نمایش مبدأ برای علی بن موسی الرضا

{{مقاله برگزیده}}
{{pp-semi-indef|small=yes}}
{{جعبه زندگینامه
| نام                = علی بن موسی
| تصویر              = AliRedhaSVG.svg
| اندازه تصویر       = 170px
| توضیح تصویر        = خوشنویسی نام «علی الرّضا» به خط [[خط ثلث|ثلث]] در [[مسجد النبی]]، [[مدینه]]
| مکتب               = امام [[شیعه|شیعیان]] [[شیعه دوازده‌امامی|دوازده امامی]]
| سال‌های فعالیت     = ۲۰ سال{{سخ}}(سال ۱۸۳ تا ۲۰۳ پس از [[هجرت محمد|هجرت]])
| پس از              = [[موسی کاظم]]
| پیش از             = [[محمد تقی]]
| نام‌های دیگر       = ابوالحسن (ابوالحسن ثانی)
| لقب                = رضا، عالِمِ آلِ محمّد، صابِر، فاضِل، رَضیّ، زَکیّ، وَلیّ، وَفیّ، صِدّیق، سِراجُ‌الله، قُرَّةُ عَیْنُ الْمُؤْمِنین، مَکیدَةُالْمُلْحِدین، ثامِنُ الْاَئِمّه، ضامنِ آهو، امامِ غریب، سُلطان، غریبُ الغرباء، رِئابُ التَّدبیر، رَبُّ السَّریر، کافِی الْخَلق، کُفْوُ الْمَلِک، نورُ الْهُدی، وَفیّ، شمس الشموس، انیس النفوس، معین الضعفاء
| زادروز             = [[۱۱ ذی القعده]] سال ۱۴۸ پس از [[هجرت محمد|هجرت]]
| زادگاه             = [[مدینه]]، [[حجاز]]
| تاریخ درگذشت       = آخر [[صفر]] سال ۲۰۳ پس از [[هجرت محمد|هجرت]]
| علت مرگ            = مسمومیت با زهر
| مدفن               = [[مسجد بالاسر]]، [[حرم امام رضا]]، [[مشهد]]
| محل زندگی          = [[حجاز]] و [[خراسان بزرگ]]
| پدر                = [[موسی کاظم]]
| مادر               = [[نجمه خاتون]]
| همسر               = [[سبیکه]] (خیزران) و امّ‌حبیبه
| فرزندان            = [[محمد تقی|محمد]]، موسی، [[شاهزاده حسین (قزوین)|حسین]]، حسن، جعفر، ابراهیم و فاطمه
}}
'''علی بن موسی الرّضا''' (به {{lang-ar|عَلیُّ بْنُ موسَی الرِّضا}}؛ زادهٔ ۱۱ ذی‌قعدهٔ ۱۴۸ هجری قمری / ۲۹ دسامبر ۷۶۵ میلادی – درگذشتهٔ آخر صفر ۲۰۳ هجری قمری / ۵ سپتامبر ۸۱۸ میلادی)، فرزندِ [[موسی بن جعفر]] و [[نجمه خاتون]] و از نسل [[محمد]]، [[پیامبر اسلام]]، است. او امام هشتم [[شیعه دوازده‌امامی|شیعیان دوازده‌امامی]] بعد از پدرش موسی کاظم و پیش از پسرش [[محمد تقی]] است. هرچند منابع در علت و چگونگی ملقب شدن وی به‌عنوان «رضا» دچار اختلاف هستند، اما همگی بر شهره بودن او به این لقب، اتفاق دارند. [[کنیه]] او ابوالحسن ذکر شده که به‌جهت هم کنیه بودن با پدرش، '''ابوالحسن ثانی''' خوانده شده‌است.

دوره زندگانی علی بن موسی الرضا همزمان با [[خلافت عباسی|حکومت عباسیان]] بوده‌است که با مشکلات عدیده‌ای از جمله جنگ‌های داخلی و شورش‌های مختلف علیه حکومت مواجه بودند. دوران [[امامت]] وی با سه [[فهرست خلفای عباسی|خلیفهٔ عباسی]] شامل [[هارون الرشید]]، [[امین (خلیفه)|امین]] و [[مأمون]] مقارن بود. او در عصر حکومت هارون و امین، غالباً به مباحثه با مذاهب دیگر در باب اعتقادات اسلامی و ترویج مذهب [[امامیه]] می‌پرداخت. در این دوران با تدارک سفر و [[مناظره‌های علی بن موسی الرضا|مناظرات]] با بزرگان ادیان و مذاهب مختلف، سعی در کاهش گسترش مذاهب دیگر کرد. مبارزه با جریان [[واقفیه]] که پس از مرگ [[موسی کاظم]] و انکار امامت وی رخ‌داد، از جمله اهم اقدامات وی بشمار می‌آید. حکومت نیز در این دوران مواجهه‌ای با وی نداشت.

پس از پیروزی [[مأمون|مأمون عباسی]] در [[جنگ امین و مأمون|جنگ با امین]] در سال ۱۹۸ ه‍. ق، مأمون با گسترش قیام‌های شیعی مواجه شد. او به‌دنبال راهی برای پیروزی بر این شورش‌ها، تصمیم گرفت علی بن موسی الرضا را در حکومت دخیل کند و به‌همین منظور مقام [[ولایتعهدی علی بن موسی الرضا|ولایتعهدی خویش]] را به عهدهٔ او گذاشت. هرچند علی بن موسی، نسبت به پذیرش منصب ولایتعهدی استنکاف نمود، اما مأمون او را در سال ۲۰۰ ه‍.ق به [[مرو (شهر باستانی)|مرو]]، پایتخت خود، احضار کرد. این رویداد که مهم‌ترین فصل تاریخی حیات علی بن موسی الرضا است، در سال ۲۰۱ ه‍.ق صورت پذیرفت. در طول مسیر، اتفاقات فراوانی از کاروان علی بن موسی گزارش شده‌است که پررنگ‌ترین آنها، استماع و استنساخ [[حدیث سلسله‌الذهب]] توسط اهالی [[نیشابور]] است. علی بن موسی در طول مسیر حرکتش به مرو، به ایراد سخنرانی، گفتگو با شیعیان خویش، اعتراض به احضارش به مرو و… پرداخت. پس از این انتصاب، [[بنی عباس|خاندان عباسیان]] حاضر در [[بغداد]] که غالباً از جناح مخالف مأمون محسوب می‌شدند، اقدامات مأمون را نگران‌کننده دانستند و سرانجام مأمون را از خلافت عزل کردند و [[ابراهیم بن مهدی]] را به خلافت برگزیدند. مأمون برای دفاع از خود، به‌همراه علی بن موسی عزم بغداد کرد. با رسیدن کاروان مأمون به [[سرخس]]، وزیرش [[فضل بن سهل سرخسی|فضل بن سهل]] توسط تعدادی از سران سپاه ترور شد و دو روز بعد وقتی کاروان مأمون به [[توس]] رسید، علی بن موسی بیمار شد و از دنیا رفت. برخی منابع، با توجه به مرگ وزیر و ولیعهد مأمون در فاصله زمانی کوتاه، این را نشانه توطئه مأمون دانسته‌اند. به‌نظر منابع شیعه امامیه و برخی منابع [[اهل سنت]]، مرگ علی بن موسی مسمومیت بر اثر زهر بوده‌است؛ هر چند در منابع اهل سنت دربارهٔ شخص قاتل، اختلافاتی وجود دارد، اما منابع شیعی مأمون را مسئول این [[ترور]] دانسته‌اند. در نهایت وی در یکی از روستاهای توس به‌نام [[سناباد]] به خاک سپرده شد. در مدفن وی، بعدها [[حرم امام رضا|حرمی]] احداث شد و شهری پیرامون پدید آمد که [[مشهد]] (محل شهادت) نامیده شد.

علی بن موسی در دوران امامتش بر شیعیان، با تدریس و بیان روایات [[فقه]]ی و اعتقادی، مذهب شیعه امامی را تحکیم کرد. در این دوره، وی رویکرد [[فقه جعفری|فقهی شیعه]] را از مدیریت مستقیم و دریافت پاسخ سوالات فقهی از شخص امام، به مدیریت باواسطه از طریق [[روایت|راویان]] [[حدیث]] و [[فتوا|استفتاء]] از [[مجتهد]]ان، مبدل ساخت. وی همچنین به‌جهت استفاده از فضای باز اعتقادی و سیاسی، توانست نسبت به پدرش موسی کاظم، شاگردان بیشتری را تربیت نماید. با وجود این فضای باز، شاگردان وی قادر به ملاقات‌های آزادانه با او نبودند. همین امر سبب شد تا علی بن موسی، مراجعات دینی خود را به شاگردانش ارجاع دهد. جایگاه علمی علی بن موسی الرضا، منحصر در [[شیعه|تشیع]] نبوده و [[سنی|اهل سنت]] نیز وی را به‌عنوان دانشمندی اسلامی ستوده‌اند. دانشمندانی از اهل سنت مانند [[ابن حجر عسقلانی|اِبن حَجَرِ عَسقَلانی]] و [[ابوعبدالله ابن نجار|ابن نَجّار]] دربارهٔ جایگاه علمی وی آورده‌اند که در بیست سالگی در [[مسجد النبی|مسجد نبوی]] در [[مدینه]] بر مردم فتوا می‌خواند. بیان دیدگاه‌های علمی وی در علوم و فنون دیگری چون [[طب]]، حکایت از جایگاه ویژه او در نزد سایر دانشمندان دارد. از سه رساله مهم منسوب به وی، [[رساله ذهبیه|یک رساله]] مربوط به علم پزشکی است.

== زمینهٔ تاریخی ==
{{مرتبط|خلافت عباسی|جنگ امین و مأمون|نهضت ترجمه}}
[[پرونده:Wilayah Abbasiyyah semasa khalifah Harun al-Rashid.jpg|350px|بندانگشتی|ایالت‌های اداری خلافت عباسی در طول سلطنت هارون (۷۸۶–۸۰۹ م)]]
فرزندان [[عبدالله بن عباس]] در طول مرحلهٔ [[دعوت عباسی]] به گسترش و تعمیم آرمان مبارزهٔ ضد[[امویان|اموی]] برای گزینش یک رهبرِ [[بنی هاشم|هاشمی]] با شعار «اَلرِّضا مِنْ آلِ مُحَمَّد»، بدون مشخص کردن شخص یا شاخهٔ نامزد خلافت — چه [[بنی عباس|عباسی]] و چه [[خاندان علی|علوی]] — اقدام کردند. نام جنبش «هاشمیه» با ارجاع به خاندانِ گسترده‌تر [[بنی‌هاشم]] سبب شد عباسیان بتوانند در منزلت با [[اهل بیت]] شراکت جویند. سپس، با گسترش [[جنبش سیاه‌جامگان]] اقدام به قیام علیه سلسلهٔ [[امویان]] کردند و در سال ۱۳۲ ه‍.ق/۷۵۰ م خلافت [[عباسیان]] را مستقر نمودند. خلیفهٔ دوم عباسی، [[ابوجعفر منصور]] (حک. ۱۳۶–۱۵۸ ه‍.ق/۷۵۴–۷۷۵ م) بلافاصله پس از رسیدن به قدرت، برای باقی ماندنِ خلافت در خط خانواده‌اش، طیف وسیعی از رقبا و مخالفان را به اطاعت از خود وادار یا حذف کرد. بااین‌حال، اعتبار خلافت وی توسط شاخهٔ علویِ خاندان [[بنی‌هاشم]] — به‌عنوان قانونی‌ترین وارثان خلافت که نزدیک‌ترین پیوند خویشاوندی با [[محمد|پیامبر]] را داشتند — مورد چالش قرار گرفت.<ref>{{پک|El–Hibri|2010|ف=The Empire in Iraq|ک=The New Cambridge History of Islam|ص=269–271|زبان=en}}</ref> منصور پس از تحکیم رهبری سیاسی‌اش، زمینه‌سازی پایه‌های دولت جدید عباسی را آغاز کرد. وی ادعاهای اعتقادی تازه‌ای در مورد جایگاه خلفای عباسی به‌عنوان امامان و نمایندگان حکومت الهی ارائه کرد. خلفای عباسی به‌عنوان اعضای مقدس خانوادهٔ پیامبر، به‌عنوان حافظ ایمان اسلامی و به‌عنوان تنها حاکمانی که تداوم‌بخش آرمان سلطنتی ایرانی بودند، حکمرانی می‌کردند.<ref>{{پک|El–Hibri|2010|ف=The Empire in Iraq|ک=The New Cambridge History of Islam|ص=272–273|زبان=en}}</ref>

[[هارون الرشید|هارونُ الرَّشید]] (حک. ۱۷۰–۱۹۳ ه‍.ق/۷۸۶–۸۰۹ م)، این دولت را به اوج قدرت خود رساند و توانست تا جلوهٔ سلطنتِ عباسی را تثبیت کند.<ref>{{پک|El–Hibri|2010|ف=The Empire in Iraq|ک=The New Cambridge History of Islam|ص=280|زبان=en}}</ref> هارون که با چالش جانشینی مواجه بود، [[امین (خلیفه)|امین]] را به‌عنوان جانشینِ اصلی خود تعیین و [[مأمون]] را نیز به‌عنوان جانشین امین منصوب کرد و سرزمین‌های خلافت عباسی را میان‌شان تقسیم نمود.<ref>{{پک|اکبری|۱۳۸۴|ک=تاریخ حکومت طاهریان از آغاز تا انجام|ص=۳۵–۳۹}}</ref><ref>{{پک|التون|۱۳۸۹|ک=تاریخ سیاسی و اجتماعی خراسان در آغاز حکومت عباسیان|ص=۱۹۱}}</ref> بنابراین، امین به‌عنوان خلیفه در بغداد مستقر شد و فقط در استان‌های غربی حکومت می‌کرد، درحالی‌که مأمون حاکم خودمختار ولایات شرقی بود.<ref>{{پک|El–Hibri|2010|ف=The Empire in Iraq|ک=Cambridge History of Islam|ص=282|زبان=en}}</ref>

[[پرونده:Cheshm manuscript.jpg|بندانگشتی|راست|نگاره ای از آناتومی چشم برگرفته از کتاب ''اَلْمسائِلُ فِی الْعَیْن'' اثر [[حنین بن اسحاق|حُنَیْن بن اسحاق]]، مسئول ترجمه در [[بیت الحکمه|بَیْتُ الْحِکمَه]] در زمان مأمون]]
پس از مرگ هارون در [[توس]]، امین در [[بغداد]] و مأمون در [[مرو (شهر باستانی)|مرو]] حکومت خود را آغاز کردند. پس از مدتی، رقابت میان دو برادر به [[جنگ امین و مأمون|جنگ داخلی]] انجامید و هر یک مدعی خلافت کل قلمرو عباسیان شد. در نهایت پس از پنج سال اختلاف بین دو برادر، با [[محاصره و فتح بغداد (۱۹۷ هجری)|محاصره و فتح بغداد]] و قتل امین، مأمون در سال ۱۹۸ ه‍.ق عهده‌دار خلافت بر کل قلمرو عباسی شد.<ref>{{پک|فرای|۱۳۶۳|ک=عصر زرین فرهنگ ایران|ص=۲۰۵}}</ref><ref>{{پک|El–Hibri|2010|ف=The Empire in Iraq|ک=The New Cambridge History of Islam|ص=283–286|زبان=en}}</ref> این، نخستین بار بود که یک خلیفهٔ عباسی با شدّت عمل سرنگون می‌شد؛ موضوعی که بی شک، اعتبار نهاد سلطنتی عباسی را به‌لرزه درآورد و چگونگی درک آن از سوی جامعهٔ اسلامی را تغییر داد. در طول چهار سال آینده، خشم مردم عراق نسبت به سیاست‌های عجیبِ مأمون افزایش یافت. در این زمان و در مناطق مختلف، شورش‌های گوناگونی صورت می‌گرفت. شورش در جنوب عراق و در [[کوفه]] به‌رهبری [[ابن طباطبا|ابنِ طَباطَبا]] و با همکاری فرماندهِ سابق سپاه، [[ابوالسرایا|اَبُوالسَّرایا]] در سال ۱۹۹ ه‍.ق/۸۱۵ م، بیش از پیش بر هرج و مرج افزود.<ref>{{پک|El–Hibri|2010|ف=The Empire in Iraq|ک=The New Cambridge History of Islam|ص=285, 420–421|زبان=en}}</ref> [[زید بن موسی]] ملقب به «زَیْدُالنّار» در [[بصره|بَصره]] قیام کرد.<ref>{{پک|جعفرنیا|۱۳۹۶|ف=زید النار|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام}}</ref> [[یمن|یَمَن]] تحت شورش‌های مختلفِ علوی به‌سر می‌بُرد. اولین بار [[ابراهیم بن موسی کاظم]] در فاصلهٔ سال‌های ۱۹۹ تا ۲۰۲ ه‍.ق/۸۱۴ تا ۸۱۷ م، در آنجا رهبری را به‌دست گرفت. حسین بن حسن بن علی معروف به [[ابن افطس|ابنِ اَفطَس]] در [[مکه|مکّه]] قیام کرد. هنگامی که مأمون در ۲۰۱ ه‍.ق/۸۱۶ م تصمیم گرفت اقتدار مذهبی خویش را با تصاحب عنوانِ «خَلیفَةُالله» و همزمان نامزدی علی بن موسی الرّضا به ولایتعهدی خلیفه و تغییر رنگ رسمی دولت عباسی از سیاه به سبز ارتقا دهد، عباسیان بغداد با مطرح کردن [[ابراهیم بن مهدی|ابراهیم بن مَهدی]] به‌عنوان خلیفه، به وی پاسخ دادند و مأمون را به‌عنوان شاهزاده‌ای که از سوی ایرانیان بازیچه شده بود، رد کردند.<ref>{{پک|El–Hibri|2010|ف=The Empire in Iraq|ک=The New Cambridge History of Islam|ص=285–287, 407–408, 420–421|زبان=en}}</ref>

از سوی دیگر، شیعیان بر مبنای تفسیرِ خاصی از [[تاریخ صدر اسلام]] و موضوع [[جانشینی محمد]]، نگرش خویش از «اسلام واقعی» را مبتنی بر برداشتِ متمایز از مرجعیت دینی که به [[اهل بیت|اهلِ بیت]] پیامبر واگذار شده بود، ارائه دادند. تا پیش از انقلاب عباسی، تشیع در دو شاخه یا جریان اصلی [[کیسانیه|کِیْسانیّه]] و [[امامیه|امامیّه]] توسعه یافت که هر کدام تقسیمات درونی خود را داشتند؛ و سپس، جنبش شیعی دیگری به بنیان‌گذاری [[زیدیه|زِیْدیّه]] منجر شد. شاخه یا جناحِ اصلیِ امامیه که بعدها به این نام نامگذاری شد، امامت را از طریق تنها پسر بازماندهٔ [[حسین بن علی]]، [[سجاد|علی بن حسین زَیْنُ‌الْعابِدین]] دنبال کرد. بعد از تأسیس خلافت عباسیان، شیعیان «اهل بیت» را دقیق‌تر تعریف کردند، به‌طوری‌که [[خاندان علی|علویانِ]] [[فاطمه زهرا|فاطمی]] — هم [[حسن مجتبی|حسنی]] و هم [[حسین بن علی|حسینی]] — را دربرگرفت. پیروزی عباسیان — که با شعار «الرضا من آل محمد» به میدان آمده بودند — سبب سرخوردگی شیعیان شد که همه انتظار داشتند تا یک علوی به‌جای یک عباسی موفق به خلافت شود. دشمنی میان عباسیان و علویان هنگامی برجسته شد که عباسیان بلافاصله پس از به قدرت رسیدن‌شان، شروع به آزار و اذیت بسیاری از حامیان سابق شیعه و علوی‌شان کردند و متعاقباً، سخنگویان تفسیری [[سنی]] از اسلام شدند. عهدشکنی عباسیان با ریشه‌های شیعیِ خود، سرانجام هنگامی تکمیل شد که خلیفهٔ سوم، [[مهدی (خلیفه)|مهدی]]، اعلام کرد که پیامبر عملاً عمویش، [[عباس بن عبدالمطلب|عبّاس بن عَبدُالْمُطَّلِب]] را به‌جای علی بن ابی‌طالب به‌عنوان جانشین منصوب کرده‌است. در همان زمان موسی کاظم، هفتمین امام شیعیان امامی، با بیعتِ اکثریتِ شیعیان امامی از جمله برجسته‌ترین دانشمندان از اصحاب [[جعفر صادق]] مورد اقبال قرار گرفت. پس از قتل او، بسیاری از هوادارانش او را امامِ هفتم و آخرِ خود دانستند که به‌عنوان [[مهدی|مَهدی]] باز خواهد گشت. این گروه از شیعیانِ امامی که جمعیت قابل‌توجه دیگر در کوفه تشکیل دادند، به‌نام [[واقفیه|واقِفیّه]] شناخته شدند. بااین‌حال، گروه دیگری از پیروان موسی کاظم، پسرش علی بن موسی الرّضا، را به‌عنوان امام جدیدشان تصدیق کردند که پس از آن، به‌عنوان هشتمین امامِ شیعیان در نظر گرفته شد. شیعیانِ علی بن موسی الرّضا، خطّ امامت را در سه نسل دیگر در فرزندانش تا امام یازدهم‌شان، [[حسن عسکری|حسن عَسکَری]] با اختلافات جزئی دنبال کردند.<ref>{{پک|Daftary|2010|ف=Varieties of Islam|ک=The New Cambridge History of Islam|ج=4|ص=106, 109–112, 114|زبان=en}}</ref>

دوران هارون و مأمون با اوج فعالیت [[نهضت ترجمه|نهضتِ ترجمه]] هم‌زمان بود. انگیزه‌ها و اهدافی که این انتقالِ عظیم فرهنگیِ دانش را تحت نظر خلفای نخستینِ عباسی و درباریان‌شان به‌وجود آورد، به‌عنوان پاسخی به نیازهای سلسلهٔ جدید در نظر گرفته می‌شوند. مباحثات مذهبی که پیروان کلیساهای مختلفِ [[مسیحیت|مسیحی]]، [[آیین مانوی|ثَنَوی‌گرایانِ مانَوی]]، [[آیین مزدکی|مَزدَکیان]]، [[یهودیت|یَهودیان]] و پیروان [[مذاهب اسلامی|مذاهبِ مختلفِ اسلامی]] را گرد هم آورد. این ترجمه‌ها به استفاده از برهان‌های استدلالی و گفتگوهای [[منطق]]ی به‌عنوان ابزار اصلی در میان [[متکلم|مُتِکَلِّمان]] اولیه کمک کرد.<ref>{{پک|Brentjes|Morrison|2010|ف=The sciences in Islamic societies|ک=The New Cambridge History of Islam|ص=565, 567–569|زبان=en}}</ref>

== تبار علی بن موسی ==
{{اصلی|موسی کاظم|نجمه خاتون}}
[[موسی کاظم|موسیَ بن جعفر]] مُلقَّب به کاظِم، هفتمین امام [[تشیع دوازده امامی|شیعیانِ دوازده امامی]]، پدر علی بن موسی الرضا است.<ref>{{پک|Madelung|1985|ف=ʿAlī Al-Reżā|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> وی از خاندان [[بنی‌هاشم]] و از قبیلهٔ [[قریش|قُرَیْش]] است. بنی‌هاشم از خاندان‌های برجسته و نژاده در مکّه بود.<ref>{{پک|Welch|1993|ف=Muḥammad|ک=Encyclopedia of Islam|زبان=en}}</ref> موسیٰ کاظم متولد ۱۲۸ ه‍. ق، در [[ابواء|اَبْواء]]، منطقه‌ای در میان [[مکه]] و [[مدینه]] یا مدینه است. امامت وی هم‌زمان با خلفای عباسی، [[منصور (خلیفه)|مَنصور]]، [[هادی (خلیفه)|هادی]]، [[مهدی (خلیفه)|مَهدی]] و هارون بود. موسی کاظم چندین بار به‌دستور هارون به زندان افتاد و سرانجام در [[زندان سندی بن شابک|زندانِ سِنْدی بنِ شاهِک]] در [[بغداد]] به‌دستور خلیفه کشته شد.<ref>{{پک|Kohlberg|1993|ف=Mūsā al-Kāẓim|ک=Encyclopedia of Islam|زبان=en}}</ref>

تاریخ‌نگاران برای مادر علی بن موسی، نام‌های مختلفی ذکر کرده‌اند؛ از جمله: سَکَن، نَجمه، سَمّان، صَقر، سَلامه، شَهده، خَیزُران، نَجمه، اَرْویٰ و تُکتَم.<ref>{{پک|قرشی|۱۳۸۰|ک=حیاة الامام الرضا|ص=۲۱|ج=۱}}</ref><ref>{{پک|ناجی|باغستانی|۱۳۹۴|ف=الرضا، امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام}}</ref> اما مشهورترین نامش، تکتم بوده<ref>{{پک|قرشی|۱۳۸۰|ک=حیاة الامام الرضا|ص=۲۱|ج=۱}}</ref> و با لقب شقراء نیز خوانده شده‌است. پس از تولد علی بن موسی به نام‌های طاهره و اُمُّ‌الْبَنین نامیده شده‌است. به‌گزارش دانشنامهٔ جهان اسلام، دلیل تعدّد نام‌های وی شاید به‌خاطر آن باشد که کنیز، نزد هر یک از صاحبانِ خود به نامی خوانده می‌شده‌است. بنابر نقلی، مادر موسی کاظم، حمیده — که از زنانِ عجم بود — کنیزی خریداری کرد که در سرزمین عرب به‌دنیا آمده و در همان‌جا پرورش یافته بود. پس از آنکه [[حمیده]] آن کنیز را آزمود و دریافت که در دین و خِرَد از دیگران برتر است، وی را برای فرزندش موسی بن جعفر برگزید.<ref>{{پک|ناجی|باغستانی|۱۳۹۴|ف=الرضا، امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام}}</ref> از آنجا که یکی از القاب او «خَیزُران مَرسِیَّه» گزارش شده، عده‌ای احتمال داده‌اند که وی اهل [[مارسی|مارْسِی]] در جنوب [[فرانسه]] بوده‌است. گروهی دیگر نیز منظور از مارسی را [[مورسیا (شهر)|مورسیا]] در [[اسپانیا]] یا شهری بندری در [[الجزایر]] می‌دانند.<ref>{{پک|طیبی|۱۳۷۸|ف=نجمه، نگین بندگی|ک=فرهنگ کوثر}}</ref> ''[[دانشنامه جهان اسلام|دانشنامهٔ جهان اسلام]]'' صفت مَرسیّه را مربوط به انتساب وی به منطقه مریس مصر و صفت نوبیّه را دربارهٔ انتسابش به منطقهٔ [[نوبه (منطقه)|نوبه]] در [[آفریقا]] دانسته‌است.<ref>{{پک|ناجی|باغستانی|۱۳۹۴|ف=الرضا، امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام}}</ref>
{{شجره‌نامه علی بن موسی الرضا}}

