؤیاها و الهام‌های شخصی و ادعاهای ارتباطِ اشخاصِ پرهیزگار با او را گردآوری کرده که این امر حضورِ وی در صحنه و فعالیتش را برای جامعهٔ شیعیان همچنان ملموس نگاه داشته‌است.<ref>{{پک|سینا|۱۳۷۰|ک=نگاهی به اندیشهٔ سیاسی شیعی|ص=۳۳–۶۰}}</ref> در روایات شیعه نقش امام در زمان غیبت، گاه به خورشیدِ پشتِ ابر تشبیه شده‌است<ref dir=ltr>{{پک|Amir–Moezzi|1994|ک=The divine guide in early Shiʻism|ص=116|زبان=en}}</ref> [[سید مرتضی علم‌الهدی|شریف مرتضی]] در استدلال خود در زمینه غیبتِ امام دوازدهمِ شیعیان موضوع «لطف» در وجودِ غیبت را چنین خلاصه می‌کند:<ref dir=ltr>{{پک|Sachedina|1981|ک=Islamic messianism|ص=134|زبان=en}}</ref><blockquote> با نیل به وجود او در میان‌شان و با اطمینان از [[مفترض الطاعه|وجوب اطاعت]] از او، شیعیان بی شک از او شرم خواهند نمود و به او احترام می‌گذارند و در نتیجه مرتکبِ شرّ نمی‌شوند. آن‌ها از اینکه از جانب او موردِ توبیخ یا سرزنش قرار گیرند واهمهٔ دارند. بدین ترتیب، ارتکابِ اعمالِ بد در میان‌شان کم می‌شود و اعمالِ خوب زیاد می‌گردد.</blockquote>

=== ظهور، قیام و تشکیل حکومت جهانی ===
[[پرونده:Kaaba.png|بندانگشتی| برطبق روایاتی در شیعه مهدی در مسجدالحرام و در بین رُکنِ یَمانی و حَجَرُالْاَسْوَد (شماره ۸ و ۱۱ در تصویر) و [[مقام ابراهیم]] (که در تصویر با شماره ۷ مشخص است) ظهور می‌کند.<ref dir=ltr>{{پک|Halm|1987|ک=Shi'ism|ص=38|زبان=en}}</ref>]]
{{نوشتار اصلی|مهدی|ظهور|نشانه‌های ظهور قائم}}
در روایات شیعیان نشانه‌های متعددی برای ظهور مهدی قائم ذکر شده‌است از جمله: [[خروج یمانی]]، [[خروج سفیانی|سُفیانی]]، [[صیحه آسمانی|صِیْحهٔ آسمانی]] که از آمدن قائم خبر می‌دهد، کشته‌شدن [[نفس زکیه|نَفْسِ زَکیّه]] در مکه تنها ۱۵ روز قبل از ظهورِ قائم، [[نشانه‌های ظهور قائم#فرورفتن لشکر سفیانی در سرزمین بیدا|فرورفتن سرزمین بَیْداء]] (فرورفتن ارتش سفیانی در زمین در هنگام رژه در مکه). هر چند طوسی، نعمانی و صدوق در ترتیبِ اتفاق افتادنَ این نشانه‌ها با هم یک‌نظر نیستند. هر سه ذکر می‌کنند که این نشانه‌ها در یک سال اتفاق می‌افتد.<ref dir=ltr>{{پک|Hussain|1987|ف=Messianism|ک=Expectation of the millennium|ص=20|زبان=en}}</ref> در این روایات مهدی در بین رکن‌های یمانی و حجرالاسود و [[مقام ابراهیم]]، در کعبه ظهور می‌کند.<ref dir=ltr>{{پک|Halm|1987|ک=Shi'ism|ص=38|زبان=en}}</ref> روز ظهور مقارن با [[عاشورا]] است. مرکز حکومت وی در [[کوفه]] قرار دارد. وی مَقَرِّ حکومتش را در [[مسجد کوفه]] برپا می‌کند و خزانه‌اش را در [[مسجد سهله|مسجد سَهْله]] مستقر می‌کند.<ref dir=ltr>{{پک|Sachedina|1987|ف=Messianism and the Mahdi|ک=Shiʻism in history|ص=32|زبان=en}}</ref>

در روایات شیعه، شیعیان از تعیینِ وقتِ ظهورِ مهدی برحَذَر داشته شده‌اند، و تعیین‌کنندگانِ وقت ظهور، دروغگو دانسته شده‌اند.<ref dir=ltr>{{پک|Sachedina|1981|ک=Islamic messianism|ص=29|زبان=en}}</ref> در میان روایات شیعه، اجماعی در مورد مدت زمانِ حکمرانیِ مهدی پس از ظهورش نیست. برای مثال حدیثی از [[محمد باقر]]، امام پنجم شیعه نقل شده‌است که مدت زمان حکومت مهدی را پس از ظهور ۳۰۹ سال ذکر کرده‌است. حدیثی دیگر به‌نقل از صادق نقل شده‌است که این مدت را هفت سال ذکر کرده‌است اما به‌گفتهٔ [[جعفر صادق]]، امام ششم شیعیان امامی، هر سالِ این حکومت به‌اندازهٔ هفتاد سالِ عادی خواهد بود. در حدیثی دیگر که [[شیخ صدوق]] از صادق نقل کرده‌است، او از وجود دوازده مهدی پس از قائم (و نه دوازده امام) خبر داده‌است. این مهدی‌ها از میان شیعیانِ امام زمان خواهند بود.<ref dir=ltr>{{پک|Sachedina|1981|ک=Islamic messianism|ص=41–42|زبان=en}}</ref>

طبق نظر [[علی کورانی]] در کتاب ''[[عصر الظهور|عصر ظهور]]'' بر اساس جمع‌بندی روایات شیعه و سنی در خصوص ظهور و قیامِ مهدی موعود، ظهور مهدی از ابتدا تا تشکیلِ حکومت، چهارده ماه طول می‌کشد. ظهور از ماه [[رجب (ماه)|رجب]] و با خروج سفیانی آغاز می‌شود. در شش ماه نخست، ظهورِ مهدی غیرعلنی است و او در اضطراب و نگرانی است و امور را به‌طور مخفیانه توسط یارانش رهبری می‌کند. سپس در روز [[عاشورا]] از ماه [[محرم (ماه)|محرّم]]، قیام قائم از [[مکه]] در [[مسجدالحرام]] در کنار [[کعبه]] با ۳۱۳ تن از یارانش آغاز می‌شود؛ درحالی که پرچم [[محمد]] در [[غزوه بدر|غزوهٔ بَدْر]] را در دست دارد که بر آن نوشته شده‌است: اَلبَیعةُ لله<ref>{{پک|شیخ صدوق||ک=کمال‌الدین و تمام‌النعمة|ص=۶۵۴}}</ref>؛ سپس از آنجا رهسپار [[مدینه]]، و بعد [[عراق]] و نهایتاً [[شام]] می‌شود. او طی هشت ماه دشمنانش را شکست می‌دهد و جهانِ اسلام را یکپارچه تحت فرمانِ حکومتِ خود درمی‌آورد. سرانجام وارد [[اورشلیم|قدس]] می‌شود. آنگاه با [[امپراتوری بیزانس|رومیان]] — که به‌نظر کورانی مقصود غربیان هستند — پیمان آتش‌بس می‌بندد.<ref>{{پک|کورانی|۱۳۸۷|ک=عصر ظهور|ص=۲۴۹، ۲۵۵}}</ref> در این اثنا طبق روایاتِ مسلمانان [[عیسی]] از ملکوت فرود می‌آید، تا حجت بر [[یهودیان]] و [[مسیحی|مسیحیان]] تمام شود. ترتیب حوادث فرودِ مسیح و آتش‌بس میان مسلمانان و رومیان (غربیان) در روایات دقیقاً مشخص نیست. به‌هر حال مسیح به مهدی می‌پیوندد و پشت سرِ مهدی نماز می‌خواند. سپس رومیان پیمان آتش‌بس را نقض می‌کنند و جنگ بسیار بزرگی در ساحل شرقی [[دریای مدیترانه|مدیترانه]] رخ می‌دهد و مهدی پیروز می‌شود.<ref>{{پک|کورانی|۱۳۸۷|ک=عصر ظهور|ص=۳۲۳–۳۳۳}}</ref>

