ارث

برای دیگر کاربردها ارث (ابهام‌زدایی) را ببینید.

«وارث» به اینجا تغییرمسیر دارد. برای دیگر کاربردها وارث (ابهام‌زدایی) را ببینید.

یک عدد گواهی انحصار وراثت فردی که تعدد زوجات داشته است

اِرث به کلیه اموال، عناوین، بدهی‌ها، حقوق و وظایف شخص پس از مرگش گفته می‌شود که به شخص دیگری منتقل می‌گردد. ارث به مدت طولانی نقش اساسی در جوامع بشری داشته‌است. مجموعه قوانین انتقال ارث در جوامع مختلف متفاوت و در طول زمان تغییرات بسیاری کرده‌است.

تاریخ

Edvard Munch - Inheritance

در دوران حکومت فراعنه مصر، ثروت حاصل از کار افراد، ملک پادشاه بود و پس از مرگ هر انسان، تمام ثروت او در اختیار پادشاه قرار می‌گرفت و در یونان قدیم نیز، اموال و ثروت انسان‌ها ملک عموم جامعه بود و هر انسان نماینده جامعه در اداره آن‌ها تلقی می‌شد و لذا ارث او هم پس از مرگ در اختیار جامعه قرار می‌گرفت و «پسر ارشد» نمایندگی جامعه را در اداره میراث متعهد می‌شد. مصریان هم بمانند یونانیان در دوره دوم ارتقای فرهنگی خویش به این نتیجه رسیده بودند که نمی‌توان دل‌بستگی شدید هر انسان را به اموال و دست رنج خویش و فرزندان خود را نادیده گرفت. بی‌توجهی حکومت به این واقعیت انگیزه کار و تلاش را نابود ساخته و بذر خصومت و عناد را در قلوب مردم می‌کارد؛ لذا قانون انتقال میراث را به بزرگ‌ترین پسرِ میت را، تصویب و اجرا کردند. در نتیجه پادشاه باکوربوس در قرن هشتم ق. م قانون انتقال ارث به بزرگ‌ترین فرزند پسر را تصویب کرد و در نتیجه در مصر قدیم نیز، ترکه متوفی به پسر بزرگ‌تر منتقل می‌شد و برادران و خواهران دیگر، می‌بایست زندگی مشترکی را به ریاست برادر ارشد داشته باشند؛ ولی به‌هرحال در هردوی مصر و یونان، زنان از ارث بردن محروم بودند. در انگلستان نیز تا چندی قبل، تمامی ماترک پدر، تنها به پسر ارشد منتقل می‌شد و اگر متوفی فرزند ارشد پسر نداشت، ارث منحصر به فرزندان ذکور بود.در حال حاضر نیز متأسفانه در بعضی شهرستان ایران تیز مناطق روستایی هستند که هنوز قوانین برای خود وضع کردند که فرزند ذکور فقط ارث میبرند.در قانون کشور ما اگر فرزند، منحصر به یکی باشد پسر یا دختر تمام ترکه ‌به او می‌رسد. اگر اولاد متعدد باشند همه پسر، یا همه دختر باشد، ترکه بین آنها بالسویه (مساوی) تقسیم می‌شود. اگر اولاد متعدد باشند و بعضی از آنها پسر و بعضی دختر، پسر دو برابر دختر می‌برد.

ارث در ادیان

قوانین دین زرتشت

در اوستا، اشاره ای به ارث زنان نشده است. اما در فقه امروزی زرتشتیان، زن، مستحق یک ششم میراث شوهر، و دختر، مستحق نصف سهم پسر از ارث شناخته شده است.طبق ایین زرتشت هرگاه ورثه عبارت باشند از زوجه و دو دختر و یک پسر، زوجه سهم معینه خود را از ماترک برداشته و بقیه را نصف جهت ازدواج دو دختران و نصف دیگر بهره پسر خواهد بود اگر مردی با بیوه ای که دارای فرزند است ازدواج کند و از آن زن صاحب اولاد گردد در صورت فوت مرد، نافرزندان او از ماترکش ارث نمی برند ولی زن یک سهم و پسران خودش دو سهم و دختران او یک سهم از ماترک او ارث خواهند برد. البته در آیین زرتشتی و در دوره ساسانیان دختری که شوهر دارد واجد این شرایط نیست از ارث محروم است