== نام و القاب ==
نامِ وی «علی» بوده‌است. پدرش کنیهٔ او را «اَبُوالْحَسَن» قرار داد.<ref>{{پک|ناجی|باغستانی|۱۳۹۴|ف=الرضا، امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام}}</ref> به‌خاطر هم‌کنیه بودنِ علی بن موسی با پدرش و نوه‌اش، [[موسی کاظم]] و [[علی النقی|عَلیَّ النَّقی]]، در منابع حدیث شیعی، وی را «ابوالحسنِ ثانی» می‌خوانند. از کنیه‌های خاصش، «اَبوعَلی» و «ابومُحَمَّد» بوده‌است.<ref>{{پک|ناجی|باغستانی|۱۳۹۴|ف=الرضا، امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام}}</ref> دیگر القاب ذکرشده برای او عبارتند از: صابِر، فاضِل، رَضیّ، زَکیّ، وَلیّ، وَفیّ، صِدّیق، سِراجُ‌الله، قُرَّةُ عَیْنُ الْمُؤْمِنین، مَکیدَةُالْمُلْحِدین.<ref group="یادداشت">قُرَّةُ عَیْنُ الْمُؤْمِنین: روشنیِ چشمِ مؤمنان{{سخ}}مَکیدَةُالْمُلْحِدین: باطل‌کنندهٔ خطاها و اشتباه‌های ملحدان</ref><ref>{{پک|قرشی|۱۳۸۰|ک=حیاة الامام الرضا|ص=۲۴–۲۵|ج=۱}}</ref><ref>{{پک|ناجی|باغستانی|۱۳۹۴|ف=الرضا، امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام}}</ref> بر اساس روایاتی که از موسی کاظم نقل شده‌است، وی فرزندانش را در مسائل علمی و فقهی به علی بن موسی رهنمود می‌کرد و می‌گفت: «این برادر شما علی بن موسی، عالم آل محمّد است؛ از وی پرسش‌ها و مجهولات خویش را بپرسید… از پدرم [جعفر صادق] چندین بار شنیدم که فرمود: عالم آل محمّد در [[ستون مهره‌ها|صُلبِ]] توست و ای کاش او را درک می‌کردم.»<ref group="یادداشت">«أَنَّ مُوسَی بْنُ جَعْفَرٍ علیهما السلام کَانَ یَقُولُ لِبَنِیهِ هَذَا أَخُوکُمْ عَلِیُّ بْنُ مُوسَی عَالِمُ آلِ مُحَمَّدٍ فَاسْأَلُوهُ عَنْ أَدْیَانِکُمْ وَ احْفَظُوا مَا یَقُولُ لَکُمْ فَإِنِّی سَمِعْتُ أَبِی جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ علیهما السلام غَیْرَ مَرَّهٍ یَقُولُ لِی إِنَّ عَالِمَ آلِ مُحَمَّدٍ لَفِی صُلْبِکَ وَ لَیْتَنِی أَدْرَکْتُهُ فَإِنَّهُ سَمِیُّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیٍّ» ببینید: {{پک|الحسنی|۱۴۰۶|ک=سیرة الائمة الاثنی عشر|ج=۲|ص=۳۴۶}}</ref> ازهمین‌رو یکی از القاب علی بن موسی، «عالِمِ آلِ محمّد» است.<ref>{{پک|پاک‌نیا|۱۳۸۴|ک=ویژگی‌های امام رضا|ص=۶۲–۶۳}}</ref> [[علی‌اکبر دهخدا]] چهار لقب «ثامنُ الْاَئِمه»، «امام غریب»، «سلطان» و «ضامن آهو» را از مشهورترین القاب علی بن موسی الرّضا می‌داند.<ref>{{پک|دهخدا|۱۳۴۱|ک=لغتنامه دهخدا|ص=ذیل عناوین «ثامن الائمه»، «ضامن»، «سلطان» و «غریب»}}</ref> لقب اخیر اشاره به ماجرایی مشهور نزد عامه شیعه دارد که بر اساس آن علی بن موسی الرضا در مسیر [[سفر علی بن موسی الرضا به مرو|سفر به مرو]]، برگشت آهویی را نزد صیاد ضمانت می‌کند.<ref group="یادداشت">روایات مختلف این ماجرا در کتاب‌های ''[[عیون اخبار الرضا]]''، [[مناقب آل ابی‌طالب|''مناقب ابن شهرآشوب'']] و ''[[فردوس‌التواریخ|فِردُوسُ التَّواریخ]]'' به‌نقل از ''وَسیلَةُ الرِّضوان'' گزارش شده‌است. ببینید: {{پک|میرآقایی|۱۳۹۱|ک=ضامن آهو و تجلی آن در شعر فارسی|ص=۱۱–۱۴}}</ref><ref>{{پک|میرآقایی|۱۳۹۱|ک=ضامن آهو و تجلی آن در شعر فارسی|ص=۱۱–۱۴}}</ref>

=== لقب رضا ===
به‌گفتهٔ [[باقر شریف قرشی]]، مورخ شیعه، مشهورترین لقب علی بن موسی، «رِضا» است. در معنا و چراییِ لقب «رضا» برای علی بن موسی، شیعیان بر این باورند که خداوند وی را به رضا ملقب ساخته‌است؛ زیرا خدا و پیامبر و امامان شیعه از او راضی بودند و نیز دوستان و دشمنان از او رضایت دارند. در توضیح معنای این لقب، [[محمد تقی]] به پرسشِ [[احمد بن ابی نصر بزنطی|بَزَنْطی]] که پرسید: «مگر سایر پدران شما برای خدا، رسولش و ائمه راضی نبودند؟ پس چرا تنها پدر شما به رضا ملقب شد؟» چنین پاسخ می‌دهد: «چون همان‌طور که دوستان و طرفدارانش به وی رضایت داشتند، دشمنان و مخالفانش نیز به او راضی شدند.»<ref>{{پک|قرشی|۱۳۸۰|ک=حیاة الامام الرضا|ص=۲۳|ج=۱}}</ref> به‌گفتهٔ [[عبدالله جوادی آملی]]، علی بن موسی نه چون به مقامِ رضا رسیده، به این لقب ملقّب شده‌است؛ بلکه چون دیگران را به این مقام می‌رسانَد، ملقّب به رضا شد.<ref>علی عقیلی، {{پک/بن|ایکنا۱|ک= «مصداق أتم و اکمل مقام راضی و مَرضی»}}</ref>

به‌گفتهٔ [[ویلفرد مادلونگ|ویلْفِرِد مادِلونْگ]]، پس از آنکه علی بن موسی ولایتعهدی را پذیرفت، از سوی مأمون به «رضا» ملقب شد. پیش از این، لقبِ رضا توسط شیعیان برای کسانی کاربرد داشت که خلافتِ آنان از جانب عموم مسلمانان مورد پذیرش بود. شیعیان می‌گویند که این نام از سوی پدرش، موسی کاظم، به وی داده شده‌است. مادلونگ بر این عقیده است که این نظر مبنایی ندارد.<ref>{{پک|Madelung|1985|ف=ʿAlī Al-Reżā|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> در منابع تاریخ‌نگاری اسلامی، ''[[تاریخ طبری]]'' (نگاشته در نیمهٔ دوم سدهٔ سوم هجری قمری) خبر اعطای لقب رضا به علی بن موسی توسط مأمون را آورده‌است<ref>{{پک|ناجی|باغستانی|۱۳۹۴|ف=الرضا، امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام}}</ref> و [[ابن کثیر|ابن‌کَثیر]] و [[ضیاءالدین بن اثیر|ابن‌اَثیر جَزَری]] نیز به این مطلب اشاره داشته‌اند.<ref>{{پک|ابن کثیر قرشی|۱۴۰۸|ک=البدایة و النهایة|ج=۱۰|ص=۲۶۹}}</ref><ref>{{پک|ابن اثیر|۱۳۸۵|ک=الکامل فی التاریخ|ج=۶|ص=۳۲۶}}</ref> بِیْهُم دائو در ''دانشنامهٔ اسلام'' دربارهٔ لقب «رضا» می‌گوید مأمون چند ماه پس از فراخواندنِ علی بن موسی به [[مرو (شهر باستانی)|مرو]]، گام مهمی در انتصابِ علی بن موسی به‌عنوان ولایتعهدیِ خلافت برداشت و عنوان «اَلرِّضا» را به او داد. عنوانِ «اَلرِّضا مِنْ آلِ مُحَمَّد» یا «عضوِ مقبول از خانوادهٔ محمد»، توسط انقلابیان ضدِاموی شیعه، از جمله انقلابیان [[بنی‌هاشم|هاشمی]] از ۱۲۸–۱۳۲ ه‍.ق/۷۴۵–۷۵۰ م به‌کار رفته بود، و سپس از سوی علویان شیعه، علیهِ عباسیان برای ارجاع به اعضای خاندانِ هاشمی — یا به‌طور ویژه به «علویان» — بود که انتخاب ایشان به‌عنوانِ خلیفه، رضایتِ جامعه — یا رضایتِ کسانی که ادعای مشروعیتِ خلیفه را پشتیبانی می‌کردند — را در پی داشت. در سندِ محفوظِ ولایتعهدی که عموماً معتبر دانسته می‌شود، مأمون تأکید کرد که علی بن موسی به‌عنوان شایسته‌ترین نامزد در میان علویان و عباسیان انتخاب شده‌است. بیهم دائو نتیجه می‌گیرد که مأمون با نامیدن جانشین علوی‌اش به «اَلرّضا»، هدفش این بود که تصمیمِ خود را به‌عنوان حمایت از اصول اولیهٔ جنبش هاشمیان بیان کند؛ و به‌طور ضمنی این اذعان را داشته باشد که عباسیان در اختصاصِ خلافت به خود و محروم کردنِ علویان از آن، در اشتباه بودند؛ اما همزمان مأمون ادعای شیعه را نیز رد کرد که علویان تنها «خانوادهٔ حقیقی پیامبر» بودند. بیهم دائو بر این ادعاست که هیچ مدرک مناسبی برای پشتیبانی از ادعای [[امامیه]] مبنی بر اینکه این عنوان از سوی پدر علی بن موسی، به وی داده شده وجود ندارد.<ref>{{پک|Bayhom-Daou|2009|ف=ʿAlī Al-Riḍā|ک=Encyclopaedia of Islam|زبان=en}}</ref>

بزنطی گزارش کرده که [[محمد جواد|محمد بن علی]]، فرزند علی بن موسی، در پاسخ پرسشِ او دربارهٔ اعطای این لقب گفته‌است: «دروغ می‌گویند و خیانت می‌کنند، بلکه خدا او را مُلَقَّب به رضا نموده‌است.»<ref>{{پک|مرتضوی|۱۳۸۵|ک=ولایت عهدی امام رضا علیه السلام|ص=۵۸}}</ref> [[سید جعفر مرتضی عاملی]]، مورخ شیعه، بر این عقیده است که لقب «رضا» از سوی مأمون برای علی بن موسی به‌کار رفته‌است، اما در عین حال می‌گوید که مأمون این لقب را از نامهٔ [[فضل بن سهل|فَضْل بن سَهْل]] به علی بن موسی برای دعوت به مرو الهام گرفت که در آن نامه، علی بن موسی از سوی فضل بن سهل به‌طور مطلق «رضا» نامیده شده بود.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=زندگی سیاسی هشتمین امام|ص=۱۰۷–۱۰۸}}</ref>

== سرگذشت ==
{{گاه‌شمار زندگی علی بن موسی الرضا}}

=== تولد و سال‌های اولیه زندگی ===
به‌گزارش ''[[دانشنامه جهان اسلام|دانشنامهٔ جهانِ اسلام]]''، نقل مشهور دربارهٔ روز و سال ولادت علی بن موسی، پنجشنبه ۱۱ [[ذیقعده|ذیقَعْدهٔ]] سال ۱۴۸ ه‍.ق در [[مدینه]] است. روزهای دیگری که برای ولادت مطرح می‌شود، ۱۵ ذیقعده، ۱۱ [[ربیع‌الاول|رَبیعُ‌الْاَوَّل]] یا [[ذیحجه|ذیحَجّه]]، و ششم، هفتم یا هشتم [[شوال|شَوّال]] است.<ref>{{پک|ناجی|باغستانی|۱۳۹۴|ف=الرضا، امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام}}</ref> به‌گزارش مادلونگ در ''[[ایرانیکا]]''، سال‌های ۱۴۸ ه‍.ق/۷۶۵ م، ۱۵۱ ه‍.ق/۷۶۸ م، ۱۵۳ ه‍.ق/۷۷۰ م و ۱۵۹ ه‍.ق/۷۷۶ م و مدینه برای سال و محل تولدِ علی بن موسی ذکر شده، اما از این میان، تاریخ اول اعتبار کمتری دارد و احتمالاً ناشی از پیشگویی پدربزرگش، [[جعفر صادق]] — که در همان سال درگذشت — باشد مبنی بر اینکه ولادت جانشین پسرش، موسی، نزدیک است. مادلونگ می‌گوید طبق نشانه‌هایی مانند نقل [[یعقوبی]]، علی بن موسی در ۴۴ سالگی درگذشته و بنابراین، سال تولدش ۱۵۹ ه‍.ق بوده‌است.<ref>{{پک|Madelung|1985|ف=ʿAlī Al-Reżā|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> [[برنارد لوئیس|بِرنارْد لوئیس]] نیز در ویراست دوم ''[[دانشنامه اسلام|دانشنامهٔ اسلام]]''، از میان سال‌های ۱۴۸ و ۱۵۱ ه‍. ق، سال ۱۵۱ ه‍.ق را به استدلال صاحب‌نظرانِ آگاه‌تر، ارجحیت می‌دهد و محل تولد را همان مدینه ذکر می‌کند.<ref>{{پک|Lewis|1986|ف=ʿAlī Al-Riḍā|ک=Encyclopaedia of Islam|زبان=en}}</ref> تَمیمه بِیْهُم دائو نیز در ویراست سوم ''دانشنامهٔ اسلام''، به‌نقل از منابع شیعه، سال‌های ۱۴۸ ه‍.ق/۷۶۵ م و ۱۵۳ ه‍.ق/۷۷۰ م را گزارش می‌کند.<ref>{{پک|Bayhom-Daou|2009|ف=ʿAlī Al-Riḍā|ک=Encyclopaedia of Islam|زبان=en}}</ref> [[سید جعفر مرتضی عاملی|سید جعفر مرتضی عامِلی]] می‌گوید اکثر مورّخان و محدّثان همچون [[شیخ مفید|مُفید]] در ''[[الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد|اَلْاِرشاد]]''، [[شیخ کلینی|کُلَیْنی]] در ''[[کتاب کافی|کافی]]''، [[شیخ صدوق|صَدوق]] در ''[[علل‌الشرایع|عِلَلُ‌الشَّرایِع]]''، [[علی بن حسین مسعودی|مسعودی]] در ''[[مروج‌الذهب و معادن‌الجوهر|مُرُوجُ الذَّهَب]]'' و بسیاری دیگر<ref group="یادداشت">مورّخان و محدّثان دیگر عبارتند از: شبراوی در ''{{عبارت عربی|الاتحاف بحب الاشراف}}''، کفعمی در ''مصباح''، شهید در ''دروس''، طبرسی در ''{{عبارت عربی|[[اعلام الوری]]}}''، فتال در ''روضه الواعظین''، تاج‌الدین محمد بن زهره در ''{{عبارت عربی|غایة الاختصار}}''، ابن صباغ مالکی در ''{{عبارت عربی|فصول المهمة}}''، اردبیلی در ''{{عبارت عربی|جامع الوراه}}''، ''{{عبارت عربی|ابو الفداء}}'' در تاریخ خود، گنجی شافعی در ''{{عبارت عربی|کفایه الطالب}}''، ابن اثیر در ''کامل''، ابن حجر در ''صواعق''، شبلنجی در ''{{عبارت عربی|نورالابصار}}''، بغدادی در ''{{عبارت عربی|سبائک الذهب}}''، ابن جوزی در ''تذکره الخواص''، ابن الوردی در تاریخ خود، که از تاریخ غفاری و نوبختی نیز نقل کرده‌است. عتاب بن اسد نیز می‌گفت که گروهی از اهل مدینه را شنیده که همین مطلب را می‌گویند. ببینید: {{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=زندگی سیاسی هشتمین امام|ص=۷۳}}</ref> ولادت علی بن موسی را در سال ۱۴۸ ه‍. ق، برابر با ۲۹ دسامبر ۷۶۵ م در شهر مدینه گزارش کرده‌اند؛ البته کسانی چون، [[علی بن عیسی اربلی|اِربِلی]] در ''[[کشف الغمه فی معرفه الائمه|کَشفُ الْغُمَّه]]''، [[ابن شهرآشوب]] در ''[[مناقب آل ابی‌طالب|مَناقب]]'' و صدوق در ''[[عیون اخبار الرضا|عُیُونُ اَخبارَ الرِّضا]]''، ولادت وی را در سال ۱۵۳ ه‍.ق و بعضی نیز سال ۱۵۱ ه‍.ق دانسته‌اند؛ اما قول نخست از سایر اقوال، قوی‌تر است و دو قولِ اخیر، طرفدار بسیار اندکی دارد.<ref>{{پک|مرتضی عاملی|۱۳۸۷|ک=زندگی سیاسی هشتمین امام|ص=۷۳}}</ref>

==== در عهد هارون ====
علی بن موسی الرّضا تا سال ۱۷۹ ه‍.ق که پدرش، [[موسی کاظم|موسَی بنِ جَعفَر]]، در مدینه می‌زیست، در همراهیَش به‌سر می‌بُرد. پس از دستگیری و انتقالِ موسی کاظم به عراق توسط هارون، اموال و دستورهای پدر به وی می‌رسید و رسیدگی به امور شیعیان و پرداخت طلب، به وکالت از پدرش توسط وی انجام می‌شد.<ref>{{پک|ناجی|باغستانی|۱۳۹۴|ف=الرضا، امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام}}</ref> با درگذشتِ موسی کاظم در زندان [[بغداد]] در [[رجب|رَجَبِ]] ۱۸۳ ه‍. ق، پسرش علی بن موسی بنابر وصیت پدر، وارث و جانشینش شد؛<ref>{{پک|Madelung|1985|ف=ʿAlī Al-Reżā|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> و ده سال اول از امامتش — از سال ۱۸۳ تا ۱۹۳ ه‍.ق — را در عهد هارون گذرانْد.<ref>{{پک|ناجی|باغستانی|۱۳۹۴|ف=الرضا، امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام}}</ref> به‌گفتهٔ مادلونگ، از میان برادران تنها علی بن موسی زمینِ صِریا را به ارث برد.<ref>{{پک|Madelung|1985|ف=ʿAlī Al-Reżā|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> صریا از آبادی‌های نزدیکِ مدینه بود که به‌دست موسی کاظم‌آباد شده بود. علی بن موسی در دوران امامتش در عهد هارون، در صریا زندگی می‌کرد.<ref>{{پک|ناجی|باغستانی|۱۳۹۴|ف=الرضا، امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام}}</ref>

علی بن موسی در این دوران، وظایف پدرش را عهده‌دار شد و به وصیت موسی کاظم، سرپرستی فرزندان، همسران و اموالش به علی بن موسی سپرده شد و دیگر فرزندان موسی کاظم، حق تصرف در چیزی را نداشتند. پس از قتل موسی کاظم، عباس، برادر رضا، نسبت به این وصیت اعتراض شدیدی کرد. علی بن موسی در این ایام، تمام سعی خود را نمود تا حساسیتِ حکومت برانگیخته نشود و قائل به قیام علیه حکومت نبود. این سیاست سبب شد تا علی بن موسی، درخواست همراهی در قیام [[محمد بن سلیمان علوی]] و عمویش، [[محمد بن جعفر الصادق|محمد بن جعفر]] را رد کند. بااین‌حال، تمام رفت‌وآمدهای وی توسط حکومت، تحت نظر بود و گزارش‌ها به هارون داده می‌شد.<ref>{{پک|ناجی|باغستانی|۱۳۹۴|ف=الرضا، امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام}}</ref>

ذهبی می‌گوید پس از اینکه [[امامزاده محمد دیباج|محمد بن جعفر]] اعلام قیام کرد، هارون سپاهی را روانهٔ مدینه، و دستورِ سرکوب قیام و کشتن محمد بن جعفر را صادر کرد. هارون به [[عیسی جلودی|عیسی جَلّودی]]، فرمانده لشکر، دستور داد به خانه‌های علویان یورش بَرد و دارایی، لباس و زیور زنان را غارت کند، و حتّی یک جامه بر تنِ زنان باقی نگذارد. به‌گفتهٔ [[شیخ صدوق]]، محدث شیعه، هنگامی‌که جلّودی به خانهٔ علی بن موسی الرّضا هجوم بُرد، علی بن موسی دستور داد همهٔ زنان در یک اتاق گرد آیند، و خود بر درِ اتاق ایستاد و از هجوم جلّودی به درون اتاق جلوگیری کرد و سوگند خورد تا خودش، اموال درون خانه و داراییِ زنان اعم از لباس و گوشواره و خلخال‌شان را بستاند و به جلّودی تحویل دهد. جلّودی این شرط علی بن موسی را پذیرفت و وی نیز چنین کرد.<ref>{{پک|ذهبی|۱۴۲۲|ک=الامام الرضا|ص=۱۰–۱۱}}</ref>

بیهم دائو می‌گوید به‌نظر می‌رسد که همهٔ منابع، موافق هستند که وی از نظر سیاسی ساکت و علاقه‌مند به تعلیم دینی بوده‌است.<ref>{{پک|Bayhom-Daou|2009|ف=ʿAlī Al-Riḍā|ک=Encyclopaedia of Islam|زبان=en}}</ref> [[برنارد لوئیس]] می‌گوید علی بن موسی در بخشِ بزرگی از زندگی‌اش، نقشی سیاسی نداشت، اما به‌خاطر علم و تقوایش معروف بود.<ref>{{پک|Lewis|1986|ف=ʿAlī Al-Riḍā|ک=Encyclopaedia of Islam|زبان=en}}</ref> تنها فعالیت سیاسی که از رضا در این دوره ثبت شده‌است، این بود که در سال ۲۰۰ هجری قمری، هنگام قیام [[زیدیه|شیعیان زیدی]] به رهبری عمویش محمد بن جعفر، پیامی از سردار عباسی را به شورشیان رساند و عمویش را به تسلیم دعوت کرد. از این اشاره مختصر می‌توان برداشت کرد که او نه تنها نقشی در قیام نداشته، بلکه با مقامات دستگاه خلافت همکاری نمود.<ref>{{پک|Cooperson|2008|ک=Classical Arabic Biography|ص=73}}</ref>

از چالش‌هایی که علی بن موسی در این دوران و با شیعیان داشت، تأخیر در فرزنددار شدنِ خویش بود. به گفته [[رسول جعفریان]]، این مسئله با ولادت [[محمد جواد|محمّد تَقی]]، ملقب به جواد، مرتفع شد.<ref>{{پک|جعفریان|۱۳۸۷|ک=حیات فکری و سیاسی ائمه|ص=۴۷۴–۴۷۹}}</ref>

==== در عهد امین ====
دوران پنج سالهٔ خلافتِ امین به [[جنگ میان امین و مأمون]] گذشت. علی بن موسی الرّضا خویش را از این درگیری برکنار داشت. این دوران، آرامشی نسبی برای فعالیت‌های علی بن موسی الرّضا به‌وجود آورد و وی فرصت گسترش تعالیم خویش را یافت.<ref>{{پک|ناجی|باغستانی|۱۳۹۴|ف=الرضا، امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام}}</ref> بسیاری از برادرانش و عمویش، محمد بن جعفر، در شورش‌ها و قیام‌های علویانِ عراق و شبه‌جزیرهٔ عربستان پس از مرگ امین شرکت کردند، اما علی بن موسی حضور در این قیام‌ها را نپذیرفت.<ref>{{پک|Madelung|1985|ف=ʿAlī Al-Reżā|ک=Iranica|زبان=en}}</ref>

به‌گزارش رافعی در ''اَلتَّدوین''، علی بن موسی سفری به [[قزوین]] داشته که پس از مرگ هارون و در دوران مأمون رخ داده‌است. گمانه‌زنی‌هایی وجود دارد که تاریخ این سفر، مقارن با مرگ هارون در سال ۱۹۳ ه‍.ق بوده‌است. بر اساس این گزارش، در طی این سفر یکی از فرزندان علی بن موسی به‌نام [[شاهزاده حسین (قزوین)|حسین]] که طفلی دو ساله بود، در قزوین درگذشت و در همان‌جا دفن شد.<ref>{{پک|جعفریان|۱۳۸۷|ک=حیات فکری و سیاسی ائمه|ص=۴۲۶}}</ref> به‌گفتهٔ مادلونگ، سند معتبری وجود ندارد که نشان دهد علی بن موسی الرّضا پیش از سفر به خراسان، به سفر بلندمدتی به بیرون از مدینه رفته باشد. درهرحال، گزارش‌های شیعی بیان‌کنندهٔ آن است که دیدارهایی معجزه‌گونه در گردهمایی‌های پیروانش در بصره و [[کوفه]] پس از درگذشت پدرش داشته‌است.<ref>{{پک|Madelung|1985|ف=ʿAlī Al-Reżā|ک=Iranica|زبان=en}}</ref>

==== در عهد مأمون ====
{{نوشتار اصلی|ولیعهدی علی بن موسی الرضا|سفر علی بن موسی الرضا به مرو}}
با مرگِ [[امین (خلیفه)|امین]] و به‌حکومت رسیدنِ مأمون، خلیفه با بحران‌های فراوانی مواجه شد. خالی بودنِ خزانهٔ [[بغداد]] و کمبود حقوق لشکریانِ فاتح، سبب شد تا در آغاز حکومت، چند شورش کوچک رخ دهد و در نهایت، بخشی از سپاهیان از عباسیان جدا شدند و به کوفه رفتند و با جلب همکاری علویان، ناگهان قیامی بزرگ را در کوفه به‌راه انداختند. در مناطق دیگر نیز جنبش‌هایی ضدحکومتیِ فراوانی شکل گرفت که سبب ناآرامی در مناطق تحت حکومت مأمون شد. گستردگیِ این قیام‌ها و شورش‌ها، مأمون را به وحشت انداخت و او را ناچار کرد با تمام قوا به سرکوبیِ آن بپردازد.<ref>{{پک|El–Hibri|2010|ف=The Empire in Iraq|ک=Cambridge History of Islam|ص=285–287, 407–408, 420|زبان=en}}</ref>

بیهم دائو در ''دانشنامهٔ اسلام'' می‌گوید به‌نظر می‌رسد تنها دخالت علی بن موسی در سیاست تا پیش از ولیعهدی، در مذاکرات میان دولتِ عباسی و عمویش محمد بن جعفر بوده‌است که در سال ۲۰۰ ه‍.ق/۸۱۵ م، خود را در [[مکه]] خلیفه اعلام کرده بود. در آن زمان از علی بن موسی خواسته شد تا سعی کند عمویش را برای تسلیم شدن متقاعد کند.<ref>{{پک|Bayhom-Daou|2009|ف=ʿAlī Al-Riḍā|ک=Encyclopaedia of Islam|زبان=en}}</ref> [[رسول جعفریان|جعفریان]] در صحتِ این گزارش مبنی بر وساطت علی بن موسی الرّضا، به دیدهٔ تردید می‌نگرد.<ref>{{پک|جعفریان|۱۳۸۷|ک=حیات فکری و سیاسی ائمه|ص=۴۲۶}}</ref>

;تصمیم مأمون برای ولیعهدی
دونالدسون می‌گوید علی بن موسی هنگام عهده‌داریِ امامت پس از پدرش، بیست یا بیست و پنج سال سن داشت. هجده سال بعد، مأمون تصمیم گرفت با منصوب کردنِ او به جانشینی‌اش، حمایتِ گروه‌های مختلف شیعه را به سمت خود جلب کند.<ref>{{پک|Donaldson|1933|ک=The Shi'ite Religion|ص=164|زبان=en}}</ref> منابع شیعه دوازده امامی تلاش‌های زیادی کرده‌اند تا توجه مأمون به رضا و اعلام ولیعهدی او را توضیح دهند و پذیرش این مقام از سوی امامشان را توجیه نمایند. در نظر این منابع خلیفه علیرغم حسن نیت ظاهری، ادامهٔ سنت طولانی توطئه علیه علویان را در سر می‌پروراند.<ref>{{پک|Cooperson|2008|ک=Classical Arabic Biography|ص=73-74}}</ref> به‌گفتهٔ [[جعفر مرتضی عاملی]]، روحانی شیعه، مأمون و مشاورانش برای آرام کردن علویان در خراسان و سایر سرزمین‌های اسلامی، به فکر انتصاب یکی از علویان به مقامِ ولیعهدی افتادند. از بین آنها، علی بن موسی الرضا به‌جهت منزلت و اعتبار و نیز عدم شرکت در قیام علیه حکومت، بهترین گزینه بود. از دیگر اهداف مأمون، قداست بخشیدن به حکومتش بود؛ چرا که وی در دید عموم مردم، حتی غیرِشیعیان، قداستِ خاص خود را داشته و این کار، قداست و حس تبعیت از آن حکومت را به‌ویژه در میان علویان ایجاد می‌کرد.<ref>{{پک|جعفریان|۱۳۸۷|ک=حیات فکری و سیاسی ائمه|ص=۴۳۵}}</ref> [[سید محمدهادی میلانی]]، روحانی شیعه، می‌گوید که مأمون با توجه به موقعیت خطرناک در مقطع آغازین خلافتش، به این نتیجه رسید که تظاهر به تشیع سودمندترین راهکار بقایش است؛ لذا، خلافت را به علی بن موسی الرضا پیشنهاد کرد، با علم به این که وی آن را رد خواهد کرد. بدین ترتیب وی کوشید تا خطر علویانی را که دولتش را تهدید می‌کردند، مرتفع کند.<ref>{{پک|میلانی|۱۳۸۵|ک=قادتنا کیف نعرفهم|ص=۲۵۸–۲۵۹|ج=۴}}</ref> محمد مرتضوی، پژوهشگر شیعه، می‌گوید به‌گمان مأمون، پذیرش ولیعهدیِ حکومتش توسط علی بن موسی، بهترین دلیل برای مشروعیتِ این حکومت می‌بود.<ref>{{پک|مرتضوی|۱۳۸۵|ک=ولایت عهدی امام رضا علیه السلام|ص=۵۵}}</ref> به‌عقیدهٔ [[محمد حسین طباطبایی|محمدحسین طَباطَبایی]]، عالم شیعه، مأمون علی بن موسی را به خراسان خواند و مقامِ جانشینی را بر عهدهٔ او گذاشت تا نخست با دخالت دادنِ فرزندان پیامبر در حکومت، از شورش آنان علیهِ حکومت جلوگیری کند و دوم اینکه با درگیر کردنِ رهبر شیعیان در امور دنیایی و حکومتی، از تقدّس و اعتبارِ او در میان پیروانش بکاهد.<ref>{{پک|Tabatabaei|1975|ک=Shi'ite Islam|ص=182|زبان=en}}</ref> بعضی چون [[ابوالفرج اصفهانی|اَبُوالْفَرَج اصفهانی]] و [[شیخ صدوق]]، محدثان شیعه، به نذر مأمون مبنی بر سپردن خلافت به برترین مردان از خاندانِ ابی‌طالب درصورت پیروزی بر امین، اشاره داشته و آن را دلیل ولیعهدی علی بن موسی الرّضا دانسته‌اند. اما به‌گفتهٔ اکبری این احتمال با فاصلهٔ زمانیِ دو ساله میان [[جنگ امین و مأمون|پیروزی مأمون بر امین]] و [[ولیعهدی علی بن موسی الرضا|ولیعهدیِ علی بن موسی]] بعید به‌نظر می‌رسد.<ref>{{پک|اکبری|۱۳۸۴|ک=تاریخ حکومت طاهریان از آغاز تا انجام|ص=۱۱۹}}</ref> باغستانی در ''[[دانشنامه جهان اسلام|دانشنامهٔ جهان اسلام]]'' می‌گوید بنابر گزارشی از [[ریان بن صلت|رَیّان بن صَلْت]]، شایعات میان سپاه و مردم مبنی بر تعلقِ اندیشهٔ ولیعهدیِ علی بن موسی به فضل بن سهل، سبب شد تا مأمون با احضار ریان، ماجرای درگیری‌اش با امین را به او بگوید و علتِ تصمیمِ ولیعهدی را نذرش نسبت به واگذاری خلافت به خاندان ابی‌طالب، درصورت پیروزی بر امین بیان دارد.<ref>{{پک|ناجی|باغستانی|۱۳۹۴|ف=الرضا، امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام}}</ref>