== پس‌آیند اعتقاد به امام دوازدهم در طول تاریخ و مسائل امروزی ==
[[پرونده:The declaration of Shi'ism as the state religion of Iran by Shah Ismail -Safavids dynasty.jpeg|بندانگشتی|{{جعبه نقل قول | نقل‌قول =در روز جمعه شاهِ والاجاه بجانب مسجدِ جمعهٔ تبریز رفته فرمودند تا خطیب آنجا که یکی از اکابرِ شیعه بود، بر سر منبر رفت و شاه خود بر فرازِ منبر برآمد. ''شمشیر حضرت صاحبُ‌الْاَمر علیه‌السلام'' را برهنه نمود و چون آفتاب تابان ایستاد.}}{{سخ}}نگاره‌ای دربارهٔ اعلامِ تشیع به‌عنوان مذهبِ رسمیِ ایران توسط شاه‌اسماعیل صفوی در مسجد جامع تبریز در سال ۱۵۰۱ م. زمانی که [[شاه اسماعیل صفوی]] ایران را تسخیر نمود بسیاری از هوادارانِ شاه اسماعیل، او را همان مهدی موعود دانستند.<ref dir=ltr>{{پک|Filiu|2009|ف=The Return of Political|ک=Current Trends|زبان=en}}</ref>|راست]]برای بیشتر از یک هزاره، ایدهٔ ظهور مهدی در آینده، روزنهٔ امیدی برای مذهب شیعه به ارمغان آورده‌است. امید به ظهور امام در آینده، به‌عنوان نیرویی متعادل‌کننده در میانِ شیعیان عمل نموده تا هر فعالیتِ سیاسی را تا ظهور امامِ موردِ انتظار به تعویق بیندازند. موعودگراییِ دوازده امامی جنبشی آرامش‌طلب است که به‌دنبال حضورِ صلح‌آمیز در جامعهٔ مسلمانان در عینِ نگاه داشتنِ ویژگی‌های اختصاصیِ خود در زمینهٔ امامت و مخصوصاً امامتِ حجتِ غایب است.<ref dir=ltr>{{پک|Sachedina|1981|ک=Islamic messianism|ص=60|زبان=en}}</ref> [[سید محمدحسین طباطبایی|محمد حسین طباطبایی]] در خصوص آثارِ باور به امام غایب از نظر شیعه می‌نویسد تصوّرِ ظهورِ مهدی در ردیف تصورِ [[قیامت]] است که مشابهِ اعتقاد به پاداش و جزای اعمال موجب حفاظتِ حیات معنویِ مسلمانان می‌شود. این باور مربوط به دو قرن و نیم پس از ظهور اسلام نیست بلکه پیامبر پیش از ولادتش بشارت داده که برای شیعیانِ معتقد از آغاز نقطهٔ امید بوده‌است. باور به ظهور مهدی به انسان نوید می‌دهد که جهان بشری سرانجام روزی به کمالِ مطلوب که حیاتِ سراسرْ سعادت و خوشبختی و کامیابی است دست خواهد یافت. با وجود ایمان به چنین حقیقتی، تصورِ شکست خوردن و بی‌فایده بودنِ تلاش برای انسانِ مسلمانْ محال است. با چنین ایمانی، مسلمان پیوسته خود را کامیاب می‌یابد و هرگز در اثر انباشتِ مشکلات و گرفتاری‌ها، امیدِ نجات و رستگاری را از دست نخواهد داد.<ref dir=ltr>{{پک|طباطبایی|۱۳۸۷|ک=شیعه|ص=۸۹–۹۲}}</ref> در قرن چهارم هجری و هنگامی‌که سلسلهٔ شیعهٔ آل بویه بر عراق و ایران مسلط شدند، هفتاد سال از غیبت امام شیعه می‌گذشت و یک امام غایب محدودیتی برای آل‌بویه به‌وجود نمی‌آورْد؛ بنابراین آل‌بویه که در ابتدا شیعهٔ زیدی بودند، به شیعهٔ دوازده امامی گرایش یافتند و از آن حمایت نمودند.<ref dir=ltr>{{پک|Momen|1985|ک=An Introduction to Shi'i Islam|ص=75–76|زبان=en}}</ref> از طرف دیگر، فشارها و سرکوب‌های عباسیان با یک احساس شدیدِ یأس در میان شیعیان امامیه که برخلاف بسیاری از شیعیانِ زیدیه از به‌چنگ آوردنِ قدرت از طریق روش‌های انقلابی بازمانده‌بودند، همراه و هم‌زمان بود. برای آن‌ها امام غایب، جاذبه‌های فکری و سیاسیِ آشکاری به‌دنبال داشت. این امر امامیه را قادر ساخت تا حکومت طرفدارِ شیعهٔ آل بویه را به‌رسمیت بشناسد و با آن همکاری کند، بدون آنکه وفاداری خود نسبت به امام غایبِ خود را فدای این کار سازند. این همکاری با آل‌بویه توانست شیعیان را به مرکزِ قدرت نزدیک‌تر نماید. با اعلامِ وفاداری به آل بویه، شیعیان توانستند در تقاضای حقوق خود صریح‌تر و بی‌پرواتر باشند. به‌نظر کولبرگ در این دوران، شیعیان با تقویت پایگاهِ خود در مراکزِ حساسِ مالی و حکومتی، شاید در پی این بودند که از یک سو امتیازاتی از شکلِ موجودِ حکومت به‌دست آورند و از سوی دیگر نهایتاً مذهبِ تسنن را از درون تضعیف کنند.<ref dir=ltr>{{پک|Kohlberg|1976|ف=From Imāmiyya|ک=Bulletin of the School|ص=533|زبان=en}}</ref>

هنگامی که ترکان [[سلجوقی]] از شمال شرق ایران به‌پیش آمدند و سرزمین‌های اسلامی را مسخر کردند، براساس شعرهای منسوب به زمان جعفر صادق، نویسندگان اسلامیْ ترکان را زمینه‌سازِ ظهور مهدی می‌دانستند.<ref dir=ltr>{{پک|Halm|1987|ک=Shi'ism|ص=59|زبان=en}}</ref> هنگامی که [[مغول]]ان به ایران حمله نمودند دوباره چنین اعتقاداتی در مورد مغولان در بین شیعیان که در آن زمان در ایران کماکان در اقلیت بودند، جاری شد. شیعیانِ پرنفوذی مانند [[خواجه نصیرالدین طوسی]] نیز با مغولان همکاری نمودند.<ref dir=ltr>{{پک|Halm|1987|ک=Shi'ism|ص=60|زبان=en}}</ref> [[رستم شاه غازی]] فرمانروای باوندی مازندران، به سبب پای‌بندی شدید به [[تشیع]] یا به نشانه مخالفت با [[اسماعیلیان الموت (حکومت)|اسماعیلیان]]، سکه و خطبه به نام صاحب‌الزمان کرده‌بود و خود را نایب او می‌دانست.<ref>{{پک|سجادی|۱۳۷۴|ف=آل باوند|ص=۵۹۳}}</ref>