قوانین یهود

میزان ارث هر یک از وراث و به صورت خاص ارث زن جنبه توافقی دارد و هر پدری قبل از مرگ می‌تواند با تنظیم وصیت‌نامه سهم ارث هر یک از وراث را با شرایطی تعیین نماید ملاک ارث در ایران امروز به دنبال اصلاحیه سال ۱۳۵۶ می‌باشد؛ که با خواست یهودیان ایران و تأیید ریشون لصیون اجرا می‌گردد که البته قابل تغییر است. در ایران سهم الارث دختر نصف پسر می‌باشد.

قوانین دین مسیحیت

انجیل شریعت و قانون و فقه مستقل و مشخصی را ارائه نکرده و لذا پاپ های کلیسا مسیحیان را به شریعت یهود ارجاع دادند

قوانین اسلام

دنیای قبل از اسلام، برای زن حقوق ارثی مستقل و مسلّمی قائل نبودند، یا اصلاً به او ارث نمی‌دادند یا اگر می‌دادند به‌صورت سهم قطعی و مفروض نبود؛ بلکه احتمال داشت که به‌عنوان وصیت، مالی را برای زن بگذارند. به دیگر عبارت، محرومیت زن از ارث، سنت رایج و حاکم بر ادیان قبل از اسلام بود. مطابق با قوانین اسلامی، ارث بین فرزندان پسر و دختر به صورت ۲ سهم برای پسر و یک سهم برای دختر تقسیم می‌شود. چنانچه پدر و مادر وارث باشند سهم آن‌ها نیز به صورت ۲ به ۱ خواهد بود. در صورت مرگ پدر و وجود فرزندان و مادر، ارث مادر ۱ قسمت از ۸ قسمت کل دارایی‌ها خواهد بود.

طبقات

طبقات ارث به سه دسته تقسیم می‌شوند. قانون مدنی در ماده ۸۶۲ طبقات ارث را بدینگونه بیان کرده:

طبقات ارث

طبقه‌ها	وراث
طبقه اول	پدر	مادر	فرزندها
طبقه دوم	پدربزرگ	مادربزرگ	هم‌نیا ها
طبقه سوم	عمات (عمه) و عمام (عمو)	خوان (دایی) و خالات (خاله)	فرزندها

طبقات

در تقسیم ارث، اولویت با درجه اول در طبقه اول است و در صورتی که هر یک از طبقات و درجات وجود نداشته باشند، طبقه و درجه بعدی در اولویت ارث بردن از متوفی قرار می‌گیرند. تا زمانی که یک وارث از طبقه پیشین وجود داشته باشد نوبت به ارث طبقه بعدی نمی‌رسد.

طبقه اول: پدر و مادر و اولاد، درجه اول، اولادِ اولاد (نوه)،‌ درجه دوم و اولادِ اولادِ اولاد (نبیره) درجه سوم از طبقه اول هستند. همچنین زوج (مرد همسر) یا زوجه (زن همسر) نیز با پدر و مادر یا اولاد در ارث شریک هستند.

طبقه دوم: پدربزرگ و مادربزرگ و خواهر و برادر و خواهرزادگان و برادرزادگان میت، در طبقه دوم ارث قرار دارند. پدرِپدر، پدرِمادر،‌ مادرِمادر، مادرِپدر و برادر و خواهر میت، درجه اول؛ پدرِجد، مادرِجد، پدرِجده، مادرِجده، خواهرزادگان و برادرزادگان میت، درجه دوم طبقه دوم ارث هستند.

طبقه سوم: عموها، عمه‌ها، دایی‌ها و خاله‌ها و فرزندان آنان در طبقه سوم ارث قرار دارند. عمو‌ها، عمه‌ها، دایی‌ها و خاله‌ها، درجه اول؛ اولاد آنان، درجه دوم طبقه سوم ارث هستند.

حاجب ارث

طبقات و درجات ارث هرکدام که به میت نزدیک‌تر باشند ارجحیت ارث طبقه و درجه بعدی هستند. گاهی برای همه ارث و گاهی برای بخشی از آن، حاجب وجود دارد. مثلا زوجه در صورتی که میت اولاد داشته باشد یک‌هشتم ارث می‌برد و اگر نداشته باشد، یک‌چهارم. همان طور که از تعریف واژه حجب بر می‌آید این واژه بر دو قسم است قسمت اول حجب حرمانی و قسمت دوم حجب نقصانی.