;سفر به مرو
[[پرونده:Al-Reza-travelroutemap.svg|بندانگشتی|350x350px|نقشهٔ مسیرِ [[سفر علی بن موسی الرضا به مرو|سفرِ علی بن موسی الرّضا از مدینه به مرو]]]]
در سال ۲۰۰ ه‍. ق، مأمون برای علی بن موسی الرّضا دعوتنامه‌ای جهت آمدن به مرو نوشت و [[رجاء بن ابی‌ضحاک|رَجاءِ بنِ اَبی‌ضَحّاک]]، دایی [[فضل بن سهل]] و غلامی به‌نام فِرناس یا یاسر را فرستاد تا همراه او در این [[سفر علی بن موسی الرضا به مرو|سفر]] باشند.<ref>{{پک|Madelung|1985|ف=ʿAlī Al-Reżā|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> از سوی دیگر، [[شیخ صدوق]]، محدث شیعه، چنین گزارش می‌کند که مأمون در نامه‌نگاری‌های متعدد، از علی بن موسی درخواستِ عزیمت به مرو را می‌کرد و علی بن موسی این درخواست را با بهانه‌ها و دلایل گوناگون رد می‌نمود. این امتناع سبب شد تا مأمون به‌اجبار علی بن موسی را به مرو بیاورد.<ref>{{پک|مرتضوی|۱۳۸۵|ک=ولایت عهدی امام رضا علیه السلام|ص=۶۶–۶۷}}</ref> ادعایی که از سوی ابوالفرج اصفهانی و [[شیخ مفید]]، محدثان شیعه، مبنی بر همراهیِ علی بن موسی تا مرو از سوی عیسی جَلّودی مطرح شده، مردود و نادرست است. چراکه در همان سال عیسی جلّودی، قیام [[امامزاده محمد دیباج|محمّد بن جعفر]] را در مکه سرکوب کرد و او را با خود به عراق بُرد و به رجاء بن ابی‌ضحاک تحویل داد. رجاء نیز هر دو را به خراسان بُرد.<ref>{{پک|Madelung|1985|ف=ʿAlī Al-Reżā|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> این سفر از ۱۵ [[محرم (ماه)|مُحَرَّم]] آغاز شد و تا ۲۹ [[جمادی‌الثانی|جِمادیُ‌الثّانی]] به‌طول انجامید.<ref>{{پک|سعیدزاده|۱۳۸۳|ف=آفتاب مرو|ک=پیام زن}}</ref>

علی بن موسی الرّضا پیش از سفر به مرو، علاوه بر اعلام ناراحتی خویش از این سفر با وداعِ همراه با گریه در [[مسجدالنبی|روضهٔ نَبَوی]]، دستوری خطاب به شیعیان و اقوامش برای اقامهٔ عزاداری و مجلس تعزیه به‌خاطر وی و سفرش صادر کرده‌است.<ref>{{پک|جعفریان|۱۳۸۷|ک=حیات فکری و سیاسی ائمه|ص=۴۳۷}}</ref> به‌گفتهٔ ناجی و باغستانی بر طبق روایات منقول از [[شیخ صدوق]]، محدث شیعه، علی بن موسی الرّضا پیش‌گویی کرد که در غربت خواهد مرد و در کنار هارون دفن خواهد شد و هرگز نزد خانواده‌اش بازنخواهد گشت. او هیچ‌یک از اقوام، حتی فرزند خردسالش جواد را نیز با خود به سفر نبرد.<ref>{{پک|ناجی|باغستانی|۱۳۹۴|ف=الرضا، امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام}}</ref>

به‌نظر می‌رسد علی بن موسی در این سال، سفری به مکه داشت که در این سفر، پسر پنج ساله‌اش، [[محمد تقی|محمّد]] نیز او را همراهی می‌کرده‌است. سفر او به مرو در اوایل سال ۲۰۱ ه‍.ق برابر با اواخر تابستان ۸۱۶ م آغاز شد. مسیر سفر مطابق گزارش بیشتر منابع از [[بصره]]، [[اهواز]] و [[فارس (سرزمین)|فارس]] بود؛ چراکه بغداد و کوفه در آن زمان در دست شورشیان بود؛ بنابراین، گفتهٔ [[یعقوبی]] که رجاء به بغداد و [[نهاوند|نَهاوَند]] سفر کرده، مردود است. اما اینکه علی بن موسی از مسیر [[قم]] نگذشته، قطعی است. او از مسیر [[نیشابور]] عبور کرده که عده‌ای از [[محدث|مُحَدِّثان]] برجستهٔ [[اهل سنت]] مانند [[ابن راهویه|اِبنِ راهْوَیْهْ]]، یَحْیَی بنِ یَحْییٰ، [[محمد بن رافع|محمّد بن رافِع]] و [[احمد بن حرب|احمد بن حَرْب]] به استقبالش آمدند تا با او دیدار کنند و وی مدت کوتاهی در این شهر ماند.<ref>{{پک|Madelung|1985|ف=ʿAlī Al-Reżā|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> به‌گفتهٔ میلانی، پررنگ‌ترین واقعه در طول سفر علی بن موسی الرّضا، در همین ناحیه و در استماع و استنساخ [[حدیث سلسله‌الذهب|حدیثِ سِلسِلَةُ‌الذَّهَب]] رخ داده‌است.<ref>{{پک|میلانی|۱۳۸۵|ک=قادتنا کیف نعرفهم|ص=۲۵۰–۲۵۱|ج=۴}}</ref> مشهورترین قول دربارهٔ مسیر حرکت علی بن موسی «[[مدینه]]، نقره، قریتین، هوسجه، نباج، حفر ابوموسی، بصره، اهواز، بهبهان، اصطخر، ابرقوه، ده شیر (فراشاه)، یزد، خرانق، رباط پشت بام، نیشابور، ده سرخ، طوس، سرخس، مرو» گزارش شده‌است.<ref>{{پک|جعفریان|۲۰۱۵|ک=اطلس الشیعه|ص=۱۰۲}}</ref> بلاغی در ''تاریخ نائین''، مسیر دیگری را برای این سفر، نقل کرده که عبارت است از «مدینه، بصره، [[ارجان|اَرْجان]]، فارس، [[اصفهان]]، نیشابور، [[ده‌سرخ (مشهد)|دِه سُرخ]]، [[سناباد]]، [[سرخس]] و مرو».<ref>{{پک|عرفان‌منش|۱۳۷۶|ک=جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا|ص=۱۱۲}}</ref>

; پذیرش ولیعهدی و بیعت
به‌گزارشی که [[شیخ صدوق|صدوق]]، محدث شیعه، در ''عیون اخبارَ الرّضا'' نقل می‌کند، مأمون در ابتدا پیشنهاد کرد تا از خلافت به‌نفع خلافت علی بن موسی کناره‌گیری کند.<ref>{{پک|Madelung|1985|ف=ʿAlī Al-Reżā|ک=Iranica|زبان=en}}</ref><ref>{{پک|Bayhom-Daou|2009|ف=ʿAlī Al-Riḍā|ک=Encyclopaedia of Islam|زبان=en}}</ref> علی بن موسی در ردِّ ادعای مأمون به او گفت: «اگر خلافت متعلق به توست، پس حق نداری ردایی که خداوند تنت کرده، از تن بیرون بیاوری و به دیگری ببخشی؛ اما اگر خلافت متعلق به تو نیست، اجازه نداری چیزی که متعلق به تو نیست را به من ببخشی.»<ref>{{پک|جعفریان|۱۳۸۷|ک=حیات فکری و سیاسی ائمه|ص=۴۳۹}}</ref> پس از آن، مأمون پیشنهاد ولیعهدی را داد، اما علی بن موسی الرّضا از پذیرش این پیشنهاد سرباز می‌زد.<ref>{{پک|ناجی|باغستانی|۱۳۹۴|ف=الرضا، امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام}}</ref><ref>{{پک|Lewis|1986|ف=ʿAlī Al-Riḍā|ک=Encyclopaedia of Islam|زبان=en}}</ref> علی بن موسی نزدیک به دو ماه در برابر پیشنهادِ ولیعهدی مقاومت کرد و در نهایت با اکراه، آن را پذیرفت،<ref>{{پک|Madelung|1985|ف=ʿAlī Al-Reżā|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> به‌شرط اینکه هیچ فعالیت حکومتی رسمی انجام ندهد.<ref>{{پک|Bayhom-Daou|2009|ف=ʿAlī Al-Riḍā|ک=Encyclopaedia of Islam|زبان=en}}</ref>

منابع بعدیِ امامیه مانند ''عیون اخبار الرّضا''، تأکید می‌کنند که علی بن موسی ولیعهدی را تنها بدین دلیل که به مرگ تهدید شده بود، پذیرفت.<ref>{{پک|Bayhom-Daou|2009|ف=ʿAlī Al-Riḍā|ک=Encyclopaedia of Islam|زبان=en}}</ref> شیخ صدوق، محدث شیعه، دلایلی را برای اثبات مدعای خود اقامه کرده‌است از جمله استناد به گزارش‌هایی مبنی بر اصرار مأمون برای عزیمت علی بن موسی و نامه‌نگاری‌های متعدد در این‌باره و بهانه‌های علی بن موسی برای ردِّ این درخواست‌ها. همچنین وی گزارشی را نقل می‌کند که بر اساس آن، مأمون علی بن موسی را تهدید به مرگ کرد تا وی ولیعهدی را بپذیرد.<ref>{{پک|مرتضوی|۱۳۸۵|ک=ولایت عهدی امام رضا علیه السلام|ص=۶۷، ۷۲}}</ref> در کنار دیدگاه شیعیان، برخی منابع اهل سنت نیز به اکراه و اجبارِ علی بن موسی به پذیرش ولیعهدی اشاراتی داشته‌اند، از جملهٔ آنها [[سلیمان بن ابراهیم بن قندوزی|قُنْدوزیِ]] [[حنفی|حَنَفی]] در ''[[ینابیع الموده|یَنابیعُ الْمَوَدَّة]]'' است که گزارش نموده: «علی بن موسی الرّضا با گریه و ناراحتی، ولیعهدی را پذیرفت».<ref>{{پک|قندوزی|۱۴۲۲|ک=ینابیع المودة|ج=۳|ص=۱۶۷}}</ref> مشابه این گزارش‌ها در منابعی مانند ''مَآثِرُ الْاِنافَة فی مَعالِمِ الْخِلافَة''، ''[[الفصول المهمه فی معرفة احوال الائمة|اَلْفُصولُ الْمُهِمَّة]]''، ''[[صبح الاعشی|صُبحُ الْاَعْشیٰ]]'' و ''[[ضحی الاسلام|ضُحَی الْاِسلام]]'' مورد استدلال برای اثبات این مدعی قرار گرفته‌اند.<ref>{{پک|قلقشندی|۱۴۲۷|ک=مآثر الانافة|ص=۳۰۵}}</ref><ref>{{پک|ابن صباغ مالکی|۱۴۰۹|ک=الفصول المهمة|ص=۲۴۴–۲۴۵}}</ref><ref>{{پک|قلقشندی|۱۳۴۰|ک=صبح الاعشی|ج=۹|ص=۳۹۱}}</ref><ref>{{پک|امین|۱۳۵۵|ک=ضحی الاسلام|ج=۳|ص=۲۹۴}}</ref>

علی بن موسی، در نهایت با چهار شرط، ولیعهدی را پذیرفت:
# احدی را به کار دولتی منصوب نکند؛
# هیچ‌کس را عزل نکند؛
# هیچ رسم و روشی را نقض نکند؛
# فقط از دور مورد مشورت قرار گیرد.<ref>{{پک|جعفریان|۱۳۸۷|ک=حیات فکری و سیاسی ائمه|ص=۴۴۰–۴۴۱}}</ref>

[[پرونده:Dirham with al-Rida.jpg|بندانگشتی|350x350px|سکه‌ای متعلق به دورانِ مأمون که بر روی آن نامِ علی بن موسی الرّضا به‌عنوانِ ولیعهد حک شده‌است.]]
سرانجام، به‌گزارش [[محمد بن جریر طبری|طَبَری]] پس از آنکه مأمون شرایط علی بن موسی را پذیرفت، او را در دوم [[رمضان]] ۲۰۱ ه‍. ق، به ولیعهدی خود منصوب کرد. [[ابراهیم بن عباس صولی]] این رویداد را در ۵ رمضان می‌داند. نخستین کسی که با علی بن موسی بیعت و ابراز وفاداری کرد، فرزند کوچک مأمون، [[عباس بن مأمون|عباس]] بود که لباسی سبز بر تن داشت. از میان شاعرانی که ستایش و مدح علی بن موسی در این جایگاه را کردند، ابراهیم بن عباس صولی و [[دعبل خزاعی|دِعبِلِ خُزاعی]] بودند. به هردو نفر، ۱۰٬۰۰۰ سکه از مسکوکاتِ تازه‌ضرب‌شده که به‌نام علویان بود، دادند. پس از آن عباسیان و علویان متناوباً هدایایی دریافت کردند. پس از مراسم در روز ۷ رمضان/۳۰ مارس، از سوی خلیفه نامه‌ای رسمی مبنی بر اعلانِ انتصاب تنظیم شد تا در مساجد سراسر امپراتوری خوانده شود.<ref>{{پک|Madelung|1985|ف=ʿAlī Al-Reżā|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> افزون بر این، مأمون دختر یا خواهرش، [[ام حبیبه خواهر مأمون|اُمِّ‌حَبیبه]] را به ازدواج علی بن موسی و دخترش [[ام فضل دختر مأمون|اُمِّ‌فَضل]] را نیز به عقد پسر علی بن موسی، [[محمد تقی]] درآورد. نیز، دستور ضرب سکه‌هایی را داد که نام مأمون و ولیعهدش، علی بن موسی، بر روی آن‌ها حک شده‌بود.<ref>{{پک|Bobrick|2012|ک=The Caliph's Splendor|ص=205|زبان=en}}</ref> مأمون به‌شکرانهٔ این کار، حقوق یک سالِ سپاه را پرداخت کرد.<ref>{{پک|مرتضوی|۱۳۸۵|ک=ولایت عهدی امام رضا علیه السلام|ص=۵۷}}</ref> همچنین مأمون فرمان داد تا نامِ ولیعهد در همه جا در خطبه‌ها ذکر شود و رنگ پوشش و لباس فرم، پوشاکِ رسمی و پرچم‌ها از سیاه که رنگِ رسمیِ عباسیان بود به سبز تغییر کند.<ref>{{پک|Madelung|1985|ف=ʿAlī Al-Reżā|ک=Iranica|زبان=en}}</ref><ref>{{پک|Lewis|1986|ف=ʿAlī Al-Riḍā|ک=Encyclopaedia of Islam|زبان=en}}</ref> بیهم دائو می‌گوید پیشتر رنگ سبز به‌عنوان نشانهٔ علویان شناخته نمی‌شد، اما به‌تدریج چنین القا شد که این رنگ، بیشتر به‌عنوان نشانی برای ابراز اهمیتِ آشتی میان عباسیان و علویان درنظر بوده تا نشانه‌ای از تسلیم شدنِ عباسیان و ادعاهای علویان. نکتهٔ دیگر این است که در میان مسلمانان، رنگ سبز با لباس‌های پوشیده در [[بهشت]] ارتباط دارد و اینکه انتخاب آن، بازتاب جوِّ کنونیِ چشم‌داشت‌های فریبنده بود.<ref>{{پک|Bayhom-Daou|2009|ف=ʿAlī Al-Riḍā|ک=Encyclopaedia of Islam|زبان=en}}</ref>

مأمون در سند رسمی‌اش شرح داد که او علی بن موسی الرّضا را برترین و بهترین گزینه در میان نسل و فرزندان [[عبدالله بن عباس]] و [[علی بن ابی‌طالب]] می‌داند و امیدوار است که این انتخاب بتواند کمکی برای بازگردانیِ وفاق و وحدت در جامعهٔ اسلامی باشد. علی بن موسی الرّضا نیز در یادداشتِ پذیرشِ خویش که به سند افزوده شده‌است، همان تمایلات را بیان می‌کند و از مأمون برای تلاش در جهت اصلاح رفتارِ نادرستِ گذشته با علویان تقدیر کرده و متعهد شد که درصورت رسیدن به خلافت، با عباسیان به عدل رفتار نماید.<ref>{{پک|Madelung|1985|ف=ʿAlī Al-Reżā|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> بیهم دائو نیز در ویرایش سوم ''دانشنامهٔ اسلام'' بر این باور است که در بیانیهٔ پذیرش علی بن موسی الرّضا — که به نامهٔ انتصاب ضمیمه شده‌است — چیزی وجود ندارد که بگوید علی بن موسی الرّضا تمایلی به پذیرش این مسئولیت نداشت، یا اینکه او این کار را تحت فشار انجام داده‌است. او تصویر این ماجرا را در منابع امامیه، متفاوت ارزیابی می‌کند که تلاش زیادی می‌کنند تا نشان دهند که اهداف مأمون نسبت به علی بن موسی الرّضا، هر چیزی جز صداقت بود؛ و اینکه علی بن موسی شریکی بی‌میل در نقشه‌ای بود که می‌خواست شخصیتش را به‌عنوان یک جویای قدرت دنیوی لکه‌دار کند. او نحوهٔ پیشنهاد خلافت و سپس ولیعهدی به علی بن موسی الرّضا از سوی مأمون را بیشتر به‌عنوان پاسخی به مجادلاتِ ضدِامامیه می‌خوانَد تا این موضوع که علی بن موسی الرّضا واقعاً خود را به‌عنوان امامِ امامیه در نظر گرفته و ادعای قانونی برای خلیفه داشته باشد؛ درصورتی‌که او باید اصرار داشته باشد که مأمون از خلافت به نفعِ علی بن موسی الرّضا استعفا دهد. این نیز این نشان می‌دهد که پذیرشِ این عنوان از سوی علی بن موسی الرّضا به‌شرط عدم انجام وظایفِ یک وارث بوده‌است، یعنی جایگاهی قانونی و نقشی بی‌معنی که عملی انجام ندهد، و به‌همین دلیل جایگاهش را به‌عنوان امام تضعیف نمی‌کند.<ref>{{پک|Bayhom-Daou|2009|ف=ʿAlī Al-Riḍā|ک=Encyclopaedia of Islam|زبان=en}}</ref>

به‌نوشتهٔ دونالدسون مأمون با هدفِ رهایی از مشکلات حکومت در مواجهه با علویان و درخواست‌های آنان که منجر به قیام‌های متعددی شده‌بود، پذیرفت تا علی بن موسی الرّضا را به‌عنوان جانشین خود منصوب سازد؛ اما محبوبیت زیاد علی بن موسی نزد شیعیان و عدم دسترسی به بعضی از اهداف این انتصاب و همین‌طور فشارهای حزبِ مخالفش در بغداد، او را از این تصمیم پشیمان کرد.<ref>{{پک|Donaldson|1933|ک=The Shi'ite Religion|ص=166–167|زبان=en}}</ref> این تصمیمِ شگفت‌آور که از سوی خلیفه گرفته شد، بی‌درنگ مخالفتِ شدید گروه‌های مخالف را برانگیخت و این مخالفت حتی در خراسان — که زیر نفوذ وزیر ایرانی، [[فضل بن سهل]] بود — دیده می‌شد.<ref>{{پک|Madelung|1985|ف=ʿAlī Al-Reżā|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> عباسیانِ بغداد که عموماً از مخالفان مأمون تشکیل شده‌بودند، از اینکه مأمون نه‌تنها علی بن موسی را به جانشینی‌اش نصب کرده، بلکه رنگ پرچم عباسیان را هم به سبز تغییر داده‌است، عصبانی بودند. نگرانی آنان به‌خاطر بیرون آوردنِ امپراتوری اسلامی از دست عباسیان توسط علویان و ایرانی‌ها بود.<ref>{{پک|Donaldson|1933|ک=The Shi'ite Religion|ص=167|زبان=en}}</ref> آن‌ها در بغداد بیعت خود با مأمون را شکستند و عمویش [[ابراهیم بن مهدی|ابراهیم بن مَهدی]] (د. ۲۲۴ ه‍.ق/۸۳۹ م) را به‌عنوان خلیفه در ۲۸ [[ذیحجه|ذی‌حَجّهٔ]] ۲۰۱ ه‍.ق/۱۷ ژوئیهٔ ۸۱۷ م منصوب کردند.<ref>{{پک|Bayhom-Daou|2009|ف=ʿAlī Al-Riḍā|ک=Encyclopaedia of Islam|زبان=en}}</ref> با رسیدن خبر عزل مأمون به مرو، علی بن موسی الرّضا پیشنهادِ عزل خویش از ولیعهدی را به مأمون داد، اما در مقابل مأمون تصمیم گرفت به بغداد برگردد و از حقش دفاع کند.<ref>{{پک|Donaldson|1933|ک=The Shi'ite Religion|ص=167|زبان=en}}</ref> جعفریان با نقل سخنان مأمون از ''عیون اخبار الرّضا'' می‌گوید همهٔ اینها سبب شد تا مأمون طی سخنانی خطاب به عباسیان مخالفش، اهدافش را از ولیعهدیِ علی بن موسی افشا کند. او این اهداف را زیر نظر گرفتنِ علی بن موسی و علویان، حمایت علویان از عباسیان، کوچک کردنِ مقام علی بن موسی و تنزّلِ وجههٔ اجتماعیش را بیان کرد.<ref>{{پک|جعفریان|۱۳۸۷|ک=حیات فکری و سیاسی ائمه|ص=۴۳۳–۴۳۵}}</ref> به‌گفتهٔ [[برنارد لوئیس|بِرنارد لوئیس]]، از سوی دیگر شیعیان بسیار احساس پیروزی می‌کردند، اگرچه این‌گونه ناقص و محدود به‌رسمیت شناختنِ ادعاشان، هرگز نظر مساعد آنان را جلب نکرد.<ref>{{پک|Lewis|1986|ف=ʿAlī Al-Riḍā|ک=Encyclopaedia of Islam|زبان=en}}</ref>

;دورهٔ ولیعهدی
بر اساس گزارش منابع شیعی همچون ''عیون اخبار الرّضا''، پس از مراسم ولیعهدی و فرارسیدنِ [[عید فطر]]، مأمون پیامی را برای علی بن موسی الرّضا فرستاد تا [[نماز عید|نمازِ عید فِطر]] را بخواند. علی بن موسی پس از خودداری اولیه، در نهایت پذیرفت تا نماز عید را اقامه کند. در روز عید، علی بن موسی با آداب خاصی از منزل خارج شد و مردم به تبعیت از وی تکبیرگویان به‌راه افتادند و سپاهیان از اسب پیاده شدند و برهنه‌پا همراهی کردند؛ مأمون با فرستادنِ پیام به علی بن موسی، وی را از اقامهٔ نماز عید منصرف کرد. بر اساس آنچه [[ابوعبدالله حاکم نیشابوری|حاکم نیشابوری]]، محدث اهل سنت، در ''[[تاریخ نیشابور (الحاکم)|تاریخ نیشابور]]'' و صدوق، محدث شیعه، در ''عیون اخبار الرّضا'' بیان می‌دارند، پس از اندکی از این ماجرا، در [[خراسان]] خشکسالی پدید آمد و گروهی این خشکسالی را در ارتباط با انتصاب علی بن موسی الرّضا به ولیعهدی قلمداد کردند. علی بن موسی نیز اقدام به اقامهٔ [[نماز باران]] کرد و در نهایت باران بارید. این واقعه سبب شد تا اطرافیانِ مأمون از علی بن موسی به بدی یاد کنند و مأمون نیز نگران افزایش محبوبیت علی بن موسی و تضعیف موقعیت خویش شد.<ref>{{پک|ناجی|باغستانی|۱۳۹۴|ف=الرضا، امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام}}</ref>

به‌گفتهٔ مادلونگ در ''[[ایرانیکا]]''، ارتباطِ مأمون و علی بن موسی در مرو، نزدیک و صمیمی بود. بنابر گزارش‌ها، علی بن موسی در خانه‌ای مجاورِ محل اقامت خلیفه سکونت کرد و ظاهراً ایشان هر روز با یکدیگر ملاقات داشتند. مأمون به‌طور علنی می‌خواست که علی بن موسی مستقیماً در همهٔ تصمیمات و مراسم‌های رسمی شرکت کند؛ اما گزارش شده که علی بن موسی تصریح می‌کرد که در امور دولت دخالت نمی‌کند. مأمون نیروی محافظِ شخصی‌اش (شُرَط) و گاردش (حَرَس)، مأمورانِ تحت فرمانِ فرماندهان خراسانیِ وفادار به خلافت، و نیز یک حاجب و یک کاتب را برای علی بن موسی گُمارْد. خلیفه در قضاوت‌ها و فتواهایش به او وابسته بود و مناظراتی را میان او و دانشمندان مسلمان و نیز بزرگانِ جوامع دینیِ دیگر ترتیب می‌داد.<ref>{{پک|Madelung|1985|ف=ʿAlī Al-Reżā|ک=Iranica|زبان=en}}</ref>