در طول تاریخِ شیعه افراد متعددی بوده‌اند که با نام مهدی قیام کرده‌اند و در مواردی خود توانسته‌اند نظامی نو به‌وجود آورند. بنابر گفته [[ژان پیر فیلیو]] از زمان تبیین دکترینِ غیبت توسط روحانیت شیعه، با هدف محدود کردن جنبش‌ها و قیام‌های سیاسیِ تحت نام مهدی، روحانیت شیعه کوشش کرد که خود تنها نهادی باشد که وظیفهٔ تفسیر نشانه‌ها و زمان ظهور را به‌عهده داشته باشد. اما این تلاشِ روحانیت شیعه برای کنترل جنبش‌های سیاسیِ تحت نام مهدی همیشه موفقیت‌آمیز نبوده‌است. برای مثال زمانی که [[شاه اسماعیل یکم|شاه اسماعیل صفوی]] ایران را تسخیر کرد، بسیاری از هوادارانِ شاه اسماعیل، او را همان مهدی موعود دانستند. هرچند بعد از شکست شاه صفوی از ترکان عثمانی او مجبور شد از جاه‌طلبی‌های خود عُدول کند. از آن پس شاه اسماعیل در نزد طرفدارانش به‌عنوان نمایندهٔ امام زمان شناخته می‌شد.<ref dir=ltr>{{پک|Filiu|2009|ف=The Return of Political|ک=Current Trends|زبان=en}}</ref> [[بابیه|جنبش بابی]] بدون شک شاخص‌ترین جنبش‌های موعودگراییِ شیعه پس از ظهور صفویان بود. این جنبش نتیجهٔ حدود نیم قرن انتظار برای ظهورِ امام زمان به‌دنبال فرارسیدن هزارهٔ مهدی و تعالیم و آموزه‌های درون و برون جنبشِ [[شیخیه]] بود. [[سید علی‌محمد باب|علی محمد باب]] ابتدا ادعا نمود که بابِ امام زمان است و سپس در سال ۱۲۶۴ ه‍.ق/۱۸۴۸ م آشکارا ادعا کرد که مهدی موعود است. این جنبش در نهایت به گسست از شیعه و تشکیلِ آیینی جدید منجر شد.<ref dir=ltr>{{پک|Amanat|2007|ف=Islam in Iran v.|ک=Iranica|زبان=en}}</ref>

در دوران معاصر جنبش‌های متعددی در بین شیعیانِ لبنان، عراق و ایران شکل گرفته‌است که یا خود را نمایندهٔ امام زمان یا هموارکنندهٔ زمینه‌های ظهورِ امام زمان دانسته‌اند یا مدعی هدایت و تأثیرپذیری جنبش توسط امام زمان بودند. چنین رویکردی را در دوران معاصر در جنبش‌ها و نظام‌هایی مانند نظام [[نظام جمهوری اسلامی ایران|جمهوری اسلامی ایران]]، [[جیش المهدی|جِیْشُ الْمَهدی]] به‌رهبری [[مقتدی صدر|مُقتَدیٰ صدر]] و [[حزب‌الله لبنان]] می‌توان دید.<ref dir=ltr>{{پک|Filiu|2009|ف=The Return of Political|ک=Current Trends|زبان=en}}</ref>[[پرونده:Jamkaran Mosque-3855.jpg|بندانگشتی|[[مسجد جمکران]] محلی که بر طبق برخی روایاتِ متأخرِ شیعه به‌خواست حجّت بن الحسن بنا شده‌است و مورد توجه وی است.<ref dir=ltr>{{پک|Calmard|2011|ف=Jamkarān|ک=Iranica|زبان=en}}</ref>]]هزاران نفر از شیعیان به [[مسجد جمکران]] در حوالی [[قم]] و در مسیر راه قم–کاشان می‌روند. به‌خصوص در سه‌شنبه شب و روزی که در روایات شیعه، مهدی در این روز و در این محل ظاهر شده‌است.<ref dir=ltr>{{پک|Calmard|2011|ف=Jamkarān|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> در دوران ریاست جمهوریِ [[محمود احمدی‌نژاد]]، او عنوان می‌کرد که امام مهدی فعالیت‌های روزانهٔ دولت او را حمایت می‌کند و به او در مواجهه با فشارهای بین‌المللی کمک می‌نماید. یا در سخنرانی دیگری عنوان نمود که دلیل حملهٔ [[ایالات متحده آمریکا|آمریکا]] به [[عراق]] این بوده‌است که آن‌ها دریافته بودند که امام زمان قرار است که در عراق ظهور کند. این اظهارنظرهای احمدی‌نژاد با انتقادهای زیادی از جانب منتقدین وی و روحانیان شیعه مواجه شده‌است.<ref dir=ltr>{{harvnb|Fathi|May 18, 2008}}</ref>

اعتقاد به ظهورِ امام غایب (به‌عنوان [[مهدی]])، شیعیان را در تحمل شرایطِ دشوار یاری نموده و به آن‌ها امیدِ آینده‌ای سرشار از دادگری داده‌است. مبالغه‌آمیز نیست اگر گفته شود بدون اعتقاد به چنین نقشی برای امام دوازدهم، مذهب شیعه نمی‌توانست در مقابل آزار و اذیت سلسله‌های مختلف در تاریخ اسلام — تا پیش از تشکیل صفویه در قرن شانزدهم — دوام بیاورد. بنابرین غیبت امام به‌عنوان نیروی خلّاقی در جان‌های شیعیان عمل نمود تا نه تنها در مقابل مشکلات زمان صبور باشند، بلکه آن‌ها را آماده نمود تا وظیفهٔ تاریخی خود در تأسیس حکومت اسلامی را حتی پیش از آنکه امام، رهبریِ شیعیان را بر عهده بگیرد به‌انجام برسانند.<ref dir=ltr>{{پک|Sachedina|1987|ف=Messianism and the Mahdi|ک=Shiʻism in history|ص=181–183|زبان=en}}</ref>

== دیدگاه اهل سنت ==
با توسعهٔ دکترینِ مهدویت در نزد شیعیان، فقهِ اهل سنت سعی نمود تا از اعتقاد به مهدی فاصله بگیرد.<ref dir=ltr>{{پک|Aslan|2009|ف=Mahdī|ک=EoI1|زبان=en}}</ref> با وجود حمایت از اعتقاد به مهدی توسط بعضی محدثینِ مهمِ اهل سنت، اعتقاد به مهدی هیچ‌گاه به‌عنوان مبانیِ اصلیِ فقهِ اهل سنت در نیامده‌است. در اعتقادات اهل سنت به مهدی اشاره شده‌است، ولی به‌صورت نادر. بسیاری از علمای مشهورِ اهل سنت مانند [[غزالی|محمد غزالی]] از بحث کردن در مورد این موضوع اجتناب کرده‌اند. البته به‌گفتهٔ مادلونگ این اجتناب کمتر به‌خاطر عدمِ اعتقاد به مهدی<ref dir=ltr>{{پک|Madelung|1986|ف=al–Mahdī|ک=EoI2|زبان=en}}</ref> و بیشتر (به‌گفتهٔ [[رضا اصلان]] بخشی) به‌خاطر برنیانگیختنِ شورش‌ها و جنبش‌های اجتماعی بوده‌است. هر چند همچنان بحث‌های شدیدی بین علمای سنی در خصوصِ نقشِ مهدوی و سیاسیِ وی وجود دارد.<ref dir=ltr>{{پک|Madelung|1986|ف=al–Mahdī|ک=EoI2|زبان=en}}</ref><ref dir=ltr>{{پک|Aslan|2009|ف=Mahdī|ک=EoI1|زبان=en}}</ref> موارد استثنایی مانند [[ابن خلدون]] در کتاب ''مقدمه'' وجود دارد که آشکارا با اعتقاد به مهدی مخالفت می‌کند و تمامِ احادیثِ مربوط به مهدی را ساختگی می‌داند. در میان محدثین و علمایی که به مهدی پرداخته‌اند دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد. در احادیثی در کتاب‌های اهل سنت مهدی همان عیسی مسیح است. در روایاتی دیگر حرفی از هویت فرد نیست یا گفته شده‌است که به‌همراهِ عیسی قیام می‌کند. همچنین مهدی از نسل حسین، نسل حسن یا فرزند حسن عسکری، امام یازدهم شیعه دوازده امامی، ذکر شده‌است.<ref dir=ltr>{{پک|Madelung|1986|ف=al–Mahdī|ک=EoI2|زبان=en}}</ref>