سهم

در تقسیم ترکه، سهم پدربزرگ و مادربزرگ، به فرض فوت پدر یا مادر، هردو غیر جداگانه یک ششم از ترکه متوفی است.

جدول سهم‌الارث طبقه اول

وراث	میزان سهم‌الارث	توضیحات
پدر یا مادر یا یک اولاد	تمام اموال به او می‌رسد	در صورتی که هر یک از این افراد تنها وارث باشند
پدر و مادر	مادر اگر متوفی فرزند یا بیش از یک برادر نداشته باشد: یک سوم اموال اگر متوفی دو برادر یا چهار خواهر یا فرزند داشته باشد: یک ششم پدر در هر دو صورت مابقی اموال به پدر می‌رسد
پدر، مادر و یک دختر	پدر: یک ششم مادر: یک ششم دختر: سه ششم
پدر یا مادر و یک دختر	پدر یا مادر: یک ششم دختر: سه ششم
پدر و مادر و چند دختر	پدر: یک ششم مادر: یک ششم دختران: چهار ششم
پدر یا مادر و چند دختر	پدر یا مادر: یک ششم دختران: چهار ششم
پدر و مادر یا یکی از آنها و پسر و دختر	پدر: یک ششم مادر: یک ششم	مابقی اموال به نسبت پسر دو برابر دختر تقسیم می‌شود
پدر و مادر یا یکی از آنها و یک یا چند پسر	پدر: یک ششم مادر: یک ششم	مابقی اموال به پسر یا پسران به ارث می‌رسد
زوج یا زوجه در کنار وراث طبقه اول	زوج یا وجود اولاد: یک چهارم بدون اولاد: یک دوم زوجه با وجود اولاد: یک هشتم بدون اولاد: یک جهارم	زوج از عین ماترک ارث می‌برد زوجه از بهای اموال غیرمنقول و عین اموال منقول ارث می‌برد

جدول سهم‌الارث طبقه دوم

وراث	میزان سهم الارث	توضیحات
پدر بزرگ یا مادربزرگ، خواهر یا برادر (منحصرا)	تمام اموال به وی می‌رسد
پدر بزرگ و مادربزرگ پدری (منحصرا)	پدربزرگ دو برابر مادربزرگ پدری ارث می‌برد
پدربزرگ و مادربزرگ مادری (منحصرا)	پدربزرگ و مادربزرگ به طور مساوی ارث می‌برند
پدربزرگ و مادربزرگ مادری یا یکی از آنها و پدربزرگ و مادربزرگ پدری یا یکی از آنها	پدربزرگ و مادربزرگ پدری یا یکی از آنها: دو سوم اموال پدربزرگ و مادربزرگ مادری یا یکی از آنها: یک سوم	در صورتی که پدربزرگ و مادربزرگ پدری هر دو در قید حیات باشند سهم الارث (دو سوم اموال متوفی) به نسبت دو به یک بین آنها تقسیم می‌شود و اگر فقط یک نفر از آنها زنده باشد به طور کامل به وی تعلق می‌گیرد. در صورتی که پدربزرگ و مادربزرگ مادری هر دو در قید حیات باشند سهم‌الارث (یک سوم اموال متوفی) به طور مساوی بین آنها تقسیم می‌شود و اگر فقط یک نفر از آنها زنده باشد این میزان از ارث به طور کامل به آنها تعلق می‌گیرد.
چند برادر یا چند خواهر پدری یا مادری	تقسیم ماترک به نسبت مساوی
چند برادر و خواهر پدری	به نسبت دو به یک ارث می‌برند
چند برادر و خواهر پدری و چند برادر و خواهر مادری	برادر و خواهر مادری: یک سوم اموال به طور مساوی برادر و خواهر پدری: تقسیم به نسبت دو به یک
چند برادر و خواهر پدری و یک برادر یا خواهر مادری	برادر یا خواهر مادری: یک ششم چند برادر و خواهر پدری: مابقی اموال به نسبت دو به یک
پدربزرگ و مادربزرگ مادری و پدربزرگ و مادربزرگ پدری (اجداد) و خواهر و برادر	پدربزرگ و مادربزرگ مادری و خواهر و برادر: یک سوم به نسبت مساوی پدربزرگ و مادربزرگ پدری و خواهر و برادر: دو سوم به نسبت دو به یک