ارتباط میان علی بن موسی و فضل بن سهل هیچ‌گاه خوب نبود.<ref>{{پک|Madelung|1985|ف=ʿAlī Al-Reżā|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> بنابر گزارش‌ها، خاندان سهل توانستند برای مدتی امور را مدیریت کنند تا شدت اوضاع عراق را پنهان نگاه دارند و مأمون را به این باور رسانند که ابراهیم بن مهدی صرفاً به‌عنوان فرماندارش عمل می‌کند،<ref>{{پک|Bayhom-Daou|2009|ف=ʿAlī Al-Riḍā|ک=Encyclopaedia of Islam|زبان=en}}</ref><ref>{{پک|Madelung|1985|ف=ʿAlī Al-Reżā|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> و این علی بن موسی بود که بدون حُبّ و بغض، چشم مأمون را نسبت به این موضوع باز و اصرار کرد که به بغداد برود و حضورش سبب بازگشتِ آرامش و صلح به آنجا شود.<ref>{{پک|Lewis|1986|ف=ʿAlī Al-Riḍā|ک=Encyclopaedia of Islam|زبان=en}}</ref><ref>{{پک|Madelung|1985|ف=ʿAlī Al-Reżā|ک=Iranica|زبان=en}}</ref><ref>{{پک|Bayhom-Daou|2009|ف=ʿAlī Al-Riḍā|ک=Encyclopaedia of Islam|زبان=en}}</ref> این ارزیابیِ وضعیت، از سوی چند تن از فرماندهانِ سپاه مأمون پشتیبانی شد و مأمون تصمیم گرفت به عراق سفر کند. فضل بن سهل که هدفش حفظ حکومت در شرق بود، استعفای خویش را ارائه کرد و با استدلال شدت تنفرِ عباسیان نسبت به خود، از خلیفه خواست تا او را به‌عنوان فرماندارِ [[خراسان بزرگ]] منصوب کند. مأمون دیگربار بر کمالِ اعتمادش به او تأکید کرد و از او خواست تا نامه‌ای دیگر با مُهر و نام خلیفه در تأیید امتیازات استثناییِ خود بنویسد. این نامه در [[صفر|صَفَرِ]] سال ۲۰۲ ه‍.ق مهر و امضا، و به‌طور رسمی از سوی علی بن موسی نیز تأیید شد. پس از آن، برای انتشار در سراسر امپراتوری فرستاده شد.<ref>{{پک|Madelung|1985|ف=ʿAlī Al-Reżā|ک=Iranica|زبان=en}}</ref>

== امامت ==
{{شیعه}}
رضا در زمان حیات خود سعی نمود پیروان خود را مطیع داشته و شبهات آنان را از بین ببرد و با مخالفت‌ها و نارضایتی‌ها مقابله کند. پس از مرگ او نیز گفته‌ها و کردارهایش در منابع به صورت فزاینده‌ای اصلاح شد تا با تحولات عقیدتی شیعیان دوازده امامی مطابقت پیدا کند یا صرفاً تأثیر بیشتری نهد. این فرایند انتقال، تعدیل و تفصیل در ''[[عیون اخبار الرضا|عیون]]'' [[ابن بابویه]] به اوج خود رسید. وجود بسیاری از گزارش‌های صراحتاً جدلی مؤید این امر است که امامت رضا مورد اختلاف بود. به نظر می‌رسد که بسیاری از گزارش‌های موجود را حامیان رضا ساخته یا پرداخته‌اند. ابن بابویه شواهد فراوانی را بر امام هشتم بودن رضا ذکر می‌کند که بسیاری از این شواهد صرفاً ابداعی هستند. رضا در این گزارش‌ها به سؤالات شرعی و فقهی بسیاری پاسخ می‌دهد که در یک سطح، این سوالات درخواست‌های واقعی برای اطلاعات هستند؛ زیرا در نظر شیعیان جامعه برای تبیین قرآن و سنت به احکام امام نیاز دارد. در سطحی دیگر، این سؤالات برای پاسخ به چالش بزرگ‌تری مطرح شده‌اند: آیا موسی الرضا می‌تواند به همهٔ سؤالات به‌طور رضایت‌بخشی پاسخ دهد؟ به عبارت دیگر آیا او واقعاً امام است؟<ref>{{پک|Cooperson|2008|ک=Classical Arabic Biography|ص=76-77}}</ref>

به‌عقیدهٔ شیعه، امامت مهم‌ترین منصب پس از نبوت در اسلام است و هر [[امام]] به‌وسیلهٔ امامِ پیشین و از سوی خدا، عهده‌دارِ منصب امامت می‌شود.<ref>{{پک|Tabatabaei|1975|ک=Shi'ite Islam|ص=68–69, 76|زبان=en}}</ref> به گفته [[رسول جعفریان]]، با بروز اختلافات در جانشینیِ [[جعفر صادق]]، شیعیان این‌بار در جانشینی [[موسی کاظم]] دقّت بیشتری را لازم دیدند و در دوران حیات موسی کاظم سعی در شناختِ جانشینش نمودند.<ref>{{پک|جعفریان|۱۳۸۷|ک=حیات فکری و سیاسی ائمه|ص=۴۲۷}}</ref> به‌گفتهٔ [[باقر شریف قرشی|قُرَشی]]، روحانی شیعه، موسی کاظم نیز در این زمینه، اقداماتِ شفاهی و کتبی فراوانی را پیش‌بینی کرده‌بود. از جمله می‌توان به روایاتی با موضوع اِعطای حقوقی چون [[صدقه|صدقات]] به علی بن موسی، وصیّ دانستنِ وی، تصریح به امامتش و توصیه به تبعیتِ از او اشاره کرد. اقداماتِ کتبی وی نیز شامل نامه‌هایی با مضمون تأییدِ امامت علی بن موسی پس از حیاتِ خودش بوده‌است. در این‌باره، صَدوق، محدث شیعه، در ''عیون اخبارَ الرّضا'' از دو نامه‌ای یاد می‌کند که موسی کاظم در آن به امامتِ علی بن موسی وصیت کرده‌است.<ref>{{پک|قرشی|۱۳۸۰|ک=حیاة الامام الرضا|ص=۸۶|ج=۱}}</ref><ref>{{پک|ذهبی|۱۴۲۲|ک=الامام الرضا|ج=۱|ص=۵۳–۵۹}}</ref> موسی کاظم در مدینه، [[بصره]] و [[بغداد]] بر امامت علی بن موسی الرضا تأکید کرد و یارانش را گواه گرفت. وی در مدینه هفده نفر از سادات علوی را جمع کرد تا بر امامت وی شهادت دهند و نامه‌ای نوشت و شصت گواه بر آن گرفت. وی، حتی از زندان یادداشت‌هایی برای تثبیت این وصیت فرستاد.<ref>{{پک|ناجی|باغستانی|۱۳۹۴|ف=الرضا، امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام}}</ref> [[باقر شریف قرشی|قُرَشی]]، روحانی شیعه، در ''حَیاةُ الْامامِ الرّضا''، سیزده روایت را با موضوعِ تصریح به امامت علی بن موسی به‌نقل از موسی کاظم فهرست کرده‌است.<ref>{{پک|قرشی|۱۳۸۰|ک=حیاة الامام الرضا|ص=۸۲–۸۶|ج=۱}}</ref> شیخ مفید، محدث شیعه، نیز دوازده تَن از اصحاب موسی کاظم را نام برده‌است که جانشینیِ علی بن موسی در امامت را از زبان موسی کاظم نقل کرده‌اند.<ref>{{پک|ضیائی ارزگانی|۱۳۸۷|ک=دانشنامه کلام اسلامی|ص=۴۴۶|ج=۱}}</ref> [[داوود بن کثیر رقی]]، [[علی بن یقطین]] و [[محمد بن سنان]] از جمله این محدثان که مفید برشمرده، هستند.<ref>{{پک|ناجی|باغستانی|۱۳۹۴|ف=الرضا، امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام}}</ref> [[علی بن یقطین|علی بن یَقْطین]] از قولِ موسی کاظم روایت می‌کند: «علی بهترینِ فرزندانم است و من کُنیه‌ام (اَبوالْحَسَن) را به او داده‌ام».<ref>{{پک|Maliki Tabrizi|2008|ک=A Concise Treatise|زبان=en}}</ref> در منابع شیعه، علاوه‌بر تصریح به امامتش از سوی موسی کاظم، دلایل دیگری بر امامتش اقامه شده‌است، از جمله: تصریحِ [[محمد|پیامبر اسلام]] به امامتش و نام بردنش در حدیثی برای [[سلمان فارسی]] و [[جابر بن عبدالله انصاری|جابِر بن عبدالله انصاری]]، گستردگی علم و آگاهیَش، [[عصمت]] وی و [[معجزه|معجزاتی]] که از او گزارش شده‌است.<ref>{{پک|ضیائی ارزگانی|۱۳۸۷|ک=دانشنامه کلام اسلامی|ص=۴۴۶|ج=۱}}</ref> به‌نظر نمی‌رسید کسی از برادرانش ادعای امامت داشته باشد، اگرچه بعضی از آنان مانند [[عباس بن موسی]] ظاهراً زنده بودن یا [[رجعت|رجعتِ]] پدرشان را تبلیغ می‌کردند.<ref>{{پک|نجف|۱۴۰۶|ک=الجامع لرواة|ج=۱|ص=۳۵۸–۳۶۳}}</ref>
به گفته ناجی و باغستانی، علی بن موسی الرّضا، پس از درگذشت پدرش، طبق سفارش موسی کاظم ابتدا امامت خود را با اطرافیان و یاران نزدیک طرح کرد. اما پس از مدتی بدون [[تقیه]] به اعلام آشکارِ آن پرداخت و خود را به‌عنوان جانشین پدرش معرفی کرد. بااین‌حال، چنان‌که از وی روایت شده در اندیشهٔ کسب خلافت و قائل به مبارزهٔ مسلحانه در این راه نبود.<ref>{{پک|ناجی|باغستانی|۱۳۹۴|ف=الرضا، امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام}}</ref>

=== واقفیه ===
یکی از چالش‌های اصلی علی بن موسی الرضا در ابتدای دورهٔ امامتش، شکل‌گیری مذهب [[واقفیه|واقِفیّه]] بود. برخی از وکلای موسی کاظم به‌ویژه [[علی بن ابی‌حمزه بطائنی|علی بن اَبی‌حَمزهٔ بَطائِنی]]، [[زیاد بن مروان قندی|زیاد بن مَروان قَندی]] و [[عثمان بن عیسی رواسی|عثمان بن عیسی رَواسی]] درگذشت وی را انکار کردند و اعتقاد به این مذهب را رواج دادند. واقفی‌ها معتقد بودند موسی بن جعفر از دنیا نرفته و هنوز زنده است و [[رزق|روزی]] می‌خورد و همو [[قائم آل محمد]] است که به [[غیبت امام زمان|غیبت]] رفته‌است.<ref>{{پک|Bayhom-Daou|2009|ف=ʿAlī Al-Riḍā|ک=Encyclopaedia of Islam|زبان=en}}</ref> این مسئله، سبب اختلاف اعتقادی بزرگی در گروه‌های گوناگونِ شیعیان به‌ویژه در کوفه و بغداد شد. پس از آن رضا متهم به انحراف از آموزه‌های اجدادش در برخی موارد شد.<ref>{{پک|نجف|۱۴۰۶|ک=الجامع لرواة|ج=۱|ص=۳۵۸–۳۶۳}}</ref>

گرچه ابن بابویه طمع وکلای کاظم را عامل شکل‌گیری واقفیه مطرح کرده‌است، ولی از نوشته‌های او مشخص است که پیروان این گروه از شیعیان دلایل اصولی‌تری برای تردید در امامت رضا داشتند. یکی از این شبهات، فرزند نداشتن رضا در سنین بالا بود که با حدیثی از [[جعفر صادق]] دربارهٔ شرایط امام بودن مطابقت نداشت. پس از این که یکی از پیروان واقفیه دربارهٔ این موضوع از رضا پرسید، او پاسخ داد که به زودی فرزندی از او به دنیا می‌آید و در همان سال [[محمد تقی]] به دنیا آمد؛ ولی در این که محمد تقی واقعاً فرزند رضاست یا پسر بردهٔ اوست، تردید وجود داشت. شبههٔ دیگری که بر امامت رضا وارد شد، این بود که او هنگام تدفین موسی کاظم در شهر دیگری می‌زیست و نمی‌توانسته پدرش را [[غسل میت]] داده باشد و این با روایت جعفر صادق دربارهٔ شرایط امامان مطابقت نداشت.<ref>{{پک|Cooperson|2008|ک=Classical Arabic Biography|ص=79}}</ref>

به‌گفتهٔ [[رسول جعفریان]]، روحانی شیعه، انگیزهٔ پیدایشِ وقف و گرایش به آن، علاوه بر تمایلات مادّی و هواهای نفسانی و دنیایی، عدم شناخت مصداق مهدویت در عین اعتقاد به آن بوده‌است.<ref>{{پک|جعفریان|۱۳۸۷|ک=حیات فکری و سیاسی ائمه|ص=۴۲۹}}</ref> [[حسین مدرسی|حسین مدرّسی]]، روحانی شیعه، در علتِ پیدایش واقفیه می‌گوید هرچند گزارش منابع شیعی مبنی بر امتناعِ بعضی از وکلای موسی کاظم در بازگردانیِ اموال به علی بن موسی الرّضا پس از قتلِ موسی بن جعفر درست است، بااین‌حال این تمامِ علت ماجرا نیست. او ادامه می‌دهد که انتظارِ دیرپایِ جامعهٔ شیعه برای قیامِ «[[قائم آل محمد|قائِمِ آلِ محمّد]]» سبب شد تا با توجه به رواجِ حدیث‌هایی که هفتمین امام را «قائم» معرفی می‌کرد،<ref group="یادداشت">محمدباقر مجلسی در جلد ۴۸ بحارالانوار، در باب دهم به ذکر احادیثی که بر اساس آن، واقفیه به زنده بودن موسی کاظم بار پیدا کردند می‌پردازد. در حدیث سیزدهم این فصل آمده‌است: «روی عن ذریح عن ابی جعفر علیه السلام قال لی: سابعنا قائمنا ان شاء الله» ترجمه: «از ذریح نقل شده‌است که جعفر صادق گفت: هفتمین از ما [اهل بیت] قائم است اگر خدا بخواهد.» ببینید: {{پک|مجلسی|۲۰۱۱|ک=بحارالانوار|ص=۲۵۰–۲۶۰|ج=۴۸}} و {{پک|مدرسی|۱۳۹۱|ک=زندگی باب‌الحوائج|ص=۲۱–۲۳}}</ref> بسیاری از شیعیان به قائِمیَّتِ موسی کاظم معتقد شوند و او را زنده بپندارند.<ref>{{پک|Modarressi|1993|ک=Crisis and Consolidation|ص=10–11, 60–62|زبان=en}}</ref>
با ظهور واقفیه، [[یونس بن عبدالرحمن|یونُس بن عبدُالرَّحمٰن قُمی]] — یکی از شاگردان موسی کاظم — اقدام به تبلیغ علیهِ جریان وقف کرد.<ref>{{پک|جباری|۱۳۸۱|ف=انحرافات کارگزاران ائمه|ک=معرفت}}</ref> به گفته جعفریان، محدودیت‌هایی که خلفای عباسی برای علویان و شیعیان ایجاد کرده بودند، سبب شده بود تا ارتباط‌شان با امامان شیعه سخت شود و درنتیجه یادگیری مسائل دینی‌شان با مشکل مواجه شود.<ref>{{پک|جعفریان|۱۳۸۷|ک=حیات فکری و سیاسی ائمه|ص=۴۵۱}}</ref> به‌گفتهٔ [[باقر شریف قرشی|قُرَشی]]، روحانی شیعه، رضا نیز برای استدلال بر امامت خویش، سفری به بصره و کوفه را تدارک دید و با استقرار در منزل حسن بن محمد علوی در شهر بصره، جلسهٔ بزرگی گذاشت و با جمعی از مخالفان خود در امر امامت گفتگو کرد. در این جلسه، [[جاثلیق|جاثُلیقِ نَصاری]] و [[رأس جالوت|رَأسُ الْجالوت]] نیز حضور داشتند و رضا با آن‌ها مناظره کرد.<ref>{{پک|قرشی|۱۳۸۰|ک=حیاة الامام الرضا|ص=۹۳ و ۹۸–۹۹|ج=۱}}</ref> به گفته مدرسی، روحانی شیعه، سرانجام بسیاری از واقفیه، با گذشتِ زمانْ امامتِ علی بن موسی الرّضا را تصدیق کردند و در آغاز سدهٔ سوم هجری قمری، اکثریت شیعیان از علی بن موسی الرّضا در جایگاهِ امامِ مُفْتَرَضُ‌الطّاعَة اطاعت می‌کردند.<ref>{{پک|Modarressi|1993|ک=Crisis and Consolidation|ص=10–11, 60–62|زبان=en}}</ref>

=== اصحاب، شاگردان و وکلا ===
از دلایل گسترش و پراکندگی جمعیت شیعیان در ایران، ناامنی‌هایی ناشی از سخت‌گیری هارون بر شیعیان و سرکوب قیام‌های علیه حکومت توسط حکومت‌های مختلفی از جمله مأمون بود. رفاه موجود در شهرهای ایرانی نیز در مهاجرت اعراب به ایران مؤثر بوده‌است. این موارد سبب شد تا شیعیانی که در قیام‌ها فعالیتی نیز نداشتند، به مناطق امنی در ایران مهاجرت نمایند که پراکندگی این طایفه را در پی داشت. اندک‌اندک و با افزایشِ کَمّی و کیفیِ شاگردان شیعیِ علی بن موسی الرّضا در ایران و به‌ویژه قم، شهر قم به مرکز شیعیان تبدیل شد و لقب «حرمِ اهلِ بیت» را کسب کرد.<ref>{{پک|جعفریان|۱۳۸۸|ک=تاریخ تشیع در ایران|ص=۲۳۳–۲۳۴، ۲۴۰–۲۴۸}}</ref>

با احتمال روی کار آمدن عباسیان، جعفر صادق، تمهیداتی اندیشید تا بتواند فشارِ حاکمیت بر دستگاهِ امامت را کمتر کند و اهداف خویش را پیش ببرد. یکی از این تمهیدات، ایجادِ [[شبکه وکلا|شبکهٔ وُکَلا]] بود. این فشار با روی کار آمدنِ عباسیان روزبه‌روز بیشتر شد؛ تا جایی که موسی کاظم به‌اتهام تحریکِ [[آل حسن|حَسَنیان]] برای قیام علیه حکومت بازخواست و مجبور به سوگند شد.<ref>{{پک|جباری|ملبوبی|۱۳۸۹|ف=عوامل پیدایش سازمان وکالت|ک=تاریخ اسلام}}</ref> این تشکیلات در عصر موسی کاظم شکلی وسیع‌تر و منسجم‌تر یافت و در عصر علی بن موسی الرضا، سامان‌مندتر شد.<ref>{{پک|شاکری موحد|۱۳۹۰|ک=امامان شیعه و حکومت‌ها|ص=۱۷۲}}</ref> علی بن موسی در سازمان بخشیدن به شبکهٔ وکلا موفق بود و توانست تا سازمانِ وکالت و مدیریتِ سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادیِ شیعه را نظم و گسترش دهد. بر این اساس، شیعیان در عراق و سراسرِ مناطقِ مرکزی و غربیِ ایران (همچون شهرهای همدان، قم، ری و اهواز) به جامعه‌ای منسجم و هویت‌یافته تبدیل شدند.<ref>{{پک|رفعتی‌پناه|عزیزی|۱۳۹۴|ف=گسترش تشیع و سازمان وکالت|ک=مطالعات تاریخ اسلام}}</ref>

در دوران امامت محمد باقر، جعفر صادق و موسی کاظم، شیعیان به گونه‌ای پرورش یافته‌بودند که هر کدام در فقه و کلام، صاحب‌نظر محسوب می‌شدند؛<ref>{{پک|جعفریان|۱۳۸۷|ک=حیات فکری و سیاسی ائمه|ص=۴۳۲}}</ref> با رویکرد شیعیان به سمت اجتهاد، جعفر صادق و علی بن موسی الرّضا طی رهنمودهایی بر آن مهر تأیید زدند. علی بن موسی الرّضا در این‌باره به [[احمد بن ابی نصر بزنطی|احمد بن اَبی‌نَصْرِ بَزَنْطی]] گفته‌است: «بر ماست که اصول را بر شما عرضه کنیم و بررسیِ فروعِ هر مسئله و بحث دربارهٔ آن به عهدهٔ شماست». علاوه بر پرورش و معرفی راویانِ فقیه توسط امامان شیعه، آنها شیعیان را به مراجعه به این شاگردان تشویق و سفارش می‌کردند. در این‌باره علی بن موسی الرّضا شیعیانش را به بعضی اصحاب مانند [[یونس بن عبدالرحمن|یونُس بن عبدالرّحمن]] ارجاع داده‌است.<ref>{{پک|معارف|۱۳۸۶|ف=پایه‌های مرجعیت دینی|ک=مطالعات قرآن و حدیث}}</ref> در چنین شرایطی، علی بن موسی الرضا در وضعیت بهتری از جهت آزادی عمل به سر می‌برد. سفر وی به خراسان که در تاریخ امامان شیعه، بی‌نظیر تلقی می‌شود، سبب شد تا ناحیه خراسان و به‌خصوص نیشابور، نسبت به تشیع گرایش پیداکنند.<ref>{{پک|صادقانی|چلونگر|پیرمرادیان|صمدانیان|۱۳۹۶|ف=تحلیل مقایسه‌ای دیدگاه‌های اصحاب|ک=پژوهش‌های تاریخی}}</ref>

از میان شبکهٔ وکلایی که با علی بن موسی الرّضا در ارتباط بودند و نایبِ وی محسوب می‌شدند، بعضی جایگاه والاتری داشته و سخن‌شان از اعتبار بیشتری برخوردار بوده‌است. این افراد عبارتند: از محمد بن راشِد، [[عمر بن فرات|عُمَر بن فُرات]] و [[محمد بن فرات|محمد بن فُرات]]. در وکیل و باب بودنِ محمد بن فرات، اختلافی وجود دارد و برخی منابع چون [[ابوعمرو کشی|کَشّی]]، وی را مدعیِ وکالت دانسته و مغضوبِ علی بن موسی الرّضا معرفی کرده‌است.<ref>{{پک|جباری|۱۳۸۲|ک=سازمان وکالت|ص=۴۲۴|ج=۲}}</ref> علی بن موسی الرّضا، همواره شاگردانش را به صبر و شکیبایی در برابر ظلمِ حکومت فرامی‌خوانْد و از قیام علیه حکومت بازمی‌داشت.<ref>{{پک|ناجی|باغستانی|۱۳۹۴|ف=الرضا، امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام}}</ref>

در کتاب ''اَلْجامِعُ لِرُواةِ و اصحابِ الْاِمامِ الرِّضا''، مجموعِ اصحاب و شاگردان علی بن موسی الرّضا ۸۳۱ تن عنوان و نام برده شده‌است.<ref>{{پک|ناجی|باغستانی|۱۳۹۴|ف=الرضا، امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام}}</ref> افرادی از اصحاب وی که منصب وکالتش را عهده‌دار بودند، عبارتند از: [[عبدالرحمن بن حجاج|عبدالرّحمن بن حَجّاج]] (وکیل در بغداد)، [[صفوان بن یحیی|صَفْوان بن یَحییٰ بِجِلّی]] (مدینه)، [[یونس بن یعقوب|یونس بن یعقوب بجلی]] (مدینه)، [[ابراهیم بن سلام|ابراهیم بن سَلّام نیشابوری]]، [[عبدالعزیز بن مهتدی|عَبدُالْعَزیز بن مُهْتَدی]] (قم)، [[علی بن مهزیار اهوازی|علی بن مَهْزیار اهوازی]]، [[عبدالله بن جندب|عبدالله بن جُندَب]]، [[فضل بن سنان|فضل بن سَنان]] (نیشابور)، [[ابوعلی بن راشد]]، [[ریان بن صلت|ابوعلی رَیّان بن صَلْت قمی]]، هُشام بن ابراهیم عباس، ابراهیم بن محمد همدانی، [[اسحاق بن ابراهیم|اسحاق بن ابراهیم حُصَیْنی]]، حسین بن عبد ربّه و یونس بن عبدالرحمن.<ref>{{پک|جباری|۱۳۸۲|ک=سازمان وکالت|ص=۴۲۷|ج=۲}}</ref><ref>{{پک|نجف|۱۴۰۶|ک=الجامع لرواة|ج=۱ و ۲|ص=}}</ref> از این میان، یونس بن عبدالرحمن، صفوان بن یحیی، ابن ابی‌عُمَیْر، عبدالله بن مُغَیْره، [[حسن بن محبوب سراد|حسن بن محبوب]]، احمد بن ابی نصر بزنطی، [[فضل بن شاذان|فضل بن شاذان نیشابوری]]، حسن بن علی بن فَضّال، [[عثمان بن عیسی رواسی|عثمان بن عیسی]] و [[فضاله بن ایوب|فَضّالَةِ بن اَیّوب]] از جمله [[اصحاب اجماع]]ی به‌شمار می‌آیند که از علی بن موسی نقل روایت داشته‌اند.<ref>{{پک|قرشی|۱۳۸۰|ک=حیاة الامام الرضا|ص=۸۶–۱۸۰|ج=۲}}</ref> غیر از اینان، مهم‌ترین اصحاب وی، حسین بن سعید اهوازی، احمد بن عامِر طایی و [[زکریا بن آدم اشعری|زکریّا بن آدم اَشعَری]] معرفی شده‌است.<ref>{{پک|ناجی|باغستانی|۱۳۹۴|ف=الرضا، امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام}}</ref> علاوه بر مردان، کسانی همچون [[نجمه خاتون]] (مادرش)، [[سبیکه|خیزران نوبیه]] (همسرش)، حکیمه و فاطمه (دخترانش) و عَذرا (کنیزش) از جمله زنانی هستند که موفق به نقل حدیث از او شده‌اند.<ref>{{پک|نجف|۱۴۰۶|ک=الجامع لرواة|ج=۲|ص=۳۲۲–۳۳۶}}</ref>

== درگذشت ==
[[پرونده:Sanctuary 2.jpg|بندانگشتی|305x305پیکسل|راست|عکسی از مرقدِ علی بن موسی الرّضا در مشهد]]
در دوم [[شعبان|شَعبانِ]] سال ۲۰۲ ه‍. ق، شش ماه پس از استعفای [[فضل بن سهل سرخسی|فضل بن سهل]] از وزارت، هنگامی که مأمون به‌همراه ولیعهد و دربار، قصدِ غرب کرده بود، فضل در سرخس توسط چند تن از فرماندهان سپاه کشته شد. هرچند مأمون دستور اعدامِ این فرماندهان را صادر کرد، اما آنان مدعی بودند که این اقدام به‌دستور خلیفه صورت گرفته‌است. هنگامی که کاروان مأمون به طوس رسید، علی بن موسی الرّضا احساس بیماری کرد و پس از چند روز درگذشت. بنابر معتبرترین گزارش‌ها، درگذشت او در آخرین روزِ صفر سال ۲۰۳ ه‍.ق اتفاق افتاده‌است. تاریخ‌های دیگری در همان محدودهٔ ماه صفر برای این واقعه ذکر شده‌است. خلیفه از گروهی از علویان و خویشاوندان علی بن موسی الرّضا از جمله عمویش، محمد بن جعفر، درخواست کرد تا پیکر علی بن موسی را بررسی و تأیید کنند که او به مرگ طبیعی درگذشته است و دستور داد که پیکرش در کنار قبر پدرِ خویش، هارون الرشید، در منزل [[حمید بن قحطبه طایی|حُمَیْد بن قَحْطَبهٔ طایی]] در [[سناباد|سَناباد]] در نزدیکیِ [[نوغان]] به خاک سپرده شود. مأمون غم و اندوهِ بسیاری از خود نشان داد و بنابر گزارش‌ها بدون [[عمامه|عَمامه]] در مراسمِ تشییع پیکر حاضر شد و به‌مدت سه روز در آنجا به عزاداری پرداخت. بااین‌حال بسیاری از منابع، او را متهم به دست داشتن در مسمومیتِ علی بن موسی الرّضا دانسته‌اند. درگذشت ناگهانیِ وزیر و ولیعهد که زنده بودن‌شان سبب می‌شد تا آشتی با عباسیانِ مخالف در بغداد ناممکن باشد، این احتمال را تقویت می‌کند که مأمون در این مرگ‌ها دست داشته‌باشد. البته این احتمال بدین معنا نیست که غم و اندوهش برای علی بن موسی و احساسات و وابستگی‌اش به او، لزوماً از روی ریاکاری یا ساختگی بود، بلکه می‌تواند نشان‌دهندهٔ غلبهٔ محاسبات سردِ سیاسی بر احساسات و ایده‌آل‌های شخصی او برای تثبیت منصب خلافتش باشد.<ref>{{پک|Madelung|1985|ف=ʿAlī Al-Reżā|ک=Iranica|زبان=en}}</ref><ref>{{پک|Bayhom-Daou|2009|ف=ʿAlī Al-Riḍā|ک=Encyclopaedia of Islam|زبان=en}}</ref>