طبق گفتهٔ ویلفرد مادلونگ در ''دانشنامهٔ اسلام''، بین قرون هفتم تا سیزدهم هجری برخی علمای اهل سنت از این عقیده که حجت بن حسن همان مهدیِ منتظَر است حمایت کردند:<ref dir=ltr>{{پک|Madelung|1986|ف=al–Mahdī|ک=EoI2|زبان=en}}</ref>
* در سال ۶۴۸ ه‍.ق/۱۲۵۰ م محدثِ سوریِ شافعی‌مذهب، محمد بن یوسف الْگَنجی الْقریشی، کتابی تألیف کرد با عنوان ''اَلْبیانُ فی اخبارِ صاحبِ الزَّمان'' که در آن با استناد به احادیثِ اهل تسنن اثبات نمود امام دوازدهم همانا مهدی است.
* در سال ۶۵۰ ه‍.ق/۱۲۵۲ م [[محمد بن طلحه شافعی|کمال‌الدین محمد قرشی]]، دانشمند شافعی، کتاب ''[[مطالب السؤول|مَطالبُ السَئول فی مَناقبِ آلِ الرَّسول]]''، را در شهر حَلَب تکمیل نمود. در این کتاب وی از امامتِ دوازده امام پشتیبانی نمود و به مخالفت‌های اهل تسنن در زمینهٔ اعتقاد به اینکه امام دوازدهم همان مهدی است پاسخ داد.
* سبط بن جوزی، کمی پیش از وفات خود در سال ۶۵۴ ه‍.ق در دمشق، کتاب ''تَذکَرَةُ الْخَواص'' را نوشت که در آن گزارش‌های منابعِ اهل تسنن در بیان فضائل علی و فرزندانش به‌خصوص دوازده امام را گردآوری نمود و در پایان تصریح نمود که امام دوازدهم همانا صاحب عصر و مهدی موعود است.
* در دایرهٔ صوفیان نیز منابعی در تأیید مهدی بودنِ امام دوازدهم وجود دارد. ابوبکر بیهقی (و. ۴۵۸ ه‍.ق/۱۰۶۶ م) بیان نموده‌است که برخی از مشایخِ صوفیه نظر امامیه در مورد هویتِ مهدی و غیبت او را قبول دارند. صوفی ایرانی، [[صدرالدین جوینی|صدرالدین ابراهیم حَمّویی]] (اواخر سدهٔ هفتم/سیزدهم) از نظر امامیه در کتابش، ''[[فرائد السمطین|فَرائِدُ السِّمْطَیْن]]'' پشتیبانی نمود. صوفی مصری، اَلشَّعرانی، با وجود اینکه عموماً هیچ موافقتی با شیعه نشان نمی‌داد، در کتاب ''اَلْیَواقیتُ و الْجَواهِر'' (نوشته‌شده در سال ۹۵۸ ه‍.ق/۱۵۵۱ م) تصریح نمود که مهدی پسرِ امام حسن عسکری است که در سال ۲۵۵ ه‍.ق/۸۶۹ م به‌دنیا آمده‌است و تا زمانِ ملاقات با عیسی زنده خواهد ماند.

== منبع‌شناسی ==
[[پرونده:Shaykh Saduq Kamal al-din-.jpg|چپ|بندانگشتی|نسخهٔ خطی از کتاب ''کمال الدّین و تمام النّعمة'' اثر ابن بابویه در مورد امام زمانِ شیعیان و غیبت]]
به‌نوشتهٔ [[جاسم حسین]] احادیثِ مربوط به غیبتِ مهدیِ قائم را بسیاری از گروه‌های شیعه گردآوری کرده‌اند و پیش از سال ۲۶۰ ه‍.ق/۸۷۴ م در آثارِ سه مذهبِ [[واقفیه|واقِفیه]]، [[زیدیه جارودیه]] و [[شیعه دوازده‌امامی|امامیه]] موجود است. از واقفیه، اَنْماطی ابراهیم بن صالح کوفی از اصحابِ امام [[محمد باقر]] کتابی به نام ''اَلْغَیْبَة'' نوشت. علی بن حسین طائی طاطاری و حسن بن محمد بن سَماعه هر یک کتابی به نام «کتابُ الْغَیبَة» نوشتند و امام [[موسی کاظم]] را به‌عنوان امامِ غایب معرفی کردند. از زیدیه، ابوسعید عَبّاد بن یعقوب رَواجِنی عُصْفُری (و. ۲۵۰ ه‍.ق/۸۶۴ م) در کتابی به نام ''ابوسعید عُصفُری'' احادیثی در خصوص غیبت، ائمهٔ دوازده‌گانه و ختمِ ائمه به دوازده می‌آورَد بی‌آنکه نام آن‌ها را برشمرَد. از امامیه [[علی بن مهزیار اهوازی|علی بن مَهْزیارِ اهوازی]] — وکیل امام نهم و دهم — (و. حدود ۲۵۰ تا ۲۶۰ ه‍.ق)، دو کتاب به نام‌های ''کتابُ الْمَلاحِم'' و ''کتابُ الْقائِم'' نوشت که هر دو دربارهٔ غیبتِ امام و قیامِ او با شمشیر مطالبی دارد. [[حسن بن محبوب سراد|حسن بن محبوب سَرّاد]] (و. ۲۲۴ ه‍.ق/۸۳۸ م) کتاب ''اَلْمَشْیَخَة'' را در موضوعِ غیبت می‌نویسد. [[فضل بن شاذان|فَضل بن شاذان نیشابوری]] (و. ۲۶۰ ه‍.ق/۸۷۳ م) کتاب ''الغیبة'' را نوشت که ظاهراً مطالب آن از کتابِ ''المشیخه'' نقل شده‌است. وی که دو ماه پیش از امام یازدهم می‌میرد، امام دوازدهم را قائم می‌داند.<ref>{{پک|حسین|۱۳۷۷|ک=تاریخ سیاسی غیبت|ص=۲۱–۲۳}}</ref> به‌نوشتهٔ پوناوالا منابعِ پیش از دورانِ موسومِ به غیبتِ کبری بسیار پراکنده و ناکافی‌اند و مشکلی که پژوهشگران در هنگامِ بررسیِ این منابع با آن مواجه می‌شوند، میزانِ تاریخی بودنِ این منابع است.<ref dir=ltr>{{پک|Poonawala|2000–2001|ک=Crisis and Consolidation|ص=455|زبان=en}}</ref>

در خلالِ دورهٔ سفارت موسوم به غیبت صُغریٰ (۲۶۰–۳۲۹ ه‍.ق/۸۷۴–۹۴۱ م) فُقَها و مُبلّغان، آثاری بر اساسِ اطلاعات کتبِ پیشین و فعالیت‌های سازمان وکالت نوشته‌اند که اطلاعات‌شان در کُتُبِ تاریخیِ این دوره یافت نمی‌شود. ابراهیم بن اسحاق نَهاوندی (و. ۲۸۶ ه‍.ق/۸۹۹ م) که مدّعیِ نیابتِ امام دوازدهم بود کتابی در موضوع غیبت نوشت. عبدالله بن جعفر حِمْیَری (و. بعد از ۲۹۳ ه‍.ق/۹۰۵ م) که خود کارگزارِ امامان دهم و یازدهم و نُوّابِ اول و دوم بود کتاب ''اَلغیبةُ و الْحَیْرَة'' را نوشت. ابن بابِوَیْه — پدر شیخ صَدوق — (و. ۳۲۹ ه‍.ق/۹۴۰ م) کتاب ''اَلْاِمامَةُ و التَّبصِرَةُ مِنُ الْحَیرَة'' و کُلِیْنی (و. ۳۲۹ ه‍.ق/۹۴۰ م) بخش عمده‌ای از کتاب حُجَّتِ ''اصول کافی'' را به غیبت اختصاص داد.<ref>{{پک|حسین|۱۳۷۷|ک=تاریخ سیاسی غیبت|ص=۲۳–۲۴}}</ref>