جدول سهم‌الارث طبقه سوم

وراث	سهم‌الارث	توضیحات
یک عمه یا خاله یا عمو یا دایی	تمامی ماترک را به ارث می‌برد
چند عمو یا چند عمه پدری یا مادری	تقسیم ماترک به نسبت مساوی
چند عمو و عمه پدری	تقسیم ماترک به نسبت  دو به یک
چند عمو و عمه مادری	تقسیم ماترک به نسبت  مساوی
چند عمو و عمه پدری و چند عمو و عمه مادری	عمو و عمه پدری: تقسیم ماترک به نسبت  دو به یک عمو و عمه  مادری: تقسیم ماترک به نسبت مساوی
چند عمو و عمه پدری و یک عمو یا عمه مادری	عمو یا عمه مادری: یک ششم چند عمو و عمه پدری: تقسیم ماترک به نسبت دو به یک
چند دایی  و چند خاله پدری یا مادری	تقسیم ماترک به نسبت مساوی
چند دایی و خاله پدری و چند دایی و خاله مادری	چند دایی و خاله مادری: یک سوم اموال به نسبت مساوی چند خاله و دایی پدری: مابقی اموال به نسبت مساوی
چند دایی  و خاله پدری و یک دایی یا خاله مادری	خاله یا دایی مادری: یک ششم چند دایی و خاله پدری: مابقی اموال به نسبت  مساوی
چند عمو و چند عمه و چند دایی و چند خاله	چند عمو و چند عمه: دو  سوم چند دایی و چند خاله: یک سوم
زوج یا زوجه	یک سوم	مابقی اموال سهم عمه و عموها و خاله و دایی‌ها خواهد بود

منع ارث

اگر وارث مرده باشد، قاتل، کافر یا فرزند زنازاده باشد، منع ارث می‌شود. در ازدواج موقت، ارثی به زوجین تعلق نمی‌گیرد، مگر اینکه در شرایط ضمن عقد نکاح قید شود. در صورتی که متوفی هیچ وارثی نداشته باشد، تصمیم‌گیری در خصوص اموال متوفی به دولت واگذار می‌شود.

در جرایم کیفری

مباشرت در قتل: در جرایم کیفری تنها مباشرت در قتـل عمدی، از موانع ارث است فلذا مباشرت در قتل غیرعمدی؛ مانع ارث به شمار نمیرود. همچنین قتـل عمدی باید نامشروع باشد تا مانع ارث گردد. برای نمونه قتل از باب دفاع مشروع یا بعنوان مامور اجرای احکام کیفری مانع ارث نیست. مبنای حرمان قاتل از ارث، بی‌لیاقتی اوست و با بخشش مورث هم قاتل ارث نمیبرد ولی قتلی که به دستور مورث و برای رهایی او از درد و رنج و بدنامی واقع میشود مانع ارث نیست. همچنین اگر وارثی به عمد سبب ساقط شدن جنین شودگرچه عمل او از نظر کیفری قتل نیست ولی به حکم ماده ۸۵۲ قانون مدنی از ارث محروم میشود.

معاونت در قتل: معاونت در قتـل عمدی مورث مانع ارث نمیباشد گرچه نظر غالب معتقد است معاون در قتل عمدی نیز محروم از ارث است ولی ماده ۳۵۷ قانون مجازات بگونه‌ای انشاء شده است که معاون در قتل عمدی را شامل نمی شود و از ارث بردن منع نمیکند. در صورتى که معاونت به شکلى باشد که قتل به هر دو نسبت داده شود، هم قاتل و هم معاون، هر دو از ارث محرومند امّا اگر به این صورت نباشد، مثل این که سلاحى در اختیار قاتل قرار داده، یا جاى مقتول را به او نشان داده، این گونه معاونت، مانع از ارث نیست.

جستارهای وابسته

• مالیات بر ارث
• وارث بلافصل
• وارث مقدر
• حق اولویت نخستین فرزند
• حق وراثت کوچکترین فرزند