مادلونگ ضمن بیان روایت وارسی پیکر علی بن موسی توسط [[محمد بن جعفر الصادق|محمد بن جعفر]] برای اطمینان از طبیعی بودن مرگ، بیان می‌کند که درگذشت ناگهانی ولیعهد و وزیر که زنده‌بودن‌شان عدم آشتی با عباسیان را سبب می‌شد، احتمال قوی دست داشتن مأمون در این قتل‌ها را تقویت می‌کند.<ref>{{پک|Madelung|1985|ف=ʿAlī Al-Reżā|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> به‌نوشتهٔ طَیِّب الْحِبری در ''[[تاریخ جدید اسلام کمبریج]]''، وی در شرایط مشکوکی در اثر مسمومیت با زهر کشته شد.<ref>{{پک|El–Hibri|2010|ف=The Empire in Iraq|ک=The New Cambridge History of Islam|ص=286|زبان=en}}</ref>

با توجه به این که در مذهب شیعه دوازده امامی، هر امام باید با توجه به برههٔ خاصی که در آن حضور داشته، رسالت خود را انجام دهد، شرح حال نویسان این مذهب سعی کرده‌اند زندگی امامان خود را با گاهشماری دقیق و استناد به اخبار و تاریخ‌ها ارائه کنند. یکی از دلایل حفظ این دقت ظاهری، این بود که پیروان این مذهب بتوانند با تکیه بر منابع خود با دیگر مذاهب بحث و جدل کنند. به همین علت است که تفسیر یک موضوع ظاهراً غیراعتقادی همچون مرگ یک امام، می‌تواند بر اساس خطوط فرقه‌ای تقسیم گردد. بدین ترتیب منابع شیعی مأمون را عامل شهادت امام خود می‌دانند.<ref>{{پک|Cooperson|2008|ک=Classical Arabic Biography|ص=74-76}}</ref>

اکثر منابعِ متقدم شیعی دلیل بیماریِ منجر به مرگِ علی بن موسی الرّضا را مسمومیت بر اثر زهر دانسته‌اند و به نقش مأمون اذعان دارند. برخی از این منابع عبارتند از: [[ابوبکر محمد بن عباس خوارزمی|ابوبکر خوارَزمی]] در ''رسالهٔ خوارزمی''، [[ابوالفرج اصفهانی|اَبُوالْفَرَج اصفهانی]] در ''[[مقاتل الطالبین|مَقاتِلُ الطّالِبین]]''، [[محمدباقر مجلسی]] در ''[[بحارالانوار|بِحارُالْاَنوار]]''، [[شیخ صدوق|صَدوق]] در ''[[معانی الاخبار|مَعانیُ الْاَخبار]]'' و ''[[من لایحضره الفقیه|مَنْ لا یَحضُرُهُ الْفَقیهْ]]'' و ''کتابُ الْاِعتِقادات'' و [[شیخ مفید|مفید]] در ''[[الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد|اَلْاِرشاد]]''.<ref>{{پک|شریف رازی|۱۳۹۲|ف=الرسالة المامونیة|ک=سفینه}}</ref><ref>{{پک|قرشی|۱۳۸۰|ک=حیاة الامام الرضا|ص=۳۷۱|ج=۲}}</ref> تاریخ‌نویسان شیعه علت مسمومیت و درگذشتِ علی بن موسی را انار مسمومی می‌دانند که توسط [[علی بن هشام|علی بن هُشام]] به وی داده شد. برخی گزارش‌ها از آبِ انارِ مسمومی که به‌دست یکی از درباریان تهیه و توسط شخصِ خلیفه به علی بن موسی خورانده شد، یاد کرده‌اند. با این وجود، طبری اشاره‌ای به احتمال قتل نمی‌کند.<ref>{{پک|Lewis|1986|ف=ʿAlī Al-Riḍā|ک=Encyclopaedia of Islam|زبان=en}}</ref> دربارهٔ شیوهٔ مسموم شدنِ علی بن موسی الرّضا گزارش‌های مختلفی وجود دارد. هشام معروف حسنی در ''سیرَةُ الْائِمَّةِ الْاِثنیٰ عَشَر'' گزارش می‌کند که مأمون از یکی از غلامانش به‌نام عبدالله بن بشیر خواست تا به دستانش زهر بمالد و سپس همراه با وی، نزدِ علی بن موسی رفت و پس از احوالپرسی، از عبدالله بن بشیر خواست برای علی بن موسی الرّضا، اناری آب‌گیری کند و آن را به‌دست خود به علی بن موسی خوراند.<ref>{{پک|الحسنی|۱۴۰۶|ک=سیرة الائمة الاثنی عشر|ج=۲|ص=۴۲۲–۴۲۳}}</ref> شریف قرشی، روحانی شیعه، گزارشی را به‌نقل از ''عیون اخبار الرّضا'' نقل می‌کند که مسمومیتش با قرار دادنِ چندروزهٔ سوزن‌های زهرآلود در حبه‌های انگور به‌همراه دانه کردن اناری با دست زهرآلودِ خادمی و آوردن آن‌ها نزد علی بن موسی، انجام شده‌است.<ref>{{پک|قرشی|۱۳۸۰|ک=حیاة الامام الرضا|ص=۳۷۲|ج=۱}}</ref> در منابع شیعه شیوه‌های دیگری نیز از مسمومیت برای علی بن موسی الرّضا گزارش شده‌است، از جمله مسمومیت با عسل که [[علی بن زید بیهقی]] آن را نقل کرده‌است.<ref>{{پک|ناجی|باغستانی|۱۳۹۴|ف=الرضا، امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام}}</ref>

در این میان، شیعیانی چون [[سید بن طاووس|سیّد بن طاووس]]، شیخ مفید و [[علی بن عیسی اربلی|اِربِلی]]، مسمومیت یا دخالتِ مأمون در این قتل را به دیدهٔ تردید نگریستند.<ref>{{پک|ناجی|باغستانی|۱۳۹۴|ف=الرضا، امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام}}</ref> منابعی از اهل سنت نیز درگذشت علی بن موسی الرّضا را به‌خاطر بیماری ولی بر اثرِ خوردن انگورِ بسیار دانسته‌اند. نخستین گزارش در این‌باره از سوی طبری نقل شده‌است. در بین منابع تاریخی اهل سنت، بعضی منابع از جمله ''[[تذکره الخواص|تَذکِرَةُ الْخَواصِّ]]'' [[ابن جوزی]]، ''مِرْآةُ الْجَنانِ'' [[عبدالله یافعی|یافعی]]، ''[[الصواعق المحرقه|اَلصَّواعِقُ الْمُحْرِقَة]]'' [[ابن حجر هیتمی|ابن حَجَر هِیْتَمی]] و ''وَسیلَةُ الْخادم اِلَی الْمَخدوم'' [[فضل بن روزبهان خنجی|فضل بن روزبِهان خُنْجی]] به مسمومیتِ علی بن موسی الرّضا در طوس و درگذشتش بر اثر این مسمومیت اشاره کرده‌اند، اما به شیوهٔ مسمومیت و عامل آن اشاره‌ای ننموده‌اند. در کنار این گزارش‌ها، نویسندگانی از اهل سنت، علاوه بر اعلام مسمومیت به‌عنوان سبب درگذشت علی بن موسی، عاملِ این مسمومیت را نیز مأمون معرفی دانسته‌اند، از جملهٔ آنان می‌توان به دیدگاه [[تقی‌الدین مقریزی|مَقریزی]] در ''[[المقفی الکبیر|اَلْمُقَفَّی الْکَبیر]]''،<ref>{{پک|مقریزی|۱۴۲۷|ک=المقفی الکبیر|ج=۴|ص=۱۶۴}}</ref> [[ابن حبان|ابن حِبّان]] در ''[[الثقات|اَلثِّقات]]''،<ref>{{پک|ابن حبان|۱۴۰۲|ک=الثقات|ج=۸|ص=۴۵۶–۴۵۷}}</ref> [[صلاح‌الدین صفدی|صَفْدی]] در '' [[الوافی بالوفیات|اَلْوافی بِالْوَفَیات]]''،<ref>{{پک|صفدی|۱۴۰۱|ک=الوافی بالوفیات|ج=۲۲|ص=۲۵۱}}</ref> ابوالفرج اصفهانی در ''مقاتل الطالبین''،<ref>{{پک|اصفهانی|۱۴۱۹|ک=مقاتل الطالبیین|ص=۴۵۴}}</ref> [[عبدالسلام ترمانینی|تِرمانینی]] در ''[[احداث التاریخ الاسلامی بترتیب السنین|اَحْداثُ التّاریخِ الْاِسلامیِّ بِتَرتیبِ السِّنینَ]]''<ref>{{پک|ترمانینی|۱۴۰۸|ک=احداث التاریخ|ج=۱|ص=۱۱۶۹}}</ref> و [[سلیمان بن ابراهیم بن قندوزی|قُنْدوزی]] در ''[[ینابیع الموده|یَنابیعُ الْمَوَدَّة]]''<ref>{{پک|قندوزی|۱۴۲۲|ک=ینابیع المودة|ج=۳|ص=۱۲۱}}</ref> اشاره کرد.

== دفن و آرامگاه ==
[[پرونده:Main Gate of Imam Riza, Mashhad, Iran-1850s.jpg|بندانگشتی|232x232پیکسل|قدیمی‌ترین تصویر از [[حرم امام رضا|حرم علی بن موسی الرّضا]] مربوط به سال ۱۲۳۰ ه‍. ق]]

=== مراسم دفن ===
پس از درگذشت علی بن موسی الرّضا، پیکرش را در سمت بالاسرِ قبرِ [[هارون الرشید|هارون]] دفن کردند. به‌گزارش [[شیخ صدوق]]، محدث شیعه، علی بن موسی الرّضا در سفر بازگشتش از مرو، هنگام ورود به [[سناباد]] و بر سر قبر هارون، به [[هرثمة بن اعین|هَرثَمَة بن اَعیَن]] خبر دفن شدنش در بالاسرِ هارون را داد. سپس از نیت مأمون برای دفن پیکرش در کنار هارون پرده برداشت و به هرثمه اطمینان داد که پایینِ پا و پشت سرِ هارون به‌خاطر سختی، زمین شکافته نمی‌شود و مأمون مجبور است که او را در بالاسرِ هارون دفن کند. بنابر روایت دیگری از شیخ صدوق، در ''[[عیون اخبار الرضا|عیون اخبار الرّضا]]''، به‌نقل از هرثمه، بعد از آنکه وی مسموم شد، فرزندش، [[محمد تقی|محمد بن علی]]، — که پیش از آن در مدینه بود — به‌صورتِ معجزه‌گونه‌ای به خراسان آمد و پدرش را پیش از تغسیل و تکفین مأمون، غسل و کفن نمود.<ref>{{پک|قرشی|۱۳۸۰|ک=حیاة الامام الرضا|ص=۳۷۲–۳۷۴|ج=۲}}</ref> مأمون به‌مدت یک روز، درگذشت علی بن موسی الرّضا را از مردم مخفی کرد و در روز بعد، پس از اطلاع مردم از درگذشت علی بن موسی الرّضا و اجتماع و اعتراضشان، از محمد بن جعفر خواست تا مردم را پراکنده کند. سپس دستور داد تا شبانه او را دفن نمایند.<ref>{{پک|ناجی|باغستانی|۱۳۹۴|ف=الرضا، امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام}}</ref>

=== مدفن ===
{{نوشتار اصلی|حرم امام رضا}}
پیش از دفن علی بن موسی الرّضا در سناباد، نام این منطقه «قُبّهٔ هارونی» بوده‌است.<ref>{{پک|ناجی|باغستانی|۱۳۹۴|ف=الرضا، امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام}}</ref> پس از دفن علی بن موسی، آبادانی آنجا شتاب گرفت و [[سامانیان]] اقدام به ساخت بناهایی در آنجا کردند.<ref>{{پک|حسینی کازرونی|۱۳۷۴|ک=پژوهشی در اعلام تاریخی و جغرافیایی تاریخ بیهقی|ص=}}</ref> در دورهٔ [[غزنویان|غَزنَویان]]، ساختمان و قُبّهٔ جدیدی بر آن مقبره ساخته شد<ref>{{پک|پطروشفسکی|۱۳۴۸|ک=اسلام در ایران|ص=۲۱۷}}</ref> و این ساخت و سازها تا دورهٔ [[دودمان صفویان|صَفَویان]] ادامه داشت و در حکومت صفویان به اوج خود رسید. توسعهٔ آرامگاه در عصر [[افشاریان]] با طلاکاری ایوان صحن ادامه داشت. در دورهٔ [[قاجاریان]]، ضریح جدیدی برای بقعه ساخته شد. در دوران [[دودمان پهلوی|سلطنت پهلوی]]، بیشتر تلاش‌ها معطوف به بازسازی، ترمیم و تغییر کاربری‌های بخش‌های مختلف حرم شد. پس از [[انقلاب ۱۳۵۷ ایران]]، طرح‌های مختلفی در توسعهٔ حرم اجرا شد و بیشترین حجم توسعه مربوط به این دوران بوده‌است.<ref>{{پک|عالم‌زاده|۱۳۹۴|ک=حرم رضوی به روایت تاریخ|ص=۳۴–۳۵}}</ref>

== خانواده ==
=== همسران ===
در منابع تاریخی، برای علی بن موسی الرّضا همسری در مدینه بوده که نامش روشن نیست. دُرّه، کنیزی که مادر محمد تقی بوده و نام‌های دیگری هم داشته‌است ازجمله خَیْزُران. متون تاریخی، وی را از خاندان [[ماریه|ماریهٔ قِبطیّه]]، همسرِ پیامبرِ اسلام، دانسته‌اند. [[شیخ طوسی]] از یک همسر دیگر به‌نامِ «رُحْم» یاد کرده‌است. امّ‌حبیبه نیز دخترِ مأمون عباسی بود که پس از ماجرای [[ولایتعهدی علی بن موسی الرضا|ولایتعهدی علی بن موسی]] به عقد وی درآمد.<ref>{{پک|ناجی|باغستانی|۱۳۹۴|ف=الرضا، امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام}}</ref> مسعودی در اینکه ام‌حبیبه، خواهر مأمون است یا دختر وی، تردید دارد اما خواهر بودنِ وی با مأمون را قوی‌تر می‌داند.<ref>{{پک|ناجی|باغستانی|۱۳۹۴|ف=الرضا، امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام}}</ref><ref>{{پک|قره‌چانلو|بکشلو|۱۳۸۹|ف=ازدواج‌های سیاسی|ک=مسکویه}}</ref>

=== فرزندان ===
در تعداد و نامِ فرزندان علی بن موسی اختلاف است؛ گروهی آنان را شش تن (پنج پسر و یک دختر) به نام‌های [[محمد تقی|محمّد]]، حسن، جعفر، ابراهیم، [[شاهزاده حسین (قزوین)|حسین]] و فاطمه (یا عایشه) گزارش کرده‌اند. [[ابن حزم|ابن حَزْم]] شمارِ پسران را سه تن به‌نام‌های علی، محمد و حسین می‌داند. در روایتی دو پسر به‌نام محمد و موسی و روایتی دیگر دو پسر به‌نام محمد و جعفر گزارش کرده‌اند.<ref>{{پک|ناجی|باغستانی|۱۳۹۴|ف=الرضا، امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام}}</ref> غروی نایینی در ''مُحَدِّثاتِ شیعه'' می‌گوید دختری به‌نام فاطمه برای علی بن موسی گزارش شده که همسر محمد بن جعفر بن قاسم بن اسحاق بن عبدالله بن جعفر بن ابی‌طالب بوده‌است.<ref>{{پک|غروی نایینی|۱۳۷۵|ک=محدثات شیعه|ص=۲۵۱}}</ref>

==== انتساب محمد تقی ====
از مسائلی که در زندگانی علی بن موسی الرّضا در منابع یاد شده، انکار نسبتِ پدری–فرزندیِ علی بن موسی الرّضا و محمد تقی است. خاستگاه این موضوع، فاصلهٔ زمانیِ ۳۰ ساله میان ازدواج علی بن موسی و تولد محمد تقی است. همین مسئله سبب شد تا جمعی به امامت علی بن موسی الرّضا شک کنند؛ چراکه معتقد بودند امام باید صاحبِ فرزند باشد. دلیل دیگرِ این انکار، تفاوتِ رنگ پوست بین این پدر و فرزند بود؛ آن‌طور که منابع منعکس کرده‌اند، رنگ پوست محمد تقی به‌مقدار زیادی تیره بوده‌است. بنابر گزارشی که [[شیخ کلینی|کُلَیْنی]]، محدث شیعه در ''[[کتاب کافی|کافی]]'' نقل می‌کند: «[[علی بن جعفر صادق|علی بن جعفر]] با اعتراف بر ظلمی که خود به‌همراه عموها و برادران علی بن موسی الرّضا بر وی روا داشته‌اند، داستان را این‌گونه شرح می‌دهد که وقتی رنگ دگرگونِ محمد تقی را دیدیم، به علی بن موسی الرّضا شکایت بردیم که در میان خاندان ما، امامی که رنگش دگرگون باشد، نبوده‌است و علی بن موسی پاسخ داد این فرزند، زادهٔ من است. اما خویشانِ علی بن موسی الرّضا به این حرف، قانع نشدند و تقاضای داوریِ [[قیافه‌شناسی|قیافه‌شناس]] را مطرح کردند. علی بن موسی مباشرت در چنین کاری را رد کرد، ولی آنان را مختار قرار داد که هرچه می‌خواهند انجام دهند. در نهایت در روزی مشخص، همگان جمع شدند و برای اطمینان بیشتر، بر علی بن موسی الرّضا لباسِ مبدل تن کرده و با صحنه‌سازی، او را باغبانِ خانه معرفی کردند و به وی گفتند در باغ مشغول کار شود، سپس همگی در اتاق جمع شدند. در نهایت قیافه‌شناس، بررسی‌های خود را انجام داد و اعلام کرد که پدرِ این فرزند در اتاق نیست، اما عموهای این فرزند و عموهای پدرش در اینجا حاضر هستند؛ سپس اعلام کرد که اگر کسی پدر این فرزند باشد، آن باغبانی است که ردِّ پایش را در باغچه دیده‌ام. با این سخنِ قیافه‌شناس، همگی به اشتباه خود پی‌بردند و به امامت محمد بن علی اقرار کردند و از علی بن موسی الرّضا عذر خواستند.»<ref>{{پک|نورمحمدی|۱۳۹۵|ک=نقد و بررسی محتوایی گزارش انتساب امام جواد|ص=۷۴–۸۰|ج=}}</ref>

== جانشینی ==
از دیگر مسائل پرحاشیهٔ زندگی علی بن موسی الرّضا، مسئلهٔ جانشینی وی بوده‌است. پس از ماجرای [[واقفیه|واقفی‌ها]] و انکارِ امامت علی بن موسی و مسائلی که در دیرفرزندآوریِ علی بن موسی پیش آمد، و در نهایت انکار انتسابِ محمد تقی به علی بن موسی، علی بن موسی الرّضا بارها بر جانشینی محمد تقی تأکید و توصیه نمود. مسئلهٔ بعدی که در جانشینی علی بن موسی الرّضا رخ داد، مسئلهٔ سنِّ کمِ محمد تقی بود. پذیرش امامی که در سن کودکی به امامت رسیده‌است، برای شیعیان سابقه نداشت.<ref>{{پک|ذهبی|۱۴۲۲|ک=الامام الرضا|ص=۷۱–۷۲}}</ref> علی بن موسی الرّضا تمام تلاش خود را در تثبیتِ جایگاه محمد تقی کرد. [[نص|نُصوصی]] از علی بن موسی الرّضا از طریق اشخاصی مانند علی بن جعفر، صفوان بن یحیی، معمر بن خالد و حسین بن یسار در این‌باره نقل شده‌است. علی بن موسی الرّضا پس از تولد محمد تقی، با روش‌های مختلف بر امامتِ محمد تقی تأکید کرد، مانند نشان دادن مُهرِ امامتِ فرزندش به یارانش.<ref>{{پک|ناجی|باغستانی|۱۳۹۴|ف=الرضا، امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام}}</ref> با همهٔ این تمهیدات، این‌بار شیعیان با چالشی جدید مواجه بودند که آیا بلوغ، شرط امامت است و اینکه آیا یک کودک شرعاً شرایط امامت را داراست و علم لازم برای این مقام را دارد یا نه؟<ref>{{پک|جعفریان|۱۳۸۷|ک=حیات فکری و سیاسی ائمه|ص=۴۷۳}}</ref><ref>{{پک|Modarressi|1993|ک=Crisis and Consolidation|ص=11|زبان=en}}</ref> این چالش سبب شد تا گروهی از شیعیان به [[عبدالله بن موسی]] گرایش پیدا کنند؛ اما با بی‌پاسخ ماندن پرسش‌هاشان از وی، از پذیرش امامت او رویگردان شدند.<ref>{{پک|جعفریان|۱۳۸۷|ک=حیات فکری و سیاسی ائمه|ص=۴۷۳}}</ref> در این بین گروهی از شیعیان نیز پس از درگذشت علی بن موسی و با استناد به سنِّ کمِ فرزندش محمد تقی، به امامت برادرش [[احمد بن موسی]] باور پیدا کردند که این مذهب به‌نام [[احمدیه (فرقه)|احمدیه]] شناخته می‌شوند.<ref>{{پک|مشکور|۱۳۷۲|ک=فرهنگ فرق اسلامی|ص=۳۶}}</ref> همچنین پس از درگذشت علی بن موسی، جمع کثیری از واقفیه که به امامت وی باور پیدا کرده‌بودند، مجدداً به عقیدهٔ وقف بازگشتند و [[مؤلفه|مُؤَلَّفه]] نام گرفتند.<ref>{{پک|مشکور|۱۳۷۲|ک=فرهنگ فرق اسلامی|ص=۴۳۱}}</ref>

سرانجام اکثریت جامعهٔ شیعه، امامت محمد تقی را پذیرفتند؛ هرچند که این پذیرش با استدلال‌های متفاوتی انجام شد. گروهی بر این عقیده بودند که امامت محمد تقی حق و صحیح است و او پس از رسیدن به سن بلوغ و به‌دست آوردن شرایط علمی لازم، امام خواهد بود و علمش را از طریق کتاب‌های پدرانش به‌دست خواهد آورد. گروهی دیگر بر این اعتقاد بودند که خداوند علم و امامت را به هرکس بخواهد می‌دهد حتی اگر آن شخص کودک باشد مانند [[عیسی]] و [[یحیی|یَحیَی بن زَکَریّا]] که در کودکی پیامبر شدند، آنچنانکه محمد تقی در اثبات جانشینی خود، به جانشینی [[سلیمان]] برای [[داوود]]، جانشینی یحیی برای زکریا و نبوت عیسی در سنین خردسالی استدلال کرده‌بود. سرانجام نظریهٔ دوم پذیرش بیشتری در جامعهٔ شیعه یافت.<ref>{{پک|Modarressi|1993|ک=Crisis and Consolidation|ص=32–34|زبان=en}}</ref><ref>{{پک|جعفریان|۱۳۸۷|ک=حیات فکری و سیاسی ائمه|ص=۴۷۳–۴۷۴}}</ref>

== ویژگی‌های ظاهری و اخلاقی ==
{{علی بن موسی الرضا ۲}}به‌گفتهٔ [[باقر شریف قرشی]]، مورّخ شیعه، در توصیف ویژگی‌های ظاهری علی بن موسی الرّضا اختلافاتی وجود دارد؛ این اختلاف در سفیدرو یا سرخ‌رویی و خرمایی‌رنگ بودن پوست صورتش گزارش شده‌است. شمایل وی از لحاظ ظاهری، شبیه به جدَّش [[محمد]] توصیف شده‌است. نویسندگان، قد و قامتش را میانه و پُرهیبت نوشته‌اند.<ref>{{پک|قرشی|۱۳۸۰|ک=حیاة الامام الرضا|ص=۲۷|ج=۱}}</ref> در ویژگی‌های اخلاقی‌اش آورده‌اند که با مردم، خوش‌اخلاق و نرم‌خوی بوده و هرگز بدگویی نکرده‌است. در عَفْو و بخشش، سرآمد بوده و به حلم و بردباری دعوت می‌کرده‌است. فروتن بوده و به اخلاص، کم‌حرفی، راستگویی، امانت‌داری و خوش‌قولی بیش از دیگر صفاتش شهره بوده‌است.<ref>{{پک|قرشی|۱۳۸۰|ک=حیاة الامام الرضا|ص=۳۴–۴۲|ج=۱}}</ref> ناجی و باغستانی در ''[[دانشنامه جهان اسلام]]'' می‌گویند که در رعایت برخی آداب، اهتمام داشت؛ غذا را آهسته و اندک می‌خورد. گزارش کرده‌اند که صدایش را بلند نمی‌کرد و صبح‌ها بعد از اقامهٔ نماز صبح، با مردم به گفتگو می‌نشست. آورده‌اند که هرگز پایش را مقابل کسی دراز نکرده و تکیه نمی‌زده‌است. مهمان‌نواز بود و از مهمان کار نمی‌کشید. در دیدار مردم لباس فاخر می‌پوشید اما در غیر آن لباسش خشن و ارزان بود. نظافت را رعایت می‌کرد، ظاهری آراسته و نظیف داشت، با عود هندیِ تازه، گلاب و مُشک خود را خوشبو می‌کرد.<ref>{{پک|ناجی|باغستانی|۱۳۹۴|ف=الرضا، امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام}}</ref> ابراهیم بن عباس از اخلاقیات علی بن موسی نقل می‌کند که: «وی هرگز کلام کسی را قطع نکرد و حاجت هیچ‌کس را رد ننمود. هرگز پایش را در مقابل کسی دراز نکرده و با تندی با کسی صحبت ننموده‌است. شب‌ها کم می‌خوابید و با خدمتکارانِ خود بر سر یک سفره می‌نشست.»<ref>{{پک|قرشی|۱۳۸۰|ک=حیاة الامام الرضا|ص=۳۱–۳۲|ج=۱}}</ref> از کیفیت عبادتش، صدوق، محدث شیعه، گزارش کرده‌است که روزهٔ بسیار می‌گرفت و دائم در ذکر بوده‌است. شب‌ها کمتر می‌خوابیده و بیشتر به عبادت و شب‌زنده‌داری می‌پرداخته‌است. صدقهٔ بسیار می‌داد و تقاضای مردم را سریع اجابت می‌کرد. کیفیتِ انفاقش به‌قدری بود که در [[روز عرفه|روزِ عَرَفه]]، تمام اموالش را میان مردمِ خراسان تقسیم کرد.<ref>{{پک|ناجی|باغستانی|۱۳۹۴|ف=الرضا، امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام}}</ref>

== دیدگاه و فعالیت سیاسی و علمی ==
=== مواضع سیاسی ===
به‌گفتهٔ [[احمد پاکتچی]]، موضع سیاسیِ علی بن موسی الرّضا مانند امامانِ پیش از خویش، میان دیدگاه [[زیدیه]] و اکثریتِ [[اهل حدیث]] قرار داشت؛ نه به‌دنبال قیام بود و نه مشروعیت بخشیدن به حکومت‌ها.<ref>{{پک|پاکتچی|۱۳۹۱|ف=اندیشهٔ سیاسی|ک=شخصیت و زندگی امام رضا|ج=۱|ص=۱۳۸–۱۳۹}}</ref> او [[تقیه|تَقیّه]] را یک استراتژی بلندمدت برای شیعیان درنظر داشت که شیعیان با عمل به آن، از تندروی‌های نامعقول خودداری کنند تا به شرایط سختْ دچار نشوند و تحت فشار قرار نگیرند.<ref>{{پک|درخشه|حسینی فائق|۱۳۹۱|ک=سیرهٔ امام رضا|ص=۱۹۵–۱۹۶}}</ref> بااین‌حال در شرایطی که جامعهٔ شیعه در خطر فروپاشی و تفرقه بود، تقیّه را کنار گذاشت و آشکارا در برابر جریان‌هایی مانند واقفیه و [[فطحیه|فَطْحیّه]] ایستاد.<ref>{{پک|پاکتچی|۱۳۹۱|ف=اندیشهٔ سیاسی|ک=شخصیت و زندگی امام رضا|ج=۱|ص=۱۴۶–۱۴۷}}</ref> علی بن موسی الرّضا ویژگی‌ها و صفات و شئون امامت را در هر موقعیتی برای مردم بیان می‌کرد و با تأکید بر حقِّ [[ولی (اسلام)|ولایت]]ِ امام، اطاعت از او را لازم می‌شمرْد و بدین‌گونه رهبریِ دینی و سیاسیِ امامان را یادآوری می‌کرد و در تعیین مصداقِ امام، از امامانِ [[شیعه دوازده‌امامی|شیعهٔ دوازده‌امامی]] نام می‌بُرد.<ref>{{پک|درخشه|حسینی فائق|۱۳۹۱|ک=سیرهٔ امام رضا|ص=۱۷۵–۱۸۰}}</ref> در همین راستا، او به تبیین جایگاهِ «امام مُفْتَرَضُ‌الطّاعَة» پرداخت که دانا به سیاست، خیرخواه برای بندگان خدا و نگاهبان دین خداست.<ref>{{پک|پاکتچی|۱۳۹۱|ف=اندیشهٔ سیاسی|ک=شخصیت و زندگی امام رضا|ج=۱|ص=۱۴۰}}</ref> او صراحتاً و برخلاف امامانِ پیشین، بی هیچ تقیّه‌ای، خود را امام مفترض‌الطّاعه معرفی، و شبهات را در این زمینه رفع کرد و در دفاع از حقِّ امامان شیعه برای حکومت، ضمن نقدی مسامحه‌آمیز از [[ابوبکر]] و [[عمر بن خطاب|عُمَر]]، به نقدی تند و صریح از خلفای عباسیِ معاصر خویش پرداخت.<ref>{{پک|پاکتچی|۱۳۹۱|ف=اندیشهٔ سیاسی|ک=شخصیت و زندگی امام رضا|ج=۱|ص=۱۴۰–۱۴۱، ۱۴۴–۱۴۵}}</ref>