از سال ۳۲۹ ه‍.ق/۹۴۱ م با پایانِ سفارت و آغاز دورهٔ موسوم به غیبت کُبریٰ چندین اثر برای تبیینِ غیبت و علتِ طولانی شدنِ آن نگاشته شد. به‌گفتهٔ جاسم حسین پنج اثر در این زمان نگاشته شد که اساسِ عقایدِ بعدیِ امامیه دربارهٔ غیبت را تشکیل می‌دهد. نخستین کتاب، ''[[الغیبة (نعمانی)|الغیبة نُعمانی]]'' توسط [[ابوعبدالله محمد بن جعفر نعمانی]] (و. ۳۶۰ ه‍.ق) با استفاده از آثارِ یادشده بدون توجه به اعتقاداتِ نویسندگانِ آن آثار تدوین شده‌است. دومین اثر، ''[[کمال‌الدین و تمام‌النعمة|کمالُ‌الدّین و تَمامُ‌النِّعمَة]]'' است که توسط [[شیخ صدوق]] (۳۰۶ تا ۳۸۱ ه‍.ق/۹۲۳ تا ۹۹۱ م) بر اساسِ [[اصول اربعمائه|اصول اَرْبَعُمِائَه]] گردآوری شده‌است و با توجه به جایگاه پدرش، [[علی بن بابویه]]، اطلاعات معتبری از دورانِ وکلا و ارتباط مخفیِ آن‌ها با امام غایب از طریقِ چهار سفیر ارائه می‌دهد. سومین مورد، ''اَلْفُصولُ الْعَشَرَةُ فِی الْغَیْبَة'' توسط [[شیخ مفید]] (و. ۴۱۳ ه‍.ق/۱۰۲۲ م) نوشته شد و اطلاعات تاریخی در مورد دورانِ غیبت و پانزده دیدگاهِ پدیدارشده در میان امامیه در دوران غیبت و از میان رفتن همهٔ آن‌ها جز اَثْنیٰ‌عَشَریه بیان می‌کند. همچنین در ''[[الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد|کتابُ الْاِرشاد]]'' به‌سبکِ کلینی و نعمانی به نقلِ احادیث و توجیهِ طولانی شدن عمر امام غایب می‌پردازد و بر همین اساس است که شیعیان عملاً معتقد به [[نامیرایی زیستی]] حجت بن الحسن هستند. چهارمین اثر را سید مرتضی (۳۵۵–۴۳۶ ه‍.ق/۱۰۴۴–۱۰۴۵ م)، شاگردِ شیخ مفید، با عنوان ''مَسئلَةٌ وَجیزَةٌ فِی الْغَیْبَة'' نوشت. این اثر و کتاب دیگری با نام ''اَلْبُرْهانُ عَلیٰ صِحَّةِ طولِ عُمرِ الْاِمامِ الزَّمان'' تألیفِ محمد بن علی کَراجُکی (و. ۴۴۹ ه‍.ق/۱۰۵۷ م) فاقدِ اطلاعات تاریخی هستند. پنجمین اثر، ''[[الغیبة (طوسی)|الغیبة]]'' نوشتهٔ شیخ طوسی (۳۸۵–۴۶۰ ه‍.ق/۱۰۶۷ م) بر مبنای کتابی به نام ''اَلْاَخبارُ الْوَکالَةُ الْاَربَعَة'' نوشتهٔ احمد بن نوح بَصْری اطلاعات تاریخیِ معتبری از فعالیت‌های مخفیِ سُفَرا ارائه می‌دهد و نیز به شیوهٔ حدیثی و عقلی اثبات می‌کند امام دوازدهم همان مهدیِ قائم است که باید در غیبت به سر بَرَد و سایر ادعاها در خصوص غیبتِ دیگر افراد نظیر [[علی بن ابی‌طالب]]، [[محمد حنفیه|محمد حَنَفیّه]] و [[موسی کاظم]] مردود است. این کتاب مأخذِ اصلیِ نویسندگانِ بعدیِ شیعهٔ امامی و به‌خصوص ''[[بحارالانوار|بِحارُ الْاَنوارِ]]'' [[محمدباقر مجلسی]] (۱۰۳۷–۱۱۱۰ ه‍.ق) بوده‌است.<ref>{{پک|حسین|۱۳۷۷|ک=تاریخ سیاسی غیبت|ص=۲۴–۲۷}}</ref>

به‌نوشتهٔ جاسم حسین منابع غیرشیعه بر کتاب ''اَلْمُسْتَرْشَد'' اثر [[ابوالقاسم بلخی]] معتزلی (و. حدود ۳۰۱ ه‍.ق/۹۱۳ م) اتکا دارد که معتقد است حسن عسکری بی وارث از دنیا رفت و ظاهراً اطلاعات خود در خصوص دسته‌بندیِ شیعه پس از سال ۲۶۰ ه‍.ق را از حسن بن موسی نوبَختی (و. حدود ۳۰۰ ه‍.ق) گرفته‌است. این کتاب مبنای اطلاعاتِ ''[[اَلْمُغْنی]]'' [[قاضی عبدالجبار|عبدُالْجَبّار مُعْتَزِلی]] (و. ۴۱۵ ه‍.ق/۱۰۲۴ م) و [[ابوالحسن اشعری]] (و. ۳۲۴ ه‍.ق/۹۳۵ م) قرار گرفت و کتاب اشعری مرجعِ سایر کتاب‌های [[سنی|اهل سنت]] نظیر [[ابن حزم|ابن حَزْم]] (و. ۴۵۶ ه‍.ق/۱۰۳۷ م) و [[محمد بن عبدالکریم شهرستانی|شهرستانی]] (و. ۵۴۸ ه‍.ق/۱۱۵۳ م) دربارهٔ دسته‌بندی‌های شیعه بوده‌است.<ref>{{پک|حسین|۱۳۷۷|ک=تاریخ سیاسی غیبت|ص=۲۷–۲۸}}</ref>

بیان موضوع در منابعِ تاریخِ عمومیِ مسلمانان متفاوت است. [[محمد بن جریر طبری]] (و. ۳۱۰ ه‍.ق/۹۲۲ م) — که معاصرِ دوران غیبت بود — در ''[[تاریخ طبری]]'' اشاره‌ای به موضوعِ امام دوازدهم و فعالیت‌های شیعیان امامی نمی‌کند در حالی که به فعالیت‌های سایر گروه‌های شیعه نظیر [[اسماعیلیه]] می‌پردازد و حتی کاربرد حدیثِ مهدیِ قائم توسط این گروه‌ها در کسبِ قدرت را پی می‌گیرد. جاسم حسین علتِ ذکر نشدنِ فعالیت‌های امامیه در این کتاب را مخفیانه بودنِ آن می‌داند. [[علی بن حسین مسعودی|مسعودی]] (حدود ۲۸۳–۳۴۶ ه‍.ق/۸۹۶–۹۵۷ م) در ''[[مروج‌الذهب و معادن‌الجوهر|مُروجُ‌الذَّهَب]]''، ''[[التنبیه و الاشراف|اَلتَّنبیهُ و الْاِشراف]]'' و نیز ''[[اثبات الوصیه|اِثباتُ الْوَصیَّة]]'' — که به وی منسوب است — به فشارها و سخت‌گیری‌های [[خلافت عباسی|عباسیان]] علیهِ امامان شیعه که منجر به وقوع غیبت شد می‌پردازد. [[عزالدین بن اثیر|ابن اَثیر]] (و. ۶۳۰ ه‍.ق/۱۲۳۲ م) در ''[[الکامل فی التاریخ|اَلْکامِلُ فِی التّاریخ]]'' به اختلافات میان وکلای امام در دوران غیبت و تأثیر [[غالیان|غُلُوّ]] در بروز آن می‌پردازد. به‌عقیدهٔ جاسم حسین ممکن است وی اطلاعات خود را از کتاب ''تاریخُ الْاِمامیّه'' اثر یحیی بن اَبی‌طَیْ (و. ۶۳۰ ه‍.ق/۱۲۳۲م) گرفته باشد.<ref>{{پک|حسین|۱۳۷۷|ک=تاریخ سیاسی غیبت|ص=۲۹–۳۰}}</ref>

