فیلیپو برونلسکی

فیلیپو برونلسکی
نام هنگام تولد	فیلیپو برونلسکی
زادهٔ	۱۳۷۷ فلورانس
درگذشت	۱۴۴۶
ملیت	ایتالیایی
پیشه	معمار

فیلیپو دی سر برونلسکو دی لیپو لاپی (Filippo di ser Brunellesco di Lippo Lapi)، که بیشتر با نام فیلیپو برونلسکی شناخته می‌شود (زاده‌ی ۱۳۷۷ – درگذشته‌ی ۱۵ آوریل ۱۴۴۶)، معمار، طراح، زرگر و مجسمه‌ساز برجسته‌ی ایتالیایی بود. لئون باتیستا آلبرتی او را با لقب دوستانه‌ی «پیپو» خطاب می‌کرد.

برونلسکی به‌عنوان یکی از بنیان‌گذاران معماری رنسانس شناخته می‌شود و از او به‌عنوان نخستین مهندس مدرن، برنامه‌ریز شهری، و ناظر ساخت‌وساز مستقل یاد می‌شود. در سال ۱۴۲۱، او نخستین فردی بود که در جهان غرب موفق به دریافت حق ثبت اختراع شد—رویدادی تاریخی که آغازگر مفهوم مالکیت فکری در حوزه‌ی فناوری و طراحی بود.

برونلسکی بیش از هر چیز به‌خاطر طراحی گنبد کلیسای جامع فلورانس (Santa Maria del Fiore) شهرت دارد—بزرگ‌ترین گنبد آجری جهان که بدون استفاده از داربست ساخته شد و شاهکاری مهندسی در تاریخ معماری محسوب می‌شود. افزون بر آن، او بنیان‌گذار تکنیک ریاضی پرسپکتیو خطی در هنر بود؛ روشی که تا اواخر قرن نوزدهم بر نحوه‌ی تصویرسازی فضایی در نقاشی‌ها سلطه داشت و تأثیر عمیقی بر شکل‌گیری علم مدرن گذاشت.

دستاوردهای برونلسکی تنها به معماری محدود نمی‌شود؛ او در زمینه‌های مجسمه‌سازی، ریاضیات، مهندسی مکانیکی، و حتی طراحی کشتی نیز فعالیت داشت. بیشتر آثار باقی‌مانده‌ی او در شهر فلورانس قرار دارند و همچنان الهام‌بخش هنرمندان، معماران و مورخان هنر هستند.

فیلیپو برونِلِسکی که آموزش زرگری دیده بود و در فنون کار با فلزات (پیکره‌های نقره در محراب سان جاکوپو در کلیسای جامع پیستویا) و خراطی (شمایل تصلیب عیسی در بازیلیکای سانتا ماریا نووِلا در فلورانس) مهارت داشت، در نتیجهٔ چند سفر به رم به «رسالت» واقعی خود برای معماری پی برد.

گنبد کلیسای سانتا ماریا دلفیوره ۱۴۳۶-۱۴۲۰

نخستین و مهمترین این سفرها در سال ۱۴۰۲ و با همراهی دوناتِلّو انجام گرفت. برونِلِسکی که از سردمداران زندگی فرهنگی فلورانس بود، از سال ۱۴۰۹ کار خود در ساخت کلیسای جامع سانتا ماریا دل فیوره را آغاز کرد و در ۱۴۱۸ شروع به ساخت گنبد عظیم کلیسا کرد که بنا بر معیارهای فنی و زیباشناختی کاملاً جدیدی طراحی شده بود.

این پژوهشگر ریاضیات کاربردی آغازگر دورهٔ پرسپکتیو «علمی» بود که به منظور درک و ساخت منطقی فضاهای سنجیده به کار گرفته می‌شد؛ با برونلسکی بود که اومانیسم در هنر پدید آمد. ساختمانهایی که او در فلورانس ساخت و تبدیل به مایهٔ الهام بسیاری معماران پس از او شد، نشانگر مجموعهٔ گسترده‌ای از سبکهای گوناگون است، از بازیلیکاهای شکوهمند گرفته تا نیایشگاه‌های کوچک پلان مرکزی، از کاخهای خصوصی تا بیمارستانها، از آرایشهای شهری تا طراحی های نظامی و مکانیکی. هرآنچه به دست او انجام می‌شد، همواره احساسی از ضرباهنگی سنجیده و شگفت‌آور به بیننده القا می‌کرد، به گونه‌ای که هر جزء از ساختار، رابطهٔ خیره‌کننده‌ای با تناسبهای کل آن داشت.

گنبد کلیسای جامع فلورانس (۱۴۲۰–۱۴۶۱)

گنبد کلیسای جامع سانتا ماریا دل فیوره در فلورانس، که میان سال‌های ۱۴۲۰ تا ۱۴۶۱ ساخته شد، یکی از برجسته‌ترین دستاوردهای معماری رنسانس و شاهکار فیلیپو برونلسکی محسوب می‌شود. ساخت کلیسا از سال ۱۲۹۶ آغاز شد، اما پس از مرگ معمار نخست، آرنولفو دی کامبیو، به مدت پنجاه سال متوقف شد. برج ناقوس توسط جوتو در دهه‌ی ۱۳۳۰ آغاز شد و طرح اولیه‌ی گنبد بین سال‌های ۱۳۳۴ تا ۱۳۶۶ توسط گروهی از معماران و نقاشان تهیه گردید. گنبد پیشنهادی با ارتفاع بیش از ۸۰ متر و قطر پایه‌ی ۴۲ متر، بزرگ‌تر از گنبد پانتئون و هر گنبد دیگری در اروپا بود—ساخت گنبدی با این ابعاد از دوران باستان بی‌سابقه بود.