به‌گفتهٔ جلال درخشه، کُنش علی بن موسی الرّضا در مسئلهٔ ولایتعهدی با دیدگاهش دربارهٔ تقیّه منافاتی ندارد. در سیرهٔ او اگرچه حاکمیت جورْ نفی می‌شود، اما اصول ثابتی نیز هستند که مبنای واکنش‌ها در هر زمان، قرار می‌گیرند از جمله: پیشگیری از آشوب و فتنه و بحران، حرکت منسجم تشکیلاتی، بسترسازی برای برپاییِ حکومت امام [[معصوم]]، بهره‌گیری از ظرفیت‌های اجتماعی و انسانی، اثبات برتری امامانِ شیعه و غصب خلافت، و حفظ وحدت جامعه؛ و برآیندِ مجموعهٔ این معیارهاست که چگونگیِ رفتار در قبال تقیّه را تعیین می‌کند.<ref>{{پک|درخشه|حسینی فائق|۱۳۹۱|ک=سیرهٔ امام رضا|ص=۱۹۷}}</ref> علی بن موسی الرّضا در برابر مأمون، موضعی منفی اتخاذ می‌کند که در چند موقعیت قابل مشاهده است: عدم پذیرش اولیهٔ ولایتعهدی، بیان حدیث سلسلةالذهب در نیشابور، اظهار نارضایتی از پذیرش ولایتعهدی، شرط عدم دخالت در امور حکومتی، تأکید بر حقِّ خویش در مجلس ولایتعهدی و استفاده از ظواهرِ امور و سنت‌ها که در آن دوره، برخلاف [[سنت]] پیامبر انجام می‌شد.<ref>{{پک|درخشه|حسینی فائق|۱۳۹۱|ک=سیرهٔ امام رضا|ص=۱۸۶–۱۸۸}}</ref> او در هنگام ولایتعهدی، آشکارا [[خلافت]] را «اِمارَتِ کُبریٰ» می‌نامد که حقی از حقوقِ اهل بیت است که پدرانِ مأمون آن را ادا نکرده بودند و مأمون آن را به صاحبش بازگرداند. درعین‌حال او در برابر ظلم خلفا، تقیّه و صبرْ پیشه می‌کند و به‌دنبال قیام علیهِ حکومت نیست.<ref>{{پک|پاکتچی|۱۳۹۱|ف=اندیشهٔ سیاسی|ک=شخصیت و زندگی امام رضا|ج=۱|ص=۱۴۵، ۱۴۸}}</ref>

علی بن موسی الرّضا در نسبتِ شیعیان با [[سلطان]]، با بیان عدم مشروعیتِ سلطان از سوی شیعه، شیعیان را از ارتباط و همکاری با سلطان بر حذر می‌دارد؛ اما به شیعیانش توصیه می‌کند که درصورت ناچاری، همکاری باید با احتراز و پرهیز باشد. او همکاری را درصورتی جایز می‌داند که از ریختنِ خونی جلوگیری یا خطری دفع شود یا حفظ مصالحی مانند [[امر به معروف و نهی از منکر]] در محدوده‌ای خاص مطرح باشد.<ref>{{پک|پاکتچی|۱۳۹۱|ف=اندیشهٔ سیاسی|ک=شخصیت و زندگی امام رضا|ج=۱|ص=۱۴۹–۱۵۱}}</ref><ref>{{پک|درخشه|حسینی فائق|۱۳۹۱|ک=سیرهٔ امام رضا|ص=۱۹۸–۲۰۲}}</ref> علی بن موسی الرّضا در برابر دیگر مکاتب فکری و عقیدتی در آن دوران — که بخشی از آن به‌خاطر رشد [[نهضت ترجمه]] بود — شاگردانِ بسیاری تربیت، و در مناظراتش با شخصیت‌های مختلف، به گسترش علومِ شیعی کمک کرد.<ref>{{پک|درخشه|حسینی فائق|۱۳۹۱|ک=سیرهٔ امام رضا|ص=۱۸۸–۱۹۳}}</ref>

=== موقعیت علمی و روایی ===
دانشمندانی از اهل سنت مانند [[ابن حجر عسقلانی|اِبن حَجَرِ عَسقَلانی]] و [[ابوعبدالله ابن نجار|ابن نَجّار]]، از جایگاه ویژهٔ علی بن موسی الرّضا یاد کرده‌اند که در سنِ کمتر از بیست سالگی، در مسجد پیامبر بر منبر رفته و فتوا می‌داده‌است.<ref>{{پک|ناجی|باغستانی|۱۳۹۴|ف=الرضا، امام|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام}}</ref> ابن حجر در اینباره می‌نویسد که رضا، اهل علم و فضل بود که از جهت نسب نیز شرافت داشت.<ref>{{پک|ابن حجر|۱۳۸۰|ک=تهذیب التهذیب|ص=۷۴|ج=۳}}</ref> در میان امامان شیعه نیز، تنها چهار امام امکان نشر آزادانه اسلام را پیدا نمودند که علی بن موسی الرّضا آخرین آنان بود. بر اساس گزارشی از یقطینی، وی برای اثبات جایگاه علمی خود نزد برخی از شکاکان به امامتش، به پانزده‌هزار مسئله علمی‌شان پاسخ داده‌است.<ref>{{پک|صفری فروشانی|۱۳۹۱|ک=رفتارشناسی امام رضا|ص=۱۲۱}}</ref> وی جلسات علمی تشکیل می‌داد که ویژهٔ شیعیان نبود و بزرگان [[اهل سنت]] نیز در این جلسات حاضر می‌شدند.<ref>{{پک|پاک‌نیا|۱۳۸۴|ک=ویژگی‌های امام رضا|ص=۱۰۹}}</ref>

;آرای کلامی
{{اصلی|دیدگاه کلامی علی بن موسی الرضا}}
دوران علی بن موسی الرّضا، به‌خاطر قدرت‌نماییِ دو گروه [[معتزله]] و [[اهل حدیث]]، عصر بحث‌های کلامی بوده‌است. با روی‌کارآمدنِ [[مأمون]]، فضای بازی ایجاد شد تا هر گروه، آزادانه دیدگاه مذهبیِ خویش را مطرح نماید و سایر مذاهب، آن را مورد نقد و بررسی قرار دهند. علی بن موسی الرّضا نیز در بین این دو گروه، اقدام به بیان دیدگاهش نمود. این امر سبب شد تا اکثر روایاتی که از علی بن موسی توسط منابع گزارش شده‌اند، در حوزهٔ [[علم کلام]] باشد. از مهم‌ترین مسائلی که در این کشمکش‌های کلامی مطرح می‌شد، مسائل [[امامت]] و [[توحید (اسلام)|توحید]] بود. علاوه بر این گفتگوهای علمی بین دو مذهب کلامیِ غیرشیعه، شیعیان به‌عنوان مذهبی پرطرفدار، به‌جهت سخت‌گیری‌های حکومت عباسی از امامان خویش، دور بودند و امکان برگزاری جلسات علمی و پرسش و پاسخ با امام خویش را نداشتند. این فاصلهٔ شیعیان با رهبرانِ خویش به‌همراه گرایشِ اهل حدیث به روایات و ترجیحِ هر روایتی بر عقل، سبب شد تا شیعیان نیز همچون اهل حدیث، در معنای حقیقیِ روایاتی دربارهٔ [[صفات خدا در اسلام|صفاتِ خدا]] درمانده شوند. همین امور سبب شده بود تا اختلافات کلامی در بین شیعیان رواج یابد؛ به‌گونه‌ای‌که ابی‌نصر بزنطی به علی بن موسی الرّضا از اختلاف شیعیان در مسائلی چون [[جبر|جَبْر و اختیار]] و صفات خدا خبر داده‌است. در این بحبوحهٔ کلامی، علی بن موسی با تدارک [[مناظره‌های علی بن موسی الرضا|جلسات مناظره]]، بیان روایات و اعتقادات و گفتگو با سران مخالفان و دگراندیشان، با اختلافات اعتقادی در تشیع و جامعهٔ اسلامی مبارزه کرد.<ref>{{پک|جعفریان|۱۳۸۷|ک=حیات فکری و سیاسی ائمه|ص=۴۵۰–۴۵۷}}</ref> با پیدایش معتزله و بیان دیدگاه‌های عقلی و برتری دادنِ عقل بر نقل، مسئلهٔ امامت نیز — که از دیدگاه شیعه، بحثی نقلی است — شکلی عقلی به خود گرفت. شاهدِ این تغییر، داغ شدنِ بحث‌های کلامی در عصر علی بن موسی بود. مأمون نیز با ایجاد آزادیِ نسبی در بیان دیدگاه‌های مختلف، سبب شد تا علی بن موسی برخلاف پدرانش مسئلهٔ امامت را با خیال راحت‌تری تبلیغ و تشریح نماید؛ به‌طوری‌که تا قبل از آن، بحث دربارهٔ امامت تنها مربوط به محافلِ خاصِّ علمی بود، اما در عصر علی بن موسی این بحث‌ها به میان عموم جامعه کشیده شد. ازاین‌رو علی بن موسی در معرفیِ تشیع و امامت به ایرانیان نقش اساسی را عهده‌دار بود.<ref>{{پک|جعفریان|۱۳۸۷|ک=حیات فکری و سیاسی ائمه|ص=۴۵۷–۴۵۹}}</ref>

از مهم‌ترین آرای کلامیِ علی بن موسی الرّضا می‌توان به جایگاه امامت و مسئلهٔ [[حدوث قرآن|حُدوثِ قرآن]] اشاره کرد که در عصر وی، یکی از بحث‌انگیزترین مباحث [[علم کلام|کلامی]] بوده‌است. وی در زمینهٔ [[خلق قرآن|خلقتِ قرآن]]، با انکار [[برهان حدوث|قدیم بودنِ]] قرآن، به ریشهٔ این بحثِ کلامی نیز می‌پردازد و بحث بر سر آن را بی‌حاصل می‌داند. او در مقابلِ بحث‌های طولانی و اختلاف‌انگیز بر سر حُدوث و قِدَمِ قرآن، به دقت در مُفاد آیات قرآن توصیه می‌کرده‌است. هرچند احتمال دلایل سیاسی در این پرهیز، داده شده‌است.<ref>{{پک|دیمه‌کار گراب|ملاکاظمی|۱۳۹۶|ف=گفتمان حدوث و قدم قرآن|ک=فرهنگ رضوی}}</ref> وی در مسئلهٔ [[توحید (اسلام)|توحید]] نیز، با استناد به دلایل عقلی همچون [[برهان نظم]]، [[شرط‌بندی پاسکال|دلیل شرطی]]، [[برهان حدوث]] و [[برهان حرکت]]، به [[براهین اثبات وجود خدا|اثبات وجود خدا]] پرداخته‌است.<ref>{{پک|اکبری|۱۳۹۲|ف=نگاهی تحلیلی به تصحیح خداشناسی|ک=فرهنگ رضوی}}</ref><ref>{{پک|حسینی شاهرودی|رودی|۱۳۹۴|ف=اثبات خدا در مناظره‌های امام رضا|ک=فرهنگ رضوی}}</ref>

;مناظره‌ها
{{نوشتار اصلی|مناظره‌های علی بن موسی الرضا}}
عواملی مانند توسعهٔ [[مذاهب اسلامی]]، گسترش سرزمین‌های اسلام، [[نهضت ترجمه]] و پراکنشِ آثار یونانی، مصری و ایرانی در سرزمین‌های اسلامی و نیز مشکلات داخلی و خارجی حکومت‌های عباسی، سبب شد تا انقلاب و تحولی در زمینهٔ مناظرات کلامی رخ دهد. این تحول در عصر مأمون به اوج خود رسید و سبب شد تا مأمون با ایجادِ فضایی باز در زمینهٔ آزادی بیان، به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین متکلمانِ زمان خویش شناخته شود.<ref>{{پک|پرنیان|ربانی‌زاده|۱۳۹۶|ف=نقش مأمون در مناظره‌ها|ک=مطالعات تاریخ فرهنگی}}</ref> با حضور علی بن موسی الرّضا در دربار حکومت، مأمون که علاقه‌مند به علوم مختلفِ ترجمه‌شده به عربی بود؛ مناظرات زیادی را میان علی بن موسی الرّضا و دانشمندانِ دینی و رهبرانِ ادیانِ مختلف — که از سرزمین‌های مختلف به خراسان می‌آمدند — ترتیب می‌داد.<ref>{{پک|Tabatabaei|1975|ک=Shi'ite Islam|ص=182–183|زبان=en}}</ref> در مقابل، برخی روایاتْ حاکی از این است که قصد اصلیِ مأمون از ترتیب دادنِ این مناظرات، امیدواریِ وی برای تضعیف جایگاه علی بن موسی الرّضا نزد عموم مردم و عالمانِ اقوام و گروه‌های گوناگون بوده‌است.<ref>{{پک|قرشی|۱۳۸۰|ک=حیاة الامام الرضا|ص=۱۰۱–۱۰۲|ج=۱}}</ref> شاخصه‌های اصلیِ مناظرات علی بن موسی الرّضا را می‌توان در دو بخش کلیِ مناظرات درون‌دینی با محوریت تشریح جایگاه امامان پس از پیامبر اسلام، اثبات امامت علی بن ابی‌طالب و برخی مجادلات کلامی بین شیعه و سنی؛ و مناظرات برون‌دینی با موضوعاتی مانند اثبات توحید، ذات و صفات خدا، کیفیت آفرینش، نفی تشبیه، نفی تجسیم، اثبات نبوت محمد، نفی الوهیتِ عیسی و نفی [[تثلیث]] دانست.<ref>{{پک|انصاری‌نیا|خزعلی|۱۳۹۶|ف=جلوه‌های تمدنی در مناظره امام رضا|ک=تاریخ فرهنگی و تمدن اسلامی}}</ref>

برای علی بن موسی تا پیش از سفر به خراسان، مناظراتی گزارش شده‌است، اما اهم مناظرات او که به تفصیل در منابع روایی مورد اشاره قرار گرفته‌اند، مناظرات وی در مقام ولایتعهدی است. این مناظرات عبارتند از: مناظره‌ای با [[رأس جالوت|رَأسِ جالوت]]ِ [[یهودی]] بود که سرانجام با پذیرش اسلام رأس جالوت، مناظره به پایان رسید.<ref name=":0">{{پک|نراقی|۱۳۷۸|ک=شرح حدیث رأس الجالوت|ص=۱}}</ref> مناظرهٔ دیگر با [[جاثلیق]]ِ [[مسیحی]] داشت که به انکار تثلیث و پذیرش [[توحید (اسلام)|توحید]] توسط جاثلیق منتهی شد.<ref name=":2">{{پک|روحی برندق|۱۳۹۶|ف=اخلاق و مهارت‌های مناظره|ک=فرهنگ رضوی}}</ref> مناظره‌ای دیگر با [[هیربدان هیربد|بزرگِ]] [[هیربد|هیربَدانِ]] [[زرتشتی|زَرتُشتی]] برای علی بن موسی گزارش شده‌است که با بی‌پاسخ ماندن پرسش‌های علی بن موسی، مناظره به سرانجام نرسید. [[عمران صابی|عِمرانِ صابی]] دیگر فردی‌است که با وجود گرایش‌های غیراسلامی و غیرتوحیدی، در موضوع توحید و صفات خدا با علی بن موسی وارد مناظره شد و در نهایت با استدلال‌های علی بن موسی، [[شهادتین]] گفت و [[اسلام]] را پذیرفت.<ref name=":1">{{پک|مکارم شیرازی|۱۳۸۸|ک=مناظرات تاریخی امام رضا|ص=۳۹ و ۴۴}}</ref> [[سلیمان مروزی|سلیمانِ مَرْوَزی]] و [[علی بن محمد بن جهم|علی بن محمد بن جَهْم]] نیز از افرادی هستند که در موضوعات [[بدا|بَداء]] و [[عصمت]] پرسش‌هایی را مطرح کردند و با پاسخ‌های علی بن موسی، جلسه را تبدیل به مناظره‌ای کلامی کردند. در پایان هر دو مناظره، سلیمان و علی بن محمد، به اشتباه بودنِ اعتقادشان پی‌بردند.<ref>{{پک|مکارم شیرازی|۱۳۸۸|ک=مناظرات تاریخی امام رضا|ص=۴۸، ۵۹}}</ref><ref>{{پک|روحی برندق|۱۳۹۶|ف=اخلاق و مهارت‌های مناظره|ک=فرهنگ رضوی}}</ref> بیهم دائو دربارهٔ گزارش برگزاری و شرکت در مناظرات میان علی بن موسی الرّضا، [[کلام اسلامی|مُتکلّمانِ]] مسلمان و چهره‌های برجستهٔ دیگر جوامعِ مذهبی از سوی مأمون، هدف این گزارش‌ها را نشان دادنِ برتریِ علی بن موسی الرّضا از نظر علم و دانش نسبت به خلیفه و دیگر دانشمندانِ مسلمان و رقیبانِ غیرمسلمان ادعا می‌کند و ادامه می‌دهد به‌همین دلیل، تاریخی بودنِ آنها مورد پرسش قرار گرفته‌است، و می‌توان آنها را سرچشمهٔ تلاش برای قرار دادنِ علی بن موسی الرّضا به‌عنوان رقیب در دانشِ زبانزدِ خلیفه در نظر گرفت، همان‌طور که در منابع اهل سنت گزارش شده‌است.<ref>{{پک|Bayhom-Daou|2009|ف=ʿAlī Al-Riḍā|ک=Encyclopaedia of Islam|زبان=en}}</ref>
[[پرونده:Al-Risalah al-Dhahabiah.JPG|بندانگشتی|برگی از ''[[رساله ذهبیه]]'' منسوب به علی بن موسی الرضا که با عنوان ''طب الرضا'' تصحیف شده‌است.]]

=== آثار ===
{{نوشتار اصلی|کتاب‌شناسی علی بن موسی الرضا}}
;رسالهٔ ذهبیه
''[[رساله ذهبیه|رسالهٔ ذَهَبیّه]]'' یا ''طِبُّ الرِّضا''، رساله‌ای در طب و حفظ سلامتی است که به‌دستور مأمون و به‌قلم علی بن موسی الرّضا نوشته شده‌است.<ref>{{پک|Madelung|1985|ف=ʿAlī Al-Reżā|ک=Iranica|زبان=en}}</ref><ref>{{پک|Fadlallah|2014|ک=Imam ar-Ridha’, A Historical and Biographical Research|زبان=en}}</ref> این کتاب که رسالهٔ ذهبیّه<ref group="یادداشت">رسالهٔ طلایی</ref> نام گرفته، دربارهٔ پزشکی است و چون به‌دستور مأمون آن را با آب طلا نوشته‌اند، یکی از گران‌بهاترین رساله‌های پزشکی است.<ref>{{پک|Madelung|1985|ف=ʿAlī Al-Reżā|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> در این رساله مطالبی دربارهٔ تعدیل طعام، تدبیر حمام و اصلاح بدن و حفظ بدن از امراض، جهت بهره‌مندی از سلامتی کامل آمده‌است.<ref>{{پک|قرشی|۱۳۸۰|ک=حیاة الامام الرضا|ص=۲۰۳|ج=۱}}</ref> در سندیتِ این کتاب، ابهاماتی وجود دارد که اعتبارش را مورد تردید و خدشه قرار داده‌است؛ [[محمدباقر مجلسی]]<ref>{{پک|عابدی|نکونام|نصیری|۱۳۹۰|ف=اعتبار رساله ذهبیه|ک=پژوهش دینی}}</ref>، [[سید عبدالله فاطمی‌نیا]]<ref>{{یادکرد وب|عنوان=آیت‌الله فاطمی‌نیا: "رساله ذهبیه" از اساس دروغ است/ دلایل عدم‌اعتبار کتاب "طب الرضا" - تسنیم|نشانی=https://www.tasnimnews.com/fa/news/1399/06/26/2349833/%D8%A2%DB%8C%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87-%D9%81%D8%A7%D8%B7%D9%85%DB%8C-%D9%86%DB%8C%D8%A7-%D8%B1%D8%B3%D8%A7%D9%84%D9%87-%D8%B0%D9%87%D8%A8%DB%8C%D9%87-%D8%A7%D8%B2-%D8%A7%D8%B3%D8%A7%D8%B3-%D8%AF%D8%B1%D9%88%D8%BA-%D8%A7%D8%B3%D8%AA-%D8%AF%D9%84%D8%A7%DB%8C%D9%84-%D8%B9%D8%AF%D9%85-%D8%A7%D8%B9%D8%AA%D8%A8%D8%A7%D8%B1-%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8-%D8%B7%D8%A8-%D8%A7%D9%84%D8%B1%D8%B6%D8%A7|وبگاه=خبرگزاری تسنیم {{!}} Tasnim|بازبینی=2024-05-08|کد زبان=fa}}</ref>، [[محمد عباديانی]]<ref>{{یادکرد وب|عنوان=چرا «رساله ذهبيه» نمی تواند از امام رضا (ع) باشد؟ / آثار زيانبار عمل به رساله ذهبيه و خاطره‌ای از علامه عسكری|نشانی=https://www.ibna.ir/news/204768/%DA%86%D8%B1%D8%A7-%D8%B1%D8%B3%D8%A7%D9%84%D9%87-%D8%B0%D9%87%D8%A8%D9%8A%D9%87-%D9%86%D9%85%DB%8C-%D8%AA%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%AF-%D8%A7%D8%B2-%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85-%D8%B1%D8%B6%D8%A7-%D8%B9-%D8%A8%D8%A7%D8%B4%D8%AF-%D8%A2%D8%AB%D8%A7%D8%B1-%D8%B2%D9%8A%D8%A7%D9%86%D8%A8%D8%A7%D8%B1|وبگاه=ایبنا|تاریخ=2014-12-22|بازبینی=2024-05-08|کد زبان=fa}}</ref> از جمله کسانی اند که به اعتبار این کتاب به دیدهٔ تردید نگریسته اند.

;فقه الرضا
''[[فقه الرضا|فِقْهُ الرِّضا]]'' کتاب دیگری است که منتسب به علی بن موسی الرّضا است. این کتاب تا سدهٔ دهم هجری قمری ناشناخته بود. [[محمدباقر مجلسی]] و پدرش آن را معتبر اعلام کردند. بااین‌حال بیشتر علمای شیعه در اعتبار این کتاب تردید دارند.<ref>{{پک|Madelung|1985|ف=ʿAlī Al-Reżā|ک=Iranica|زبان=en}}</ref>

;صحیفة الرضا
''[[صحیفه رضویه|صَحیفَةُ الرِّضا]]'' مجموعه‌ای از ۲۴۰ حدیث منتسب به علی بن موسی الرّضا است که به‌وسیلهٔ عبدالله بن احمد بن عامر روایت شده که او آن‌ها را از پدرش احمد و پدرش از علی بن موسی الرّضا در سال ۱۹۴ ه‍.ق در مدینه شنیده‌است.<ref>{{پک|Madelung|1985|ف=ʿAlī Al-Reżā|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> برخی از روات این اثر را ''مسندالرضا'' نامیدند و به‌عقیدهٔ قرشی، این نام به موضوع کتاب — که دربرگیرنده روایاتی از پیامبر اسلام و سایر امامان شیعه است — نزدیک‌تر است.<ref>{{پک|قرشی|۱۳۸۰|ک=حیاة الامام الرضا|ص=۲۳۰|ج=۱}}</ref>

;عیون اخبار الرضا
''[[عیون اخبار الرضا|عُیُونُ اَخبارَ الرِّضا]]'' کتابی است که نویسندهٔ آن، اِبنِ بابِوَیْه، معروف به [[شیخ صدوق]]، هر چیزی را که دربارهٔ علی بن موسی الرّضا روایت شده، گردآوری کرده‌است. مناظرات دینی و احادیثی که از علی بن موسی نقل شده، چراییِ انتخاب نامِ وی، روایات مربوط به درگذشت و معجزاتی که در [[حرم امام رضا|حرمش]] واقع شده، از موضوعات این کتاب است.<ref>{{پک|Tabatabaei|1981|ک=A Shi'ite Anthology|ص=12|زبان=en}}</ref> در این کتاب، رساله‌های مختصری نیز از علی بن موسی نقل شده‌است.<ref>{{پک|پاک‌نیا|۱۳۸۴|ک=ویژگی‌های امام رضا|ص=۷۱–۷۲}}</ref>

== در دیدگاه‌ها ==
=== دیدگاه اهل سنت ===
منابع زندگی‌نامه‌ایِ اهل سنت، علی بن موسی الرّضا را به‌عنوان یکی از راویان احادیث ذکر کرده‌اند. گفته می‌شود که تعدادی از محققان حدیثِ [[سنی|عامّه]]، گزارش‌هایی دارند که از او حدیث نقل شده‌است؛ اما نام راویان، ذکر نشده و بااین‌حال ازجمله روایاتِ عامه از [[مدینه]] است. به‌عنوان یک امامِ [[امامیه|امامی]] که ادعای یگانگیِ مرجعیت مذهبی را دارد و اعتبار روایات نبویِ منتسب به حوزهٔ [[فهرست صحابه محمد|صحابهٔ پیامبر]] را به‌رسمیت نمی‌شناسد، علم علی بن موسی الرّضا در نظر هم‌فکرانِ اهلِ عامه‌اش مشکوک بود.<ref>{{پک|Bayhom-Daou|2009|ف=ʿAlī Al-Riḍā|ک=Encyclopaedia of Islam|زبان=en}}</ref> [[واقدی|واقِدی]]، از علی بن موسی به‌عنوان یک راوی که از پدر و عموهایش نقل حدیث کرده‌است یاد می‌کند.<ref>{{پک|Lewis|1986|ف=ʿAlī Al-Riḍā|ک=Encyclopaedia of Islam|زبان=en}}</ref><ref>{{پک|Madelung|1985|ف=ʿAlī Al-Reżā|ک=Iranica|زبان=en}}</ref><ref>{{پک|Bayhom-Daou|2009|ف=ʿAlī Al-Riḍā|ک=Encyclopaedia of Islam|زبان=en}}</ref> به‌گفتهٔ مادلونگ، واقدی اگرچه او را به‌عنوان «ثِقه» یعنی «راویِ مورد اعتماد» توصیف می‌کند، اما اهل سنت در مدینه آشکارا از او دوری می‌کردند و پیروان و راویان حدیث از او، تنها شیعیان بودند.<ref>{{پک|Madelung|1985|ف=ʿAlī Al-Reżā|ک=Iranica|زبان=en}}</ref>

از سوی دیگر، دانشمندان عامّه نمی‌توانند هیچ مانعی در برابر نقل حدیث از او یا علیهِ اعتبار او دربارهٔ روایاتی که او در زمانِ حضورش در خراسان به‌عنوان ولیعهد نقل کرده، بیابند؛ از دیدگاه آنان، پذیرشش به‌عنوان ولیعهدِ مأمون بدین معنی بود که برخلاف ادعای پیروانِ امامیهٔ خود، وی مدعیِ مقامِ امامیه نبوده‌است. در حقیقت، به‌نظر می‌رسد که آنان او را به‌عنوان یک راویِ برجسته به‌واسطهٔ تقوایش در علمش و نسبش از پیامبر، مورد توجه قرار داده‌اند. بااین‌حال، با توجه به احترامِ مستمر نسبت به علی بن موسی الرّضا به‌عنوان امامِ امامیه و توسعهٔ بدنهٔ احادیث امامیه بر پایهٔ اعتبارِ وی، بعدها دانشمندان سنی به‌وضوح بی‌میل بودند که او را به‌عنوان یکی از اولیاءشان مورد توجه قرار دهند. بیهم دائو در دانشنامهٔ اسلام می‌گوید ازاین‌رو، بعضی از اهل سنت این دیدگاه را بیان کردند که او همیشه یک راویِ قابل‌اعتماد نیست؛ درحالی‌که بعضی دیگر از اهل سنت، با احترامِ بیشتری نسبت به جایگاهش رفتار می‌کردند و گفتند که نقصِ مربوط به روایات او، از راویانِ او سرچشمه می‌گیرد. بااین‌وجود، آنان همچنان از او به‌عنوان مردِ تقوا و علم یاد می‌کردند، و حتی منابعی از اهل سنت مانند [[ابن صباغ مالکی|ابن صَبّاغ مالکی]] در ''[[الفصول المهمه فی معرفة احوال الائمة|اَلْفُصولُ الْمُهِمَّة]]'' و [[فضل بن روزبهان خنجی|فضل بن روزبهان خُنجی]] در ''وَسیلةُ الْخادم اِلَی الْمَخدوم''، به پیروی از شیعه، از درگذشت وی به‌عنوان شهادت یاد کرده‌اند.<ref>{{پک|Bayhom-Daou|2009|ف=ʿAlī Al-Riḍā|ک=Encyclopaedia of Islam|زبان=en}}</ref><ref>{{پک|ابن صباغ مالکی|۱۴۰۹|ک=الفصول المهمة|ص=۲۵۲}}</ref><ref>{{پک|خنجی|۱۳۷۵|ک=وسیلة الخادم|ص=۲۳۸}}</ref> [[رسول جعفریان|جعفریان]] از گروهی از دانشمندان اهل سنت یاد می‌کند که تا سدهٔ ششم هجری قمری به زیارت مدفن علی بن موسی الرّضا رفته‌اند و این واقعه را دلیل بر محبوب بودنِ علی بن موسی نزد اهل سنت دانسته‌است.<ref>{{پک|جعفریان|۱۳۸۸|ک=تاریخ تشیع در ایران|ص=۲۲۸–۲۳۳}}</ref> در برخی منابع اهل سنت همچون ''الفصول المهمه''،<ref>{{پک|ابن صباغ مالکی|۱۴۰۹|ک=الفصول المهمة|ص=۲۳۵}}</ref> ''نورُالْاَبصار'' اثر شَبْلَنْجی،<ref>{{پک|شبلنجی|۱۴۱۸|ک=نور الابصار|ص=۳۲۳}}</ref> و ''الصّواعق المحرقة''،<ref>{{پک|ابن حجر هیتمی|۱۳۸۵|ک=الصواعق المحرقة|ص=۲۰۴}}</ref> موارد خارق‌العاده‌ای چون پیشگویی‌ها و صحبت به زبان‌های مختلف اشاره شده‌است.