به‌نوشتهٔ ساشادینا بسیار مشکل است که مرزی میان مطالبِ تاریخی از یک طرف با تذکره‌نویسی و مطالبِ اعتقادیِ شیعه از طرف دیگر در کتاب‌های نویسندگان شیعه تعیین کرد؛ زیرا زندگی‌نامهٔ امامان در کتاب‌های نویسندگان شیعه، آکنده از داستان‌هایی به‌سبکِ تذکره‌هایی است که عارفان برای مُرشِدان و قِدّیسانِ خود می‌نویسند. برای مطالعه دربارهٔ امام دوازدهمِ شیعیان باید به منابعی اتکا کرد که نه می‌توان آن‌ها را کاملاً تاریخی و نه می‌توان کاملاً زندگی‌نامه‌های مذهبی و تذکره‌ای دانست. به هر حال این منابع بیشترین کمک را به پژوهشگران در راه درکِ دوره‌ای می‌کند که ایدهٔ مُنجیِ آخِرُالزّمان را به عقیدهٔ غالب در مذهب شیعه تبدیل کرده‌است.<ref dir=ltr>{{پک|Sachedina|1981|ک=Islamic messianism|ص=70–71|زبان=en}}</ref>

== سال‌شمار ==
{{سال‌شمار امامت امامان دوازده‌گانه شیعه}}

== یادداشت ==
{{پانویس|گروه=یادداشت|۲}}

== پانویس ==
{{پانویس|۳}}

== منابع ==
{{آغاز پانویس|۳}}
'''منابع فارسی و عربی'''
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = الویری | نام = محسن | عنوان = نقد نظریه‌ای در پیدایش شیعهٔ اثنی‌عشری | ژورنال = دین و ارتباطات | مکان = تهران | شماره = ۲ | تاریخ = زمستان ۱۳۷۴ | صفحه = ۵۱–۸۶ | پیوند = https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/22481}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = پاکتچی | نام = احمد | پیوند نویسنده = احمد پاکتچی | مقاله = امامیه | دانشنامه = [[دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]] | جلد = ۱۰ | عنوان جلد = البیری–باباطاهر | سال = ۱۳۸۰ | ناشر = [[مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]] | مکان = تهران | شابک = 964-7025-05-X}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = پاکتچی | نام = احمد | پیوند نویسنده = احمد پاکتچی | مقاله = حسن عسکری، امام | دانشنامه = [[دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]] | جلد = ۲۰ | عنوان جلد = حافظ ابراهیم–حسین (ع)، امام | سال = ۱۳۹۲ | ناشر = [[مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]] | مکان = تهران | شابک = 978-600-6326-19-1}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = جعفریان | نام = رسول | پیوند نویسنده = رسول جعفریان | عنوان = حیات فکری و سیاسی امامان شیعه (ع)| جلد = | سال = ۱۳۸۷| ناشر = انصاریان |مکان = تهران | شابک =978-964-438-001-3}}
* {{یادکرد وب|نشانی=http://www.montazar.net/montazar-far/selecttext.php?ic=1212&subid=1|عنوان=جعفر کذاب|ناشر=مرکز جهانی اهل البیت|تاریخ=|تاریخ بازدید=۲۴ آوریل ۲۰۱۱|پیوند بایگانی=https://www.webcitation.org/68aMdDNSj?url=http://www.montazar.net/montazar-far/selecttext.php?ic=1212|تاریخ بایگانی=21 ژوئن 2012|ref=مجا}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = حسین | نام = جاسم | پیوند نویسنده = جاسم حسین | عنوان = تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم (عج)| جلد = | سال = ۱۳۷۷ | ناشر = امیرکبیر |مکان = تهران | شابک =۹۶۴-۰۰-۰۴۴۷-۲|مترجم=آیت‌اللهی، محمدتقی}}
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = حسینی | نام = سید علی | عنوان = مروری اجمالی بر آثار مهدی از غیبت کبری تا قرن هفتم هجری | ژورنال = پژوهشنامهٔ حکمت و فلسفهٔ اسلامی | مکان = قم | شماره = ۱۹ | تاریخ = پاییز ۱۳۸۵ | صفحه = ۱۷۵–۱۸۶ | پیوند = https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/317811/}}
* {{یادکرد دانشنامه |نام=صادق|نام خانوادگی=سجادی|مقاله=آل باوند|دانشنامه=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|دیگران=زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی |شهر=تهران|پیوند مقاله=https://www.cgie.org.ir/fa/publication/entryview/27491 |تاریخ=۱۳۷۴|سال=۱۳۷۴|جلد=۱|صفحات=۵۸۹–۵۸۵| پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/6yQUaA1NR | تاریخ بایگانی = ۴ آوریل ۲۰۱۸}} <!-- (''[http://lib.eshia.ir/23022/1/379 پیوند جایگزین]'') -->
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = سینا | نام = حسین | پیوند نویسنده = حسین سینا | عنوان = نگاهی به اندیشهٔ سیاسی شیعی در گذر زمان | کوشش = حسن یوسفی اشکوری | جلد = ۵ | سال = ۱۳۷۰ | ناشر = یادآوران | مکان = تهران | شابک =}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = طباطبایی | نام = سید محمدحسین | پیوند نویسنده = سید محمدحسین طباطبایی | کوشش = هادی خسروشاهی | عنوان = شیعه | سال = ۱۳۸۷ | ناشر = بوستان کتاب قم | مکان = قم | شابک =978-964-548-928-9}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = کورانی | نام = علی | پیوند نویسنده = علی کورانی | عنوان = عصر ظهور | سال = ۱۳۸۷ | ناشر = سازمان تبلیغات اسلامی | مکان = تهران | شابک =978-964-304-215-8}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = کوربن| نام = هانری| پیوند نویسنده = هانری کربن | عنوان = [[تاریخ فلسفه اسلامی (کتاب)|تاریخ فلسفه اسلامی]] | سال = ۱۳۷۳| ناشر = کویر، انجمن ایران‌شناسی فرانسه|مکان = تهران | شابک = 964-6144-19-5}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=عسکری|نام=مرتضی|عنوان=امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در آیینه ادیان|سال=۱۳۹۱|مکان=قم|ناشر=موسسه تحقیقات و نشر معارف اهل البیت (ع)|پیوند نویسنده=سید مرتضی عسکری}}
* {{یادکرد ژورنال|نام۱=حسن|نام خانوادگی۱=موسوی|نام۲=نوراالله|نام خانوادگی۲=کسایی|شماره=۱۵|صفحات=۲۷۶–۲۹۲|عنوان=پژوهشی پیرامون زندگی سیاسی و فرهنگی نواب اربعه|تاریخ=۱۳۷۸|ژورنال=دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران|پیوند=http://ensani.ir/file/download/article/20120618233108-9087-63.pdf}}