در سال ۱۴۱۸ مسابقه‌ای برای انتخاب سازنده‌ی گنبد برگزار شد که برونلسکی با کمک مدل آجری ساخته‌شده توسط دوستش دوناتلو برنده شد. با ممنوعیت استفاده از پشت‌بند و نبود تیرهای بلند و مقاوم برای داربست، چالش‌های مهندسی فراوانی وجود داشت. برونلسکی با نبوغ ریاضی و فنی خود، گنبدی دوپوسته طراحی کرد که بعدها الگویی برای گنبدهای بزرگ دیگر مانند لس انوالید در پاریس و ساختمان کنگره‌ی آمریکا شد. اسکلت گنبد شامل ۲۸ رِب مرمری افقی و عمودی بود که هشت تای آن از بیرون قابل مشاهده‌اند. بیش از چهار میلیون آجر در ساخت آن به‌کار رفت و راه‌پله‌ای باریک میان دو پوسته تا فانوس بالای گنبد امتداد دارد.

برونلسکی برای بالا بردن مصالح، ماشین بالابر جدیدی اختراع کرد که بعدها مورد تحسین لئوناردو داوینچی قرار گرفت. او همچنین با استفاده از زنجیرهای چوبی و ماسه‌سنگی، فشار سازه را کنترل کرد و نیاز به پشت‌بندهای پرطرفدار معماری گوتیک را کاهش داد. الگوی آجرچینی «شاه‌ماهی» (herringbone) که احتمالاً از معماری رومی الهام گرفته شده بود، در این پروژه احیا شد. پس از تکمیل گنبد، مسابقه‌ای برای طراحی فانوس تزئینی بالای آن برگزار شد که باز هم برونلسکی برنده شد، اما پیش از نصب نهایی درگذشت. آخرین مشارکت او در سال ۱۴۳۸ طراحی چهار نیم‌گنبد تزئینی در اطراف پایه‌ی گنبد بود که با الهام از مدل‌های رومی، به‌صورت پلکانی چیده شدند و بعدها الهام‌بخش معماری رنسانس متأخر و آثار برجسته‌ای چون Tempietto اثر برامانته شدند.

پایه‌­ریزی معماری نوین

نکته­‌ی جالب در مورد برونلسکی این بود که او در پی تدوین سبک و شیوه­‌ی نوینی در هنر و معماری برآمد و به‌راستی توانست در این کار موفق شود. از قرن 15 تا نزدیک قرن 20 میلادی معماران غربی (اروپا و آمریکا) باتوجه‌به اصول سبک او بناهای خود را می‌­ساختند. کافی است تا به مناطق مختلف در اقصی‌نقاط آمریکا و به اخص اروپا سفر کنید تا شواهد زنده‌­ی پیروی از فرم­‌های کلاسیک برونلسکی در ساخت ستون­‌های و طاق‌­ها را ببینید.

این روند تا قرن 20 ادامه داشت و در عصر معاصر بود که تعدادی از معماران شیوه­‌ی برونلسکی را تغییر و یا به چالش کشیدند و تغییراتی در آن پدید آوردند. البته که این منش نیز از همان سنتی پیروی می­‌کرد که برونلسکی نیز بر اساس آن عمل کرد، یعنی به چالش طلبیدن سبک قدیم و تغییر آن؛ اما نباید ناگفته گذاشت که با تمام این تغییرات هنوز رد پای فنون و سبک برونلسکی را می‌توان در اجزای مختلفی مثل گچ­‌بری قاب پنجره­‌ها، ابزارسازی، تناسبات اجزای ساختمان و غیره، مشاهده کرد. او در پی پایه­‌ریزی معماری مدرن بود و باید گفت که بدون شکی به این مهم دست‌یافت.

آثار برجسته‌

• گنبد کلیسای جامع فلورانس (Dome of the Florence Cathedral) – ساخته‌شده بین سال‌های ۱۴۱۹ تا ۱۴۳۶
• بیمارستان کودکان بی‌سرپرست (Ospedale degli Innocenti) – آغاز در ۱۴۱۹، تکمیل حدوداً تا ۱۴۴۵
• کلیسای جامع سن لورنزو (The Basilica of San Lorenzo) – از ۱۴۱۹ تا دهه‌ی ۱۴۸۰
• تالار اجتماعات کاخ پارته گوئلفا (Meeting Hall of the Palazzo di Parte Guelfa) – دهه‌ی ۱۴۲۰ تا ۱۴۴۵
• ساکرِستیا وِکیا (سالن قدیمی قربانگاه) کلیسای سن لورنزو (Sagrestia Vecchia) – از ۱۴۲۱ تا ۱۴۴۰
• کلیسای سانتا ماریا دلی آنجلی (Santa Maria degli Angeli) – ناتمام، آغاز در سال ۱۴۳۴
• فانوس گنبد کلیسای جامع فلورانس (The lantern of Florence Cathedral) – ساخته‌شده بین ۱۴۳۶ تا حدود ۱۴۵۰
• نیم‌گنبدهای تزئینی گنبد کلیسای جامع فلورانس (The exedrae) – ساخته‌شده بین ۱۴۳۹ تا ۱۴۴۵
• کلیسای سانتو اسپیریتو (The church of Santo Spirito) – از ۱۴۴۱ تا ۱۴۸۱
• نمازخانه پاتسی (Pazzi Chapel) – ساخته‌شده بین ۱۴۴۱ تا دهه‌ی ۱۴۶۰

جستارهای وابسته

• رنسانس
• مازاتچو

منابع

• خلج، اهورا (۱۴۰۱). مقاله برونلسکی. تهران: اراد.

Francesca Prina, Elena Demartini. 1000 Years of World Architecture. Thames & Hudson, 2005. p.۳۹۰