=== دیدگاه شیعه ===
;زیدیه
دربارهٔ شیعیانِ [[زیدیه|زِیْدیّه]]، گفته می‌شود که گروهی از آنان علی بن موسی الرّضا را به‌عنوان امام، پس از انتصاب از سوی مأمون به‌رسمیت شناختند، اما پس از درگذشت علی بن موسی الرّضا دوباره به زیدیه بازگشتند. دربارهٔ دیگران از زیدیه — که از سوی طبری به‌عنوان «کوفیانِ شیعی» یاد می‌شوند، اما دیدگاه‌هایشان به‌صورت زیدی قابل تشخیص است — گزارش کرده‌اند که علی بن موسی الرّضا را به‌عنوان جانشینِ مأمون به‌رسمیت نمی‌شناسند و گفته‌اند که اگر او مدعیِ خلافت باشد، او را به‌رسمیت خواهند شناخت، آنچنانکه هر علویِ دیگری را به‌رسمیت می‌شناسند.<ref>{{پک|Bayhom-Daou|2009|ف=ʿAlī Al-Riḍā|ک=Encyclopaedia of Islam|زبان=en}}</ref>

;شیعهٔ دوازده امامی
[[خیرالدین زرکلی|خیرالدّین زِرِکْلی]] در توصیف علی بن موسی از دیدگاه [[شیعه|شیعیان]]، می‌نویسد که: «علی بن موسی الرّضا، ثامِنُ الْاَئِمّه از ائمهٔ دوازده‌گانه است.»<ref group="یادداشت">«علی بن موسی الکاظم بن جعفر الصادق أبو الحسن، الملقب بالرضا، ثامن الائمة الاثنی عشر عند الامامیة ومن أجلاء السادة عند أهل البیت وفضلائهم» ببینید: {{پک|زرکلی|۱۹۸۹|ک=الأعلام|ص=۲۶|ج=۵}}</ref><ref>{{پک|قرشی|۱۳۸۰|ک=حیاة الامام الرضا|ص=۶۴|ج=۱}}</ref> جایگاه ویژهٔ امامان شیعه از منظر تقدّسِ مذهبی، سبب شده‌است تا هر آنچه به آنان منسوب باشد، از نظر شیعیان مورد احترام و حائز اهمیت واقع شود.<ref>{{پک|نوبان|۱۳۸۰|ف=چشمه‌ها و قدمگاه‌ها|ک=کتاب ماه هنر}}</ref> آثار مربوط به علی بن موسی الرّضا خصوصاً پس از سفر او به ایران — اعم از چشمه‌ها، قدمگاه‌ها، حمام و مسجدهای منسوب به وی — از جمله اماکن مقدس برای شیعیانش محسوب می‌شود.<ref>{{پک|فاریابی|برسم|امیرانی‌پور|۱۳۹۷|ف=بررسی ساختار قدمگاه|ک=مطالعات ایرانی}}</ref> روایات شیعه، معجزات بسیاری را به علی بن موسی الرّضا نسبت می‌دهند که نشان‌دهندهٔ آگاهیَش از مرگ و رویدادهای دیگر، تواناییش در خواندنِ ذهنِ ملاقات‌کنندگان، [[تعبیر خواب|تعبیرِ خواب]]، ضربه‌زدن به زمین و خارج‌کردنِ شمشِ طلا از آن، قدرت شفابخشیِ او، آگاهیش از زبان‌های همهٔ انسان‌ها و حیوانات و برآورده‌شدنِ دعاهایش هستند.<ref>{{پک|Madelung|1985|ف=ʿAlī Al-Reżā|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> همچنین روایات فراوانی در منابع شیعی، از فضیلتِ زیارت [[حرم امام رضا|مرقد علی بن موسی]] در [[مشهد]] یاد کرده‌اند. در این دسته از روایات، مواردی چون بخشش گناهان، در امان ماندن از آتش جهنم و ثوابِ زیارت پیامبر اسلام از پاداش‌های زیارت مرقد علی بن موسی گزارش شده‌است.<ref>{{پک|قرشی|۱۳۸۰|ک=حیاة الامام الرضا|ص=۳۸۵–۳۸۷|ج=۲}}</ref> شهرستانی از صدوق، محدث شیعه، در ''عیون اخبار الرّضا''، روایتی در فضیلت زیارت علی بن موسی الرّضا نقل کرده‌است که بر اساس آن، زیارت علی بن موسی بر زیارت تمامِ امامان شیعه از جمله [[حسین بن علی]] برتری دارد.<ref>{{پک|شهرستانی|۱۴۳۴|ک=عارفا بحقکم|ص=۱۷۰}}</ref> [[انگلبرت کمپفر]] — پزشک و جهانگرد آلمانی در سدهٔ هفدهم میلادی — ضمن اشاره به علاقهٔ شدید شیعیان به زیارت علی بن موسی الرّضا، می‌نویسد که اعتقاد این زائران، شفای بیماران به‌واسطهٔ توسل به علی بن موسی است. کثرتِ زائران سبب شده‌است تا [[نیکولای خانیکوف]] — خاورشناس روس‌تبارِ سدهٔ نوزدهم — در سفرنامهٔ خویش بنویسد: «با وجود گذشتِ هزار سال از درگذشت علی بن موسی، او هنوز در دنیا شرکتِ فعال دارد.» وی همچنین در توصیف زائرانِ بسیارِ علی بن موسی، تعداد غذاهای طبخ‌شده در آشپزخانهٔ حضرتیِ [[حرم امام رضا]] را تدارک‌شده برای پنجاه‌هزار نفر دانسته‌است؛ این درحالی است که جمعیت مشهدِ آن روزگار، شصت‌هزار نفر بوده‌است.<ref>{{پک|حسین‌زاده شانه‌چی|۱۳۸۹|ف=سفرنامه‌های اروپایی|ک=تاریخ در آینه پژوهش}}</ref>

در دوران امامت علی بن الحسین تا جعفر صادق و با سیاست‌های اجرایی آنان، مسئلهٔ عزاداری برای امامان شیعه و به‌ویژه حسین بن علی، امری مُسَجَّل نزد شیعیان محسوب شده‌بود. موسی کاظم و علی بن موسی نیز این امرِ ثابت را تحکیم بخشیدند و شیعیان را به برپاییِ مراسم عزا و بزرگداشت امامانِ شیعه دعوت می‌کردند.<ref>{{پک|جوینی|۱۳۸۴|ف=سیر تاریخی عزاداری تا دوره قاجار|ک=فرهنگ اندیشه}}</ref>

=== نزد صوفیه ===
در سنّتِ [[صوفیه|صوفیّه]]، علی بن موسی الرّضا به‌عنوان الگوی [[پرهیزگاری|زُهد]] تلقی می‌شود و در برخی از [[فهرست طریقت‌های تصوف|سلسله‌ها]]، وی به‌عنوان پیوندی در زنجیره‌ای از اجازه برای انتقالِ دانشِ عرفانی از پیامبر شناخته می‌شود. بیهم دائو در ''دانشنامهٔ اسلام'' گزارش می‌کند اعتقاد بر این است که وی، دانشِ خود را به [[معروف کرخی|معروفِ کَرْخی]] (د. ۲۰۰ ه‍.ق/۸۱۵–۸۱۶ م)، از عارفان مشهور نخستین، هنگام مواجهه‌هایش در بغداد منتقل کرده‌است؛ اما بااین‌حال در ادامهٔ گزارشَش می‌گوید بعید است که علی بن موسی الرّضا از این شهر بازدید کرده باشد، و احتمالاً کلِ روایت راجع به تَصَوُّفِ او ساختگی است.<ref>{{پک|Bayhom-Daou|2009|ف=ʿAlī Al-Riḍā|ک=Encyclopaedia of Islam|زبان=en}}</ref><ref>{{پک|داداش‌نژاد|دهقانی‌زاده|۱۳۹۶|ک=تاریخ اسلام|ف=امام رضا در منابع صوفیه}}</ref>

== در آثار فرهنگی ==
=== آثار ادبی و هنری ===
شاعران شیعی، به‌خاطر ارادت و محبت‌شان به امامان و اهل بیت‌شان، و همین‌طور با توجه به آموزه‌های اسلامی، نسبت به سرودنِ شعر دربارهٔ امامان شیعه، اهتمام ویژه‌ای نشان داده‌اند. علی بن موسی الرّضا نیز به‌عنوان هشتمین امامِ شیعیان دوازده امامی، جایگاه ویژه‌ای دارد و شاعران نسبت به رثا، مدح و نوحهٔ او، خود را ملزم دانسته‌اند. سرودن در مدح امامانِ شیعه، منحصر به منابع و شاعران شیعی نبوده و در دیوان دیگر شاعران نیز، اشعاری در مدح و فضیلت بزرگان اسلام گزارش شده‌است. بااین‌حال تا پیش از [[دودمان صفویان|صَفَویان]]، در این زمینه اشعارِ زیادی وجود ندارد، زیرا تعصباتِ مذهبیِ سده‌های پنجم و ششمِ هجری قمری، سبب شد تا این اشعارْ ثبت و ضبط نشوند یا دستخوشِ تحریف قرار گیرند.<ref>{{پک|احمدی بیرجندی|نقوی‌زاده|۱۳۷۷|ک=مدایح رضوی در شعر فارسی|ص=۱۴}}</ref> شاعرانی چون [[سنایی|سَنایی]]، [[ابن یمین|ابن یَمین]]، [[وصاف شیرازی|وصالِ شیرازی]]، [[حسن کاشی]]، [[وحشی بافقی|وحشیِ بافْقی]]، [[ابن حسام خوسفی|ابن حسام خوسْفی]]، [[جامی|عبدالرّحمنِ جامی]]، [[حزین لاهیجی|حَزینِ لاهیجی]]، [[عبدالجواد ادیب نیشابوری|ادیبِ نیشابوری]] و [[ادیب‌الممالک فراهانی|ادیبُ الْمَمالِک]] از شاعرانی هستند که در مدح علی بن موسی الرّضا اشعاری سروده‌اند.<ref>{{پک|احمدی بیرجندی|نقوی‌زاده|۱۳۷۷|ک=مدایح رضوی در شعر فارسی|ص=۱۷}}</ref> از معروفترین و قدیمی‌ترین اشعاری که دربارهٔ علی بن موسی الرّضا سروده شده، سرودهٔ [[دعبل خزاعی|دِعبِلِ خُزاعی]] است. دعبل که شیعه بود، برای دیدار با علی بن موسی راهی مرو شد و در دیداری که با وی داشت، شعری مفصل سرود که به «[[قصیده تائیه|قَصیدهٔ تائیه]]» یا «مَدارِسُ الْآیات» مشهور شد. این شعر در مدح پیامبر اسلام، [[دوازده امام|امامانِ شیعه]] و ابراز اعتقادات شیعی بود.<ref>{{پک|میرسلیم|پورجوادی|۱۳۹۱|ف=دعبل خزاعی|ک=دانشنامهٔ جهان اسلام}}</ref> سرودن شعر با زمینه‌های سیاسی–مذهبی از دیگر فرهنگ‌های عامیانه محسوب می‌شد. [[نسیم شمال]] در ماجرای [[بمباران حرم امام رضا توسط قوای روس]]، شعر «با آل علی هر که درافتاد برافتاد» را سرود و در آن به بیان برخی از القاب علی بن موسی الرضا پرداخت:<ref>{{پک|خیری|اکبری|۱۳۹۵|ف=مهدویت در اشعار مشروطه|ک=عصر آدینه}}</ref>
{{شعر}}
{{ب|این قبر غریب‌الغربا، خسرو طوس است|این قبر معین‌الضعفا، شمس شموس است}}
{{ب|خاک در او ملجاء ارواح و نفوس است|باید زره صدق بر این خاک درافتاد}}
{{م|با آل علی هر که درافتاد برافتاد}}
{{پایان شعر}}
در زمینه هنرشناسی نیز، [[محمود بستانی]] در کتاب ''تاریخُ الْاَدَبِ الْعَرَبی فی ضَوءِ الْمَنهَجِ الْاسلامی''، به بررسی چند نمونه از تصویرآفرینی در کلام علی بن موسی الرّضا پرداخته، و با بیان عناصر هنری و فکری، بخشی از کتابش را به این مبحث اختصاص داده‌است.<ref>{{پک|پروینی|متقی‌زاده|ثامنی|۱۳۹۵|ک=مطالعات ادبی|ف=تصویر هنری در سخنان امام رضا}}</ref>

=== آثار تجسمی ===
[[پرونده:Historical and descriptive account of Persia, from the earliest ages to the present time- with a detailed view of its resources, government, population, natural history, and the character of its (14579777167).jpg|بندانگشتی|نقاشی قدیمی مربوط به ۱۸۲۲ م، اثری از [[جیمز بیلی فریزر]] پس از سفر به [[مشهد]] و پذیرش [[اسلام|آئین اسلام]]<ref>{{پک|محمود|۱۳۷۸|ک=روابط سیاسی ایران و انگلیس|ص=۱۷۹|ج=۵}}</ref>]]
از جمله آثار تجسمیِ مرتبط با علی بن موسی الرّضا، نقاشی ''ضامن آهو'' اثر [[محمود فرشچیان]] است.<ref>{{پک|مرادخانی|اکبری‌نسب|۱۳۹۵|ف=تجلی گفتمان مهدویت|ک=عصر آدینه}}</ref> فرشچیان نقاشی دیگری را با نام ''ضامن آهو ۲'' طراحی، و در سال ۱۳۸۹ رونمایی و به موزهٔ آستان قدس اهدا کرد.<ref>{{پک/بن|سعدآباد|ک=تابلوی «ضامن آهو» در موزهٔ فرشچیان}}</ref> از سال ۱۳۸۲، [[جشنواره بین‌المللی امام رضا|جشنوارهٔ فرهنگی هنری امام رضا]] هرساله برگزار می‌شود و علاقه‌مندان، آثار خود را جهت نمایش و معرفی به این جشنواره ارسال می‌کنند.<ref>{{پک|قاسمی|زمانی علویجه|۱۳۸۲|ف=اولین جشنوارهٔ امام رضا|ک=گلستان قرآن}}</ref> در سال ۱۳۹۳، از کتابی با عنوان ''یا ضامن آهو'' رونمایی شد. موضوعِ این کتاب، جمع‌آوری آثار گوناگون تجسمی در حوزه‌های خوشنویسی، نگارگری و عکاسی با محوریتِ علی بن موسی الرّضا است.<ref>{{پک|تیموری|۱۳۹۳|ف=راز عشق هشتم|ک=رشد آموزش هنر}}</ref>

=== آثار نمایشی ===
اولین اثر نمایشی با موضوع علی بن موسی الرضا، مستند ''یا ضامن آهو'' ساختهٔ [[پرویز کیمیاوی]] است. این مستند به‌سال ۱۳۵۰ ه‍.ش برای به‌نمایش درآوردنِ حس و حالِ زائران علی بن موسی الرّضا در حرم امام رضا تولید شده‌است. پس از آن [[مهدی فخیم‌زاده]] مجموعه‌ای تلویزیونی را با نام ''[[ولایت عشق]]'' در سال ۱۳۷۶ ه‍.ش ساخت و به روی آنتن [[شبکه یک]] تلویزیون جمهوری اسلامی ایران بُرد. این مجموعه با موضوع سفر علی بن موسی الرّضا به مرو و ولایتعهدی و درگذشت علی بن موسی الرّضا ساخته‌شده‌است. عنوان‌بندیِ این فیلم با صدای [[محمد اصفهانی]] و آهنگسازیِ [[بابک بیات]] همراه بود که بعدها با نام آلبوم ''[[ولایت عشق (آلبوم)|ولایت عشق]]''، به‌صورت جداگانه منتشر شد.<ref>{{پک|عباس‌زاده|۱۳۷۹|ف=معصومین در آیینهٔ سینما|ک=فرهنگ کوثر}}</ref><ref>{{پک|شفایی|بهروزلک|۱۳۸۹|ف=هنر هفتم و فرهنگ رضوی|ک=رسانه}}</ref><ref>ساندتراک، {{پک/بن|ساوندتراک|ک=آلبوم موسیقی ولایت عشق}}</ref>

== منبع‌شناسی ==
[[پرونده:QoranQomMuseum.jpg|بندانگشتی|416x416پیکسل|قرآنی خطی منسوب به علی بن موسی الرّضا، نگاه‌داری‌شده در [[موزه‌های آستان قدس رضوی|موزهٔ آستان قدس رضوی]]]]{{نوشتار اصلی|کتاب‌شناسی علی بن موسی الرضا}}
در زمینهٔ کتاب‌شناسی علی بن موسی الرّضا، ''گزیدهٔ کتاب‌شناسیِ امام رضا (ع)'' تألیفِ هادی ربانی را می‌توان یاد کرد.<ref>خبرگزاری رسا، {{پک/بن|رسا۲|ک=کتابشناسی امام رضا}}</ref> [[میرزا علی احمدی میانجی|احمدی میانجی]] در کتابش، ''مکاتیبُ الْاِمامِ الرّضا''، به جمع‌آوری نامه‌ها، دست‌نوشته‌ها و املاهای علی بن موسی الرضا در لابه‌لای منابع مختلف پرداخته‌است. این اثر در ۲۲۴ صفحه، شامل دویست نامه و دست‌نوشته در موضوع‌های مختلف اعتقادی، اجتماعی، سیاسی، فقهی، اخلاقی، ادعیه و طب است.<ref>{{پک|اباذری|۱۳۸۵|ک=فرهنگ کوثر|ف=مکاتیب الامام الرضا}}</ref> دربارهٔ زندگی علی بن موسی فراتر از گزارش‌های شیعهٔ امامی، اطلاعاتِ بسیار اندکی به‌دست آمده که عمدتاً گزارش‌هایی متأخر و با ماهیتِ شرح‌حالی هستند و مربوط به دورهٔ مواجههٔ وی با مأمون است که با [[مناظرات علی بن موسی الرضا|مناظراتِ علمی]] پررنگ شده‌است.<ref>{{پک|Bayhom-Daou|2009|ف=ʿAlī Al-Riḍā|ک=Encyclopaedia of Islam|زبان=en}}</ref>

=== منابع اولیه ===
از مهم‌ترین‌شان منابع اولیه که به تاریخ عمومی عصر زندگی علی بن موسی الرضا می‌پردازند می‌توان به ''سیرهٔ'' [[أبان بن عثمان بجلی|ابان بن عثمان بَجَلی]] (د. حدود ۱۷۰ ه‍.ق)، ''[[طبقات الکبری|طَبَقاتُ الْکُبریٰ]]'' نوشتهٔ [[محمد بن سعد بن منیع]] (درگذشته ۲۳۰ ه‍.ق)، ''[[المعارف|اَلْمَعارِف]]'' [[ابن قتیبه|اِبن قُتَیْبه]] (د. ۲۷۶ ه‍.ق)، ''[[انساب الاشراف|اَنسابُ الْاَشراف]]'' اثر [[احمد بلاذری|احمد بَلاذُری]] (د. ۲۷۸–۲۷۹ ه‍.ق)، ''تاریخ خلفا'' اثر [[ابن ماجه]] (د. ۲۷۳ یا ۲۸۳ ه‍.ق)، ''[[تاریخ بغداد (کتاب)|تاریخ بغداد]]'' نوشتهٔ [[ابن طیفور|ابن طَیْفور]] (د. ۲۸۰ ه‍.ق)، ''[[اخبار الطوال|اَخبارُ الطِّوال]]'' اثر [[ابوحنیفه دینوری|ابوحَنیفهٔ دینْوَری]] (د. ۲۸۲ ه‍.ق)، ''[[تاریخ یعقوبی]]'' نوشتهٔ [[احمد یعقوبی]] (د. ۲۸۴ ه‍.ق)، ''اَخبارُ الدُّولَةِ الْعَبّاسیَّة'' منسوب به احمد بن اسماعیل بَجَلی قمی (اوایل سدهٔ چهارم هجری قمری) اشاره کرد.<ref>{{پک|آذرنوش|۱۳۷۴|ف=ابن ابی طاهر طیفور|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ج=۲|ص=۶۷۴–۶۷۵}}</ref><ref>{{پک|جعفریان|۱۳۹۳|ک=منابع تاریخ اسلام|ص=۷۰–۲۲۶}}</ref>

=== منابع ثانویه ===
مهم‌ترین منابع ثانویهٔ تاریخ عمومی عصر زندگی علی بن موسی الرضا عبارتند از: ''[[تاریخ طبری]]'' اثر [[محمد بن جریر طبری]] (د. ۳۱۰ ه‍.ق)، ''[[الفتوح|اَلْفُتوح]]'' [[ابن اعثم|ابن اَعثَم کوفی]] (د. حدود ۳۱۴ ه‍.ق)، ''[[الوزراء و الکتاب|اَلوُزَراء و الْکُتّاب]]'' نوشتهٔ [[محمد بن عبدوس کوفی جهشیاری|محمد بن عبدوس کوفی جَهْشَیاری]] (د. ۳۲۱ ه‍.ق)، ''[[مروج الذهب و معادن الجوهر|مُرُوجُ الذَّهَب و مَعادِنُ الجَوهَر]]'' و ''[[التنبیه و الاشراف|اَلتَّنبیهُ و الْاِشراف]]'' نوشتهٔ [[ابوالحسن علی بن حسین مسعودی|مسعودی]] (د. ۳۴۶ ه‍.ق)، ''[[البدء و التاریخ|اَلْبَدْءِ و التّاریخ]]'' (نوشته در سال ۳۵۵ ه‍.ق) اثر [[مطهر بن طاهر مقدسی|مُطَّهَر بن طاهِر مَقْدِسی]] (سدهٔ چهارم هجری قمری)، ''[[مقاتل الطالبیین|مَقاتِلُ الطّالِبیّین]]'' [[ابوالفرج اصفهانی|ابُوالْفَرَج اصفهانی]] (د. ۳۵۶ ه‍.ق)، ''[[تاریخ بلعمی]]'' اثر [[بلعمی|ابوعلی محمد بن بَلعَمی]] (د. ۳۶۳ ه‍.ق)، ''[[زین‌الاخبار|زَیْنُ‌الْأخبار]]'' [[گردیزی]] (سدهٔ پنجم هجری قمری)، اسماء الخلفاء [[ابن حزم|ابن حَزْم]] (د. ۴۵۶ ه‍.ق)، ''[[مجمل التواریخ و القصص|مُجمَلُ التَّواریخ و الْقَصَص]]'' (نوشته به سال ۵۲۰ ه‍.ق)، ''اَلْاَنباءُ فی تاریخِ الْخُلَفاء'' علی بن محمد عِمرانی (د. حدود ۵۶۹ ه‍.ق)، ''[[المنتظم فی تاریخ الملوک والامم|اَلْمُنتَظَم فی تاریخِ الْمُلوکِ والْاُمَم]]'' اثر [[ابن جوزی]] (د. ۵۸۷ ه‍.ق)، ''اَلْاِکتفاءُ فی اَخبارِ الْخُلَفاء'' از ابن کردبوس تونسی (د. پیرامون ۶۰۰ ه‍.ق)، ''[[الکامل فی التاریخ|اَلْکامِلُ فِی التّاریخ]]'' اثر [[عزالدین ابن اثیر|ابن اَثیر]] (د. ۶۳۰ ه‍.ق)، ''تاریخُ الْاِسلام'' از [[شمس‌الدین ذهبی|شمس‌الدین ذَهَبی]] (د. ۷۴۸ ه‍.ق)، ''[[العبر و دیوان المبتداء و الخبر|اَلْعِبَر و دیوانِ الْمُبتَدَإِ و الْخَبَر فی أیّامِ الْعَرَبِ و الْعَجَمِ و الْبَربَر]]'' اثر [[ابن خلدون|ابن خَلدون]] (د. ۸۰۸ ه‍.ق)، ''تاریخُ الْخُلَفاء'' [[جلال‌الدین سیوطی|سُیوطی]] (. ۹۱۱ ه‍.ق).<ref>{{پک|جعفریان|۱۳۹۳|ک=منابع تاریخ اسلام|ص=۲۲۶–۳۵۶}}</ref><ref>{{پک|بهرامیان|۱۳۹۰|ف=جهشیاری|ک=دائرةالمعارف بزرگ اسلامی|ج=۱۹|ص=۶۷–۶۹}}</ref>

=== تاریخ‌های مذهبی ===
منبع‌شناسی آثار دربارهٔ علی بن موسی الرضا در چند دسته بخش‌بندی می‌شوند:

نخستین گروه تاریخ‌نگاری‌ها، دربارهٔ دوازده امام شیعه است که از میانهٔ سدهٔ سوم هجری قمری به بعد نوشته شده‌اند. این آثار دربردارندهٔ اطلاعات سال تولد و درگذشت و شرح‌حالی کوتاه از امامان است. بعضی از این آثار عبارتند از: ''تاریخُ اَهلِ الْبَیْت'' نوشتهٔ [[نصر بن علی جهضمی|نَصْر بن علی جَهْضَمی]] (د. ۲۵۰ ه‍.ق)، ''تاریخُ الْاَئِمَّة'' از [[ابن ابی‌الثلج|اِبنِ اَبِی‌الثَّلْج بغدادی]] (د. ۳۲۵ ه‍.ق)، ''اَلْمَوالید'' از [[ابن شهرآشوب]] و ''[[الکافی|اَلْکافی]]'' اثر [[کلینی|کُلَیْنی]] (د. ۳۲۸ ه‍.ق) است. ''[[الارشاد|اَلْإرشاد]]'' اثر [[شیخ مفید]] (د. ۴۱۳ ه‍.ق) از آثار مهم دربارهٔ زندگی‌نامه‌نویسی امامان شیعه است. دیگر اثر در این زمینه، ''[[اعلام الوری|إعْلامُ الْوَریٰ]]'' [[شیخ طبرسی|فضل بن حسن طَبْرِسی]] (د. ۵۴۸ ه‍.ق) است که از نظر علمی مورد اطمینان و دقیق است. آثار مهم دیگر در این زمینه عبارتند از: کتاب ''[[مناقب آل ابی‌طالب|مَناقِبُ آلِ ابی‌طالب]]'' از ابن شهرآشوب (د. ۵۸۸ ه‍.ق)، ''[[روضةالواعظین|رُوضَةُالْواعِظین]]'' از [[فتال نیشابوری|فَتّال نیشابوری]] (د. ۵۰۸ ه‍.ق)، ''[[کشف الغمه فی معرفه الائمه|کَشْفُ الْغُمَّة فی مَعرِفَةِ الأئِمَّة]]'' از [[علی بن عیسی اربلی|علی بن عیسی اِربِلی]] (د. ۶۹۲ ه‍.ق)، ''اَلدُّرُّ النَّظیم فی مَناقِبِ الْاَئِمَّةِ اللَّهامیم'' از [[یوسف بن حاتم شامی|یوسُف بن حاتَمِ شامی]] (د. ۶۷۶ ه‍.ق)، ''[[الصراط المستقیم الی مستحقی التقدیم|اَلصِّراطُ الْمُستَقیم اِلیٰ مُسْتَحَقّیِ التَّقدیم]]'' از [[علی بن یونس عاملی نباطی بیاضی|علی بن یونُس عامِلی نَباطی بَیاضی]] (د. ۸۷۷ ه‍.ق).<ref>{{پک|جعفریان|۱۳۹۳|ک=منابع تاریخ اسلام|ص=۳۶۳–۳۶۷}}</ref>