'''منابع انگلیسی'''
{{چپ‌چین}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = Amanat | نام = Abbas | پیوند نویسنده = عباس امانت | مقاله = Islam in Iran v. Messianic Islam in Iran | دانشنامه = [[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] | سال = ۲۰۰۷ | پیوند مقاله = http://www.iranicaonline.org/articles/islam-in-iran-v-messianic-islam-in-iran | پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/65NKcFsaG | تاریخ بایگانی = 11 February 2011 | تاریخ بازبینی = 22 May 2019 | زبان = en}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = Amir Arjomand | نام = Said | پیوند نویسنده = سعید امیرارجمند | مقاله = {{unicode|Ḡayba}} | دانشنامه = [[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] | سال = ۲۰۰۰| پیوند مقاله = http://www.iranicaonline.org/articles/gayba |پیوند بایگانی= http://www.webcitation.org/65NLC7mMx | تاریخ بایگانی = 11 February 2011 | تاریخ بازبینی = 22 May 2019 | زبان = en}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = Amir–Moezzi| نام =Mohammad Ali | پیوند نویسنده =محمدعلی امیرمعزی | عنوان =The divine guide in early Shiʻism: the sources of esotericism in Islam | جلد = | سال = ۱۹۹۴| ناشر = SUNY Press|مکان = | شابک =0791421228 |زبان = en}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = Amir–Moezzi | نام = Mohammad Ali | پیوند نویسنده =محمدعلی امیرمعزی | مقاله = Islam in Iran vii. The Concept of Mahdi in Twelver Shi{{unicode|ʿ}}ism | دانشنامه = [[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] | سال = ۲۰۰۷ | ناشر = | پیوند مقاله= http://www.iranicaonline.org/articles/islam-in-iran-vii-the-concept-of-mahdi-in-twelver-shiism | تاریخ بازبینی = | زبان = en}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = Aslan | نام = Reza | پیوند نویسنده = رضا اصلان | نام ویراستار = Juan | نام خانوادگی ویراستار = Eduardo Campo | مقاله = Mahdī | ویرایش = 1st | دانشنامه = Encyclopaedia of Islam | سال = ۲۰۰۹ | ناشر = Infobase Publishing | مکان = New York | شابک = | صفحه = 447–448 | پیوند = | زبان = en}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = Berkey| نام =Jonathan P. | پیوند نویسنده = | عنوان =The Formation of Islam: Religion and Society in the Near East, 600–1800 | جلد = | سال = ۲۰۰۳| ناشر = Cambridge University Press|مکان = | شابک =978-0-511-06580-4|زبان = en}}
* {{یادکرد دانشنامه |نام خانوادگی=Calmard |نام=Jean |پیوند نویسنده=جان کالمارد|مقاله=Jamkarān |دانشنامه=Encyclopædia Iranica |سال=۲۰۱۱|پیوند مقاله=http://www.iranicaonline.org/articles/jamkaran | پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/68aMIsiFp | تاریخ بایگانی = 21 June 2012 | تاریخ بازبینی = 22 May 2019 | زبان = en}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = Corbin | نام = Henry | پیوند نویسنده = هانری کربن | عنوان = History of Islamic Philosophy | ترجمه = Liadain Sherrard, Philip Sherrard | نشانی = | ویرایش = | سال = ۱۹۹۳ | ناشر = Paul International in association with Islamic Publications for The Institute of Ismaili Studies | مکان = London | شابک = 0710304161 | زبان = en}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = Eliash | نام = J. | پیوند نویسنده = | مقاله = {{unicode|Ḥasan al–ʿAskarī}} | دانشنامه = Encyclopaedia of Islam | جلد= 3 | سال = ۱۹۸۶ | ناشر = E. J. Brill | مکان = | زبان = en | شابک = 9004078193 | صفحه = 246–247 | پیوند = | تاریخ بازبینی =}}
* {{یادکرد |نام خانوادگی= Fathi |نام= Nazila |عنوان= In Iran, Debate Over an Article of Faith |نشانی= http://www.webcitation.org/mainframe.php |خبرگزاری= |تاریخ بازبینی= March 6, 2011 |تاریخ انتشار= May 18, 2008 |ناشر= [[نیویورک تایمز|The New York Times]] |نشانی بایگانی= https://web.archive.org/web/20130822210654/http://www.webcitation.org/mainframe.php |تاریخ بایگانی= ۲۲ اوت ۲۰۱۳ |زبان= en |url-status= dead}}
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = Filiu | نام = | پیوند نویسنده = | عنوان = The Return of Political Mahdism | ژورنال = Current Trends in Islamist Ideology | سری = | دوره = vol. 8 | شماره = | مکان = | ناشر = | تاریخ = 21 May 2009 | صفحه = 26–38 | زبان = en | تاریخ دسترسی =}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = Furnish | نام = Timothy R. | پیوند نویسنده = | نام خانوادگی۲ = Rubin | نام۲ = Michael |عنوان = Holiest wars: Islamic Mahdis, their Jihads, and Osama bin Lade | سال = ۲۰۰۵ | ناشر = Praeger Publishers | شابک = 0275983838 | زبان = en}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = Halm | نام = Heinz | پیوند نویسنده = هاینز هالم | عنوان = Shi'ism | جلد = | سال = ۱۹۸۷ | ناشر = Columbia University Press |مکان = | شابک = 0231135874 | زبان = en}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = Hodgson | نام = M. G. S. | پیوند نویسنده = | مقاله = {{unicode|Ḥudjdja}} | دانشنامه = [[دانشنامه اسلام|Encyclopeadia of Islam]] | جلد = 3 | سال = ۱۹۸۶ | ناشر = Brill | مکان = Leiden | شابک = 90 04 08118 6 | صفحه = 544–545 | زبان = en}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = Hussain | نام = .Jassim M | پیوند نویسنده = | نام ویراستار۱ =Seyyed Hossein | نام خانوادگی ویراستار۱ = Nasr | نام ویراستار۲ =Hamid |نام خانوادگی ویراستار۲ = Dabashi |نام ویراستار۳ = Seyyed Vali Reza |نام خانوادگی ویراستار۳ =Nasr | فصل = Chapter 2: Messianism and the Mahdi | نشانی فصل = | نویسندگان سایر بخش‌ها = | عنوان = Expectation of the millennium: Shiʻism in history | کوشش = | ویرایش = 2nd | سال = ۱۹۸۷ | ماه = | سال اصلی = | ناشر = SUNY Press | مکان = Albany, USA | شابک = 0887068448 | زبان = en}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = Hussain | نام = .Jassim M | پیوند نویسنده = | نام ویراستار = | نام خانوادگی ویراستار = | پیوند =https://www.al-islam.org/occultation-twelfth-imam-historical-background-jassim-m-hussain | فصل = | نشانی فصل = | نویسندگان سایر بخش‌ها = | عنوان = The Occultation of the Twelfth Imam (A Historical Background) | کوشش = | ویرایش = | سال = 1982 | ماه = | سال اصلی = | ناشر = Muhammadi Trust of Great Britain and Northern Ireland | مکان = | شابک = 9780907794011| زبان = en}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = Klemm | نام = Verena | پیوند نویسنده = ورنا کلم| مقاله = Islam in Iran ix. The Deputies of Mahdi | دانشنامه = Encyclopædia Iranica | سال = ۲۰۰۷ | ناشر = | مکان = | شابک = | صفحه = | پیوند مقاله = http://www.iranicaonline.org/articles/islam-in-iran-ix-the-deputies-of-mahdi | پیوند بایگانی = http://www.webcitation.org/65TQCxlyF | تاریخ بایگانی = 15 February 2012 | تاریخ بازبینی = 1 March 2011 | زبان = en}}
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = Kohlberg | نام = Etan | پیوند نویسنده =| عنوان = From Imāmiyya to Ithnā-'ashariyya | ژورنال = Bulletin of the School of Oriental and African Studies | سری = | دوره = 39| شماره = 3 | مکان = | ناشر = Cambridge University Press on behalf of School of Oriental and African Studies | تاریخ = | سال = ۱۹۷۶ | ماه = | صفحه = 521–534 | تاریخ دسترسی =| زبان = en}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = Kohlberg | نام = Etan | پیوند نویسنده = ایتان کولبرگ | دانشنامه = [[دانشنامه اسلام|Encyclopaedia of Islam]] | مقاله = Safīr | ویرایش = 2nd | سال = ۱۹۸۶ | ناشر = [[انتشارات بریل|E. J. Brill]] | مکان = Leiden | زبان = en | شابک = 90 04 09834 8 | جلد = 5}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = Madelung | نام = Wilferd | پیوند نویسنده = ویلفرد مادلونگ | دانشنامه = [[دانشنامه اسلام|Encyclopaedia of Islam]] | مقاله = al–Mahdī | ویرایش = 2nd | سال = ۱۹۸۶ | ناشر = [[انتشارات بریل|E. J. Brill]] | جلد = 5 | عنوان = Khe-Mahi | مکان = Leiden | شابک =90-04-07819-3 | صفحه = 1231–1238 | زبان = en}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = Modarressi| نام = Hossein| پیوند نویسنده =حسین مدرسی | عنوان = Crisis and Consolidation in the Formative Period of Shi'Ite Islam: Abu Ja'Far Ibn Qiba Al-Razi and His Contribution to Imamite Shi'Ite Thought| جلد = | سال = ۱۹۹۳| ناشر =Princeton: Darwin Press |مکان = | شابک =0-878-50095-2 | زبان = en}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = Momen| نام = Moojan| پیوند نویسنده =موژان مؤمن | عنوان = An Introduction to Shi'i Islam| جلد = | سال = ۱۹۸۵| ناشر = Yale University Press|مکان = | زبان = en | شابک = 0300035314}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = Robinson| نام =Chase F. | پیوند نویسنده =چیز رابینسون | عنوان = The New Cambridge History of Islam, Volume 1 | جلد = 1| سال = 2010| ناشر = Cambridge University Press|مکان = | شابک =9780521515368 |زبان = en}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = Sachedina | نام = Abdulaziz Abdulhussein | پیوند نویسنده = عبدالعزیز ساشادینا | عنوان = Islamic messianism: the idea of Mahdī in twelver Shīʻism | جلد = | سال = ۱۹۸۱ | ناشر = SUNY press |مکان = | زبان = en| شابک = 0-87395-442-4}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = Sachedina | نام = .Jassim MAbdulaziz Abdulhussein | پیوند نویسنده = | نام ویراستار۱ =Seyyed Hossein | نام خانوادگی ویراستار۱ = Nasr | نام ویراستار۲ =Hamid |نام خانوادگی ویراستار۲ = Dabashi |نام ویراستار۳ = Seyyed Vali Reza |نام خانوادگی ویراستار۳ =Nasr | پیوند ویراستار = | فصل = Chapter 2: Messianism and the Mahdi | نشانی فصل = | نویسندگان سایر بخش‌ها = | عنوان = Expectation of the millennium: Shiʻism in history | کوشش = | ویرایش = 2nd | سال = ۱۹۸۷ | ماه = | سال اصلی = | ناشر = SUNY Press | مکان = Albany, USA | شابک = 0887068448 | زبان = en}}
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = Poonawala | نام = Ismail K | پیوند نویسنده =اسماعیل پوناوالا| عنوان = Crisis and Consolidation in the Formative Period of Shi'ite Islam: Abu Ja'far ibn Qiba al-Razi and His Contribution to Imamite Shi'ite Thought by Hossein Modarressi | ژورنال = Journal of Law and Religion | سری = | دوره = 15| شماره = 1/2 | مکان = | ناشر = Journal of Law and Religion, Inc. | تاریخ = | سال =۲۰۰۰–۲۰۰۱ | صفحه = 455–458 | زبان = en | تاریخ دسترسی =}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = Silverstein | نام = Adam | پیوند نویسنده = | عنوان = Islamic history: Avery short introduction | جلد = | سال = ۲۰۱۰ | ناشر = [[انتشارات دانشگاه آکسفورد|OUP]] |مکان = | شابک = 9780199545728 | زبان = en}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = Tabatabaee | نام = Sayyid Mohammad Hosayn | پیوند نویسنده = علامه طباطبایی | ترجمه = [[سید حسین نصر|Seyyed Hossein Nasr]] | کتاب = Shi'ite Islam | ناشر = Suny press| سال = 1979 | شابک =0-87395-272-3|زبان = en}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = Tabatabi | نام = Allamah | پیوند نویسنده = علامه طباطبایی | نام ویراستار۱ =Seyyed Hossein | نام خانوادگی ویراستار۱ = Nasr | نام ویراستار۲ =Hamid |نام خانوادگی ویراستار۲ = Dabashi |نام ویراستار۳ = Seyyed Vali Reza |نام خانوادگی ویراستار۳ =Nasr| فصل = Chapter 2: Messianism and the Mahdi | عنوان = Expectation of the millennium: Shiʻism in history | ویرایش = 2nd | سال = ۱۹۸۹ | ناشر = SUNY Press | مکان = Albany, USA | زبان = en | شابک = 0887068448}}
{{پایان}}
{{پایان پانویس}}

== برای مطالعهٔ بیشتر ==
* {{یادکرد وب| نام خانوادگی=خضر حیدری|نام=فهیمه|تاریخ=۱۴ اردیبهشت ۱۳۹۶|عنوان= امام زمان؛ باور مذهبی یا واقعیت تاریخی؟|نشانی= https://www.radiofarda.com/a/f7-taboo-e32-on-concept-of-mahdi-in-shia/28468674.html|ناشر=[[رادیو فردا]]|تاریخ بازبینی=۱۳ اسفند ۱۴۰۱}}
* {{یادکرد کتاب |نام خانوادگی۱=Ghaemmaghami |نام۱=Omid |عنوان=Encounters with the Hidden Imam in Early and Pre-Modern Twelver Shīʿī Islam |تاریخ=2020 |ناشر=brill |شابک=978-90-04-41315-3 |نشانی=https://brill-com.wikipedialibrary.idm.oclc.org/display/title/34465 |تاریخ بازبینی=27 اکتبر 2023}}
{{جعبه آغازی}}
{{S-hou|[[بنی‌هاشم]]|۱۵ شعبان|۲۵۵ ه‍. ق|||[[قریش]]|حجت بن الحسن}}
{{S-rel|sh}}
{{S-bef|قبل=[[حسن عسکری]]}}
{{S-ttl|عنوان=[[دوازده امام|امامِ امامیه]]|سال‌ها=اکنون–۲۶۰}}
{{S-inc}}
{{جعبه پایانی}}

{{امامان شیعه}}
{{شیعه-افقی}}
{{مهدویت}}
{{موعود آخرالزمان}}

{{Subject bar |portal1=مهدویت |portal2=اسلام |portal3=تشیع |commons=y |commons-search=Category:Muhammad al-Mahdi |q=y |q-search=حجت بن الحسن}}
{{داده‌های کتابخانه‌ای}}

[[رده:حجت بن الحسن| ]]
[[رده:آخرالزمان از دیدگاه شیعیان]]
[[رده:افراد بیزانسی‌تبار]]
[[رده:افراد مرتبط با ظهور]]
[[رده:افراد مفقودالاثر]]
[[رده:افراد مقدس نزد شیعه دوازده‌امامی]]
[[رده:افرادی که وجودشان مورد بحث است]]
[[رده:امامان دوازده‌گانه|*۱۲]]
[[رده:امامان سده ۹ (میلادی)]]
[[رده:امامان شیعه|*۱۲]]
[[رده:چهارده معصوم]]
[[رده:حسن عسکری]]
[[رده:خانواده محمد]]
[[رده:زادگان ۲۵۵ (قمری)]]
[[رده:زادگان ۸۶۸ (میلادی)]]
[[رده:زادگان ۸۶۹ (میلادی)]]
[[رده:شیعیان اهل عراق]]
[[رده:عرب‌های سده ۹ (میلادی)]]
[[رده:منجی]]
[[رده:مهدویت در باور شیعه دوازده‌امامی]]
[[رده:مهدویت]]