دستهٔ دوم از آثار، کتاب‌هایی هستند که دربارهٔ نُصوصِ امامت، دلائل و فِرَقِ شیعه نوشته شده‌اند و دربردارندهٔ اخبار امامان شیعه هستند. در بعضی آثار مانند ''کافی''، ''الارشاد'' و ''اعلام الوری'' بخش‌هایی به این موضوع اختصاص یافته‌است. بعضی از مهم‌ترین آثار مستقل در این زمینه عبارتند از: ''[[اثبات الوصیه|اِثباتُ الْوَصیَّة]]'' منسوب به [[علی بن حسین مسعودی|مسعودی]]، ''[[الهدایة الکبری|اَلْهِدایَةُ الْکُبریٰ]]'' اثر [[حسین بن حمدان خصیبی|خَصیبی]] که از آثار [[غالیان]] شیعه است. ''دَلائِلُ الْاَئِمَّة'' [[محمد بن مسعود سمرقندی|محمد بن مسعود عَیّاشی]]، دو کتاب با نام ''اَلدَّلائِل'' یکی از [[عبدالله بن جعفر حمیری|عبدالله بن جعفر حِمْیَری]] و دیگری از [[ابوعبدالله محمد بن جعفر نعمانی|محمد بن ابراهیم بن جعفر نُعمانی]]، ''دَلائِلُ الْاِمامَة'' از [[محمد بن جریر بن رستم طبری|محمد بن جَریر بن رستم طبری]]، ''[[الخرائج و الجرائح|اَلْخَرائِجُ وَ الْجَرائِح]]'' از [[قطب‌الدین راوندی|قُطبُ‌الدّین راوَندی]] (د. ۵۷۳ ه‍.ق)، ''[[الثاقب فی المناقب|اَلثّاقِبُ فِی الْمَناقِب]]'' از [[عمادالدین طوسی|ابن حمزه طوسی]] (د. پس از ۵۵۲ ه‍.ق).<ref>{{پک|جعفریان|۱۳۹۳|ک=منابع تاریخ اسلام|ص=۳۶۷–۳۶۹}}</ref>

دستهٔ سوم آثار، کتاب‌های حدیثی–تاریخی هستند. مهم‌ترین این آثار عبارتند از: ''[[بصائر الدرجات|بَصائِرُ الدَّرَجات]]'' از [[صفار قمی|محمد بن حسن صَفّار قمی]] و کتاب ''[[الاحتجاج|اَلإحتِجاج]]'' از [[احمد بن علی بن ابی‌طالب طبرسی|طبرسی]]. چند اثر تک‌نگاری نیز وجود دارند که مهم‌ترین‌شان عبارتند از: ''[[عیون اخبار الرضا|عُیُونُ اَخبارَ الرِّضا]]'' و ''[[کمال‌الدین و تمام‌النعمة|کَمالُ‌الدّین]]'' از شیخ صدوق (د. ۳۸۶ ه‍.ق)، ''اَلْغَیْبَة'' از [[شیخ طوسی]] و ''الغیبة'' از [[نعمانی|نُعمانی]]. این آثار دربردارندهٔ تاریخ دورهٔ امامان نیز هستند. دستهٔ چهارم، آثار رجالی–تاریخی هستند که دربردارندهٔ اطلاعاتی دربارهٔ یاران امامان شیعه، مؤلفان و راویان شیعی و نیز آثار انساب است. مهم‌ترین آثار در این زمینه عبارتند از: ''اِختیارُ مَعرِفَةِ الرِّجال'' معروف به ''[[رجال کشی|رِجالِ کَشّی]]''، ''[[رجال نجاشی|رجالِ]]'' [[نجاشی|نَجاشی]]، ''[[الفهرست (شیخ طوسی)|اَلْفِهرِستِ]]'' طوسی، ''[[الفهرست (ابن ندیم)|الفهرست]]'' [[ابن ندیم|ابن نَدیم]]. در زمینهٔ انساب، مهم‌ترین آثار عبارتند از: ''[[المجدی|اَلْمَجدی]]'' (نوشتهٔ ۴۴۳ ه‍.ق) از [[ابن صوفی]]، ''سِرُّ السَّلسَلةِ الْعَلَویَّة'' از ابونصر بُخاری، ''لُبابُ الْاَنساب'' از ابوالحسن بیهقی مشهور به [[ابن فندق|ابن فُندُق]]، ''[[عمدة الطالب|عُمدَةُ الطّالِب]]'' از [[ابن عنبه|ابن عِنَبه]] (د. ۸۲۸ ه‍.ق).<ref>{{پک|جعفریان|۱۳۹۳|ک=منابع تاریخ اسلام|ص=۳۷۰–۳۷۴}}</ref>

پنجمین دسته شامل آثار عربی و فارسی سنیان دوازده امامی<ref group="یادداشت">[[رسول جعفریان]] سُنیانِ دوازده امامی را کسانی تعریف می‌کند که سنّی هستند و درعین‌حال از روی اعتقاد چنین آثاری را نگاشته‌اند. ببینید: {{پک|جعفریان|۱۳۹۳|ک=منابع تاریخ اسلام|ص=۳۷۴}}</ref> است. مهم‌ترین این آثار عبارتند از: ''[[مجمل التواریخ و القصص|مُجَملُ التَّواریخ وَ الْقِصَص]]'' (نوشتهٔ حدود ۵۲۰ ه‍.ق)، ''کتابُ الْآل'' از [[ابن خالویه|ابن خالَوَیْهْ]] (د. ۳۷۰ ه‍.ق)، ''[[تذکرة الخواص|تَذکِرَةُ الْخَواصّ]]'' از [[ابن جوزی|ابن جُوزی]] (د. ۶۵۴ ه‍.ق)، ''[[مطالب السئول|مَطالِبُ السَّؤول]]'' از [[محمد بن طلحه شافعی|محمد بن طَلحه شافعی]] (د. ۶۵۲ ه‍.ق)، ''مَعالِمُ الْعِترَةِ النَّبَویَّة و مَعارِفُ اهلِ الْبَیتِ الْفاطِمیَّةِ الْعَلَویَّة'' از [[ابن اخضر گنابادی|ابن اَخضَر گنابادی]] (د. ۶۱۱ ه‍.ق)، ''[[تاریخ گزیده|تاریخ گُزیده]]'' از [[حمدالله مستوفی|حَمدُالله مُستُوفی]] (د. ۷۴۰ ه‍.ق)، ''اَلْفُصولُ الْمُهِمَّة فی مَعرِفَةِ اَحوالِ الْاَئِمَّة'' از [[ابن صباغ مالکی|ابن صَبّاغ مالکی]] (د. ۸۵۵ ه‍.ق)، ''[[الائمه الاثنی عشر|اَلشَّذَراتُ الذّهَبیَّة فی تَراجِمِ الْاَئِمَّةِ الْاِثنیٰ عَشَر عِندَ الْاِمامیَّة]]'' از [[ابن طولون]] (د. ۹۵۳ ه‍.ق)، ''[[وفیات الاعیان|وَفَیاتُ الْاَعْیان]]'' از [[ابن خلکان|ابن خَلِّکان]]، ''فصلُ الْخِطاب'' از خواجه محمد پارسا (سدهٔ نهم هجری قمری)، ''[[روضات الجنان و جنات الجنان|رُوضاتُ الْجِنان و جَنّاتُ الْجَنان]]'' از درویش حسین کربلایی (سدهٔ دهم هجری قمری)، ''وَسیلَةُ الْخادم اِلَی الْمَخدوم'' از [[فضل بن روزبهان خنجی|فضل بن روزبِهان خُنْجی]] (د. ۹۲۷ ه‍.ق)، ''[[الصواعق المحرقة|اَلصَّواعِقُ الْمُحْرِقَة]]'' از [[ابن حجر هیتمی|ابن حَجَر هِیْتَمی]]، ''[[روضةالشهداء|رُوضَةُالشُّهَداء]]'' از [[حسین واعظ کاشفی]] (د. ۹۱۰ ه‍.ق)، ''اَلْمَقصَدُ الْاَقصیٰ'' از [[کمال‌الدین حسین خوارزمی|کمال‌الدّین خوارَزمی]].<ref>{{پک|جعفریان|۱۳۹۳|ک=منابع تاریخ اسلام|ص=۳۷۴–۳۷۷}}</ref>

از میان این آثار، دو اثر اختصاص به علی بن موسی الرضا دارد: ''مناظرات علی بن موسی الرّضا'' و ''عیون اخبار الرّضا''. عیون اخبار الرضا به زندگی‌نامه، شرح حال و نقل اقوالِ وی از طریق نقلِ روایاتِ شیعی پرداخته‌است.<ref>{{پک|جعفریان|۱۳۹۳|ک=منابع تاریخ اسلام|ص=۳۶۳، ۳۷۱}}</ref>

=== منابع صوفیه ===
در منابع صوفیه نیز، از زندگانی علی بن موسی، خصوصاً در پوشش ماجراهای مربوط به صوفیان عصر وی، گزارش‌هایی نقل شده‌است. قدیمی‌ترین منابع صوفی در اینباره عبارتند از: ''تَهذیبُ الْاَسرار'' اثر [[ابوسعد نیشابوری]] (د. ۴۰۷ ه‍.ق) که ماجرای حمام رفتن علی بن موسی را نقل کرده‌است. [[غزالی|محمد غَزّالی]] (د. ۵۰۵ ه‍.ق) نیز با استناد به همین اثر، ماجرا را در ''[[کیمیای سعادت]]'' نقل می‌کند. پس از آن، ''[[طبقات‌الصوفیه (سلمی)|طَبَقاتُ الصّوفیّه]]'' و ''آدابُ الصُّحبَة'' اثر [[ابوعبدالرحمن محمد سلمی|ابوعبدُالرَّحمٰن سُلَمی]] (د. ۴۱۲ ه‍.ق) که به ماجرای اسلام آوردن [[معروف کرخی|کَرْخی]] به دست علی بن موسی اشاره داشته‌است. پس از سلمی، صوفیان دیگری نیز با استناد به کتاب وی، ماجرای اسلام آوردن کرخی را ذکر کرده‌اند؛ از جمله این موارد: ''[[رساله قشیریه|رسالهٔ قُشَیریّه]]'' اثر [[عبدالکریم قشیری|عبدُالْکریم قُشَیْری]] (د. ۴۶۵ ه‍.ق)، ''[[کشف‌المحجوب (هجویری)|کَشفُ الْمَحجوب]]'' اثر [[هجویری|ابوالْحسن هُجْویری]] (د. میان ۴۸۱ تا ۵۰۰ ه‍.ق)، ''[[طبقات‌الصوفیه|طبقات الصوفیه]]'' از [[خواجه عبدالله انصاری]] (د. ۴۸۱ ه‍.ق) و ''مَناقِبُ الْاَبرار'' اثر ابن خَمیس موصلی (د. ۵۵۲ ه‍.ق) است.<ref>{{پک|داداش‌نژاد|دهقانی‌زاده|۱۳۹۶|ک=تاریخ اسلام|ف=امام رضا در منابع صوفیه}}</ref>

=== آثار معاصر ===
در دورهٔ معاصر کتاب‌های بسیاری با موضوعِ [[ولایتعهدی علی بن موسی الرضا]] به رشتهٔ تحریر درآمده است، از جمله مهم‌ترینِ آنها عبارتند از: کتابِ ''[[الحیاة السیاسیة للامام الرضا|اَلْحَیاةُ السّیاسیَّة لِلْاِمامِ الرّضا]]'' تألیف [[سید جعفر مرتضی عاملی]] است. نویسنده در چهار بخش، زندگیِ سیاسیِ علی بن موسی الرّضا را بررسی و ارزیابی کرده‌است. دیگر آثار عبارتند از: ''بَیْعَةُ الْاِمامِ الرّضا (ع)'' تألیفِ [[سید جعفر مرتضی عاملی]]، ''ولایتعهدیِ امام رضا علیه‌السلام'' نوشتهٔ [[مرتضی مطهری]]، ''وَلایَةُ الْعَهد بَینَ الْاِمامِ و الْمَأمون'' تألیفِ [[جواد شهرستانی (روحانی)|سید جواد شهرستانی]]، ''نگاهی به زندگی و ولایتعهدیِ امام رضا (ع)'' تألیفِ محمدعلی امینی و ''فرصت ولایتعهدی امام رضا (ع) در نشرِ معارفِ اسلامی'' به‌قلمِ [[محمدتقی فلسفی]].<ref>{{پک|ربانی|۱۳۹۴|ک=گزیده کتابشناسی امام رضا|ص=۲۹–۸۱}}</ref> در این بین، منابع صوفی از حضور برخی از بزرگان صوفیه در نزد علی بن موسی الرضا دوران ولایتعهدی و حضور وی در خراسان اشاراتی داشته‌اند. از جمله این افراد محمد بن اَسلَم طوسی است که [[حدیث سلسله‌الذهب|روایت سلسلةُ الذَّهب]] توسط وی ثبت شده‌است.<ref>{{پک|داداش‌نژاد|دهقانی‌زاده|۱۳۹۶|ک=تاریخ اسلام|ف=امام رضا در منابع صوفیه}}</ref>

== سال‌شمار ==
<timeline>
ImageSize = width:1200 height:auto barincrement:40
PlotArea = top:10 bottom:90 right:130 left:20
AlignBars = justify
Legend = orientation:horizontal position:bottom

DateFormat = yyyy
Period = from:145 till:205
TimeAxis = orientation:horizontal
ScaleMajor = unit:year increment:5 start:145

Colors =
  id:canvas            value:gray(0.9)
  id:Man    value:Purple            legend:Mansour
  id:Mah    value:oceanblue       legend:Mahdi
  id:Had    value:green        legend:Hadi
  id:Har    value:Orange            legend:Harun
  id:Ami    value:lavender        legend:Amin
  id:Mam    value:red             legend:Mamun

BarData =
  Barset:emam
  Barset:xalife

PlotData=
  width:20 align:left fontsize:M shift:(8,-2) anchor:till
  barset:xalife
    from:148 till:158 color:Man
  barset:break
    from:158 till:169 color:Mah
  barset:break
    from:169 till:170 color:Had
  barset:break
    from:170 till:193 color:Har
  barset:break
    from:193 till:198 color:Ami
  barset:break
    from:198 till:203 color:Mam text:"Caliphate"

LineData =
  layer:front
  at:183 color:black
</timeline>
{{سال‌شمار امامت امامان دوازده‌گانه شیعه}}

== یادداشت‌ها ==
{{پانویس|گروه=یادداشت|۲}}

== پانویس ==
{{پانویس|۳}}

== منابع ==
{{آغاز پانویس|30em}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = آذرنوش | نام = آذرتاش | پیوند نویسنده = آذرتاش آذرنوش | ویراستار = [[سید محمد کاظم موسوی بجنوردی|سید محمدکاظم موسوی بجنوردی]] | مقاله = ابن ابی طاهر طیفور | دانشنامه = [[دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]] | جلد = ۲ | عنوان جلد = آل رشید–ابن ازرق | سال = ۱۳۷۴ | ناشر = [[مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]] | مکان = تهران | شابک = 964-7025-22-X}}
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی=اباذری|نام=عبدالرحیم|عنوان=مکاتیب الامام الرضا علیه السلام|ژورنال=فرهنگ کوثر|تاریخ=پاییز ۱۳۸۵|صفحه=۱۴۵–۱۴۸|پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/394210|شماره=۶۷| دسترسی پیوند = آبونمان | توسط = [[نورمگز]]}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = ابن اثیر | نام = عزّالدین علی بن محمد | پیوند نویسنده = عزالدین بن اثیر | عنوان = [[الکامل فی التاریخ]] | جلد = ۷ | سال = ۱۳۸۵ | ناشر = دار صادر | مکان = بیروت}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = ابن حبان | نام = محمد بن حبان | پیوند نویسنده = ابن حبان | نام ویراستار = حسین ابراهیم | نام خانوادگی ویراستار = زهران | پیوند ویراستار = | عنوان = [[الثقات]] | جلد = ۸ | سال = ۱۴۰۲ | ناشر = مؤسسة الکتب الثقافیة | مکان = بیروت}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = ابن حجر هیتمی | نام = احمد بن محمد | پیوند نویسنده = ابن حجر هیتمی | نام ویراستار = عبدالوهاب | نام خانوادگی ویراستار = عبداللطیف | پیوند ویراستار = | عنوان = [[الصواعق المحرقه|الصواعق المحرقة فی الردّ علی اهل البدع و الزندقة]] | سال = ۱۳۸۵ | ناشر = مکتبة القاهرة | مکان = قاهره | شابک =}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = ابن صباغ مالکی | نام = علی بن محمد | پیوند نویسنده = ابن صباغ مالکی | عنوان = الفصول المهمة فی معرفة الائمة | سال = ۱۴۰۹ | ناشر = دارالاضواء | مکان = بیروت | شابک =}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = ابن کثیر قرشی | نام = اسماعیل بن عمر | پیوند نویسنده = اسماعیل بن کثیر | عنوان = [[البدایة و النهایة]] | نام ویراستار = علی | نام خانوادگی ویراستار = شیری | جلد = ۱۰ | سال = ۱۴۰۸ | ناشر = دار احیاء التراث العربی | مکان = بیروت}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = احمدی بیرجندی | نام = احمد | نام خانوادگی۲ = نقوی‌زاده | نام۲ = علی | عنوان = مدایح رضوی در شعر فارسی | کوشش = | ویرایش = | سری = | سال = ۱۳۷۷ | ناشر = بنیاد پژوهش‌های اسلامی | مکان = مشهد | شابک = 964-444-176-1}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = اصفهانی | نام = ابوالفرج | پیوند نویسنده = ابوالفرج اصفهانی | نام ویراستار = احمد | نام خانوادگی ویراستار = صقر | پیوند ویراستار = احمد صقر | عنوان = [[مقاتل الطالبیین]] | سال = ۱۴۱۹ | ناشر = مؤسسة الاعلمی للمطبوعات | مکان = بیروت}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = اکبری | نام = امیر | عنوان = تاریخ حکومت طاهریان از آغاز تا انجام | ناشر = سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی | سال = ۱۳۸۴ | شابک = 9644448278 | مکان = تهران}}
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = اکبری | نام = رضا | عنوان = نگاهی تحلیلی به تصحیح خداشناسی مردم توسط امام رضا (ع) | ژورنال = فرهنگ رضوی | مکان = مشهد | شماره = ۴ | تاریخ = زمستان ۱۳۹۲ | صفحه = ۷–۲۴ | پیوند = https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1062462 | دسترسی پیوند = آبونمان | توسط = [[نورمگز]]}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = التون | نام = دانیل | پیوند نویسنده = التون دانیل | عنوان = تاریخ سیاسی و اجتماعی خراسان در آغاز حکومت عباسیان | ترجمه = مسعود رجب‌نیا | سال = ۱۳۸۹ | ناشر = شرکت انتشارات علمی و فرهنگی | مکان = تهران | شابک = 9786001211812}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = امین | نام = احمد | پیوند نویسنده = احمد امین | عنوان = [[ضحی الاسلام]] | سال = ۱۳۵۵ | ناشر = مکتبة الاسرة | مکان = قاهره}}
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی۱=انصاری‌نیا|نام۱=زری|نام خانوادگی۲=خزعلی|نام۲=انسیه|عنوان=جلوه‌های تمدنی در مناظره امام رضا (ع) و جاثلیق در موضوع نبوت و بر مبنای مربع ایدئولوژیک ون دایک|ژورنال=تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی | مکان = قم |شماره=۲۶|تاریخ=بهار ۱۳۹۶|صفحات=۶۵–۹۰ |پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1257151 | دسترسی پیوند = آبونمان | توسط = [[نورمگز]]}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = بهرامیان | نام = علی | ویراستار = [[سید محمد کاظم موسوی بجنوردی|سید محمدکاظم موسوی بجنوردی]] | مقاله = جهشیاری | دانشنامه = [[دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]] | جلد = نوزدهم | عنوان جلد = جوینی، ابوالمظفر–حافظ | سال = ۱۳۹۰ | ناشر = [[مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]] | مکان = تهران | شابک = 978-600-6326-04-7}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = پاکتچی | نام = احمد | فصل = اندیشهٔ سیاسی در تعالیم امام رضا (ع) | عنوان = ابعاد شخصیت و زندگی حضرت امام رضا (ع) | جلد = ۱ | ویراستار = احمد پاکتچی | کوشش = مرتضی سلمان‌نژاد | سال = ۱۳۹۱ | ناشر = دانشگاه امام صادق | مکان = تهران | شابک = 978-600-214-357-0}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = پاک‌نیا | نام = عبدالکریم | عنوان = ویژگی‌های امام رضا | سال = ۱۳۸۴ | ناشر = نسیم کوثر | مکان = قم | شابک = 964-8487-51-0}}
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی۱=پرنیان|نام۱=زهره|نام خانوادگی۲=ربانی‌زاده|نام۲=سید محمدرحیم|عنوان=نقش مأمون در مناظره‌های بین الادیانی|ژورنال= مطالعات تاریخ فرهنگی | مکان = تهران |شماره=۳۱|تاریخ=بهار ۱۳۹۶|صفحات=۱–۲۶|پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1364972 | دسترسی پیوند = آبونمان | توسط = [[نورمگز]]}}
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی۱=پروینی|نام۱=خلیل|نام خانوادگی۲=متقی‌زاده|نام۲=عیسی|نام خانوادگی۳=ثامنی|نام۳=سمیه|عنوان=تصویر هنری در سخنان امام رضا (ع) مطالعهٔ موردی: دعای امام زمان (عج)|ژورنال= مطالعات تاریخ فرهنگی | مکان = مشهد |شماره=۸|تاریخ=بهار ۱۳۹۵|صفحات=۹–۳۶|پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1474424 | دسترسی پیوند = آبونمان | توسط = [[نورمگز]]}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = پطروشفسکی | نام = ایلیاپاولویچ | عنوان = اسلام در ایران: از هجرت تا پایان قرن نهم هجری | سال = ۱۳۴۸ | ناشر = شرکت کتاب | مکان = تهران | مترجم = کریم کشاورز}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = ترمانینی | نام = عبدالسلام | پیوند نویسنده = عبدالسلام ترمانینی | عنوان = [[احداث التاریخ الاسلامی بترتیب السنین]] | سال = ۱۴۰۸ | ناشر = طلاس | مکان = دمشق}}
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = تیموری | نام = کاوه | عنوان = راز عشق هشتم؛ برگزیده‌ای از آثار هنری دربارهٔ حضرت امام رضا (ع) | ژورنال = رشد آموزش هنر | مکان = تهران | شماره = ۴۰ | تاریخ = زمستان ۱۳۹۳ | صفحه = ۴۸–۵۱ | پیوند = https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1080785 | دسترسی پیوند = آبونمان | توسط = [[نورمگز]]}}
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = جباری | نام = محمدرضا | نام خانوادگی۲ = ملبوبی | نام۲ = محمدکاظم | عنوان = بررسی تطبیقی سازمان دعوت عباسیان و سازمان وکالت امامیه (مراحل شکل‌گیری و عوامل پیدایش) | ژورنال = تاریخ اسلام در آینه پژوهش | مکان = قم | شماره = ۲۷ | تاریخ = پاییز ۱۳۸۹ | صفحه = ۷۵–۱۰۴ | پیوند = https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/755046| دسترسی پیوند = آبونمان | توسط = [[نورمگز]]}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = جباری | نام = محمدرضا | عنوان = سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمه ع | سال = ۱۳۸۲ | ناشر = مرکز انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی | مکان = قم | شابک = 9645883350}}
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = جباری | نام = محمدرضا | عنوان = نگاهی به انحرافات برخی از کارگزاران ائمه اطهار (ع) | ژورنال = معرفت | مکان = قم | شماره = ۵۲ | تاریخ = فروردین ۱۳۸۱ | صفحه = ۷–۲۰ | پیوند = https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/20813 | دسترسی پیوند = آبونمان | توسط = [[نورمگز]]}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = جعفرنیا | نام = فاطمه | نام خانوادگی ویراستار = حداد عادل | نام ویراستار = غلامعلی | پیوند ویراستار = غلامعلی حداد عادل | مدخل = زید النار | پیوند مدخل = http://rch.ac.ir/article/Details/14893 | دانشنامه = [[دانشنامه جهان اسلام]] | جلد = ۲۲ | سال = ۱۳۹۶ | ناشر = [[بنیاد دائرةالمعارف اسلامی]] | مکان = تهران}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=جعفریان|نام=رسول|عنوان=اطلس الشیعه (دراسة فی الجغرافیة الدینیه للتشیع)|سال=۲۰۱۵|ناشر=المرکز الآکادمی للابحاث|مکان=بیروت|مترجم=نصیر الکعبی و سیف علی|شابک=۹۷۸-۱-۹۲۷۹۴۶-۱۴-۵|پیوند=https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/31751|پیوند نویسنده=رسول جعفریان}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = جعفریان | نام = رسول | عنوان = تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفوی | سال = ۱۳۸۸ | ناشر = نشر علم | مکان = تهران|شابک=۹۷۸-۹۶۴-۴۰۵-۸۲۲-۶|سری=سوم}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = جعفریان | نام = رسول | عنوان = حیات فکری و سیاسی امامان شیعه علیهم السلام | سال = ۱۳۸۷ | ناشر = انصاریان | مکان = قم | شابک = 9789644380013}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = جعفریان | نام = رسول | عنوان = منابع تاریخ اسلام | سال = ۱۳۹۳ | ناشر = علم | مکان = تهران | شابک = 9789642246397}}
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی۱=جوینی|نام۱=محمدصالح|تاریخ=۱۳۸۴|عنوان=سیر تاریخی عزاداری تا دوره قاجار|ژورنال=فرهنگ اندیشه|شماره=شانزدهم|مکان=قم}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = الحسنی | نام = هاشم معروف | عنوان = سیرة الائمة الإثنی عشر | سال = ۱۴۰۶ | ناشر = المکتبة الحیدریة | مکان = بیروت}}
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = حسین‌زاده شانه‌چی | نام = حسین | عنوان = سهم سفرنامه‌های اروپایی در معرفی تشیع ایرانیان در غرب | ژورنال = تاریخ اسلام در آینه پژوهش | مکان = قم | شماره = ۲۶ | تاریخ = تابستان ۱۳۸۹ | صفحه = ۳۷–۵۸ | پیوند = https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/614225 | دسترسی پیوند = آبونمان | توسط = [[نورمگز]]}}
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = حسینی شاهرودی | نام = مرتضی | نام خانوادگی۲ = رودی | نام۲ = معصومه | عنوان = برهان‌های اثبات وجود خدا در مناظره‌های امام رضا (ع) در مرو | ژورنال = فرهنگ رضوی | مکان = مشهد | شماره = ۱۱ | تاریخ = پاییز ۱۳۹۴ | صفحه = ۳۹–۷۶ | پیوند = https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1103277 | دسترسی پیوند = آبونمان | توسط = [[نورمگز]]}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = حسینی کازرونی | نام = سید احمد | عنوان = پژوهشی در اعلام تاریخی و جغرافیایی تاریخ بیهقی | سال = ۱۳۷۴ | ناشر = آیات | مکان = تهران}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = میلانی | نام = سید محمدهادی | پیوند نویسنده = سید محمدهادی میلانی | عنوان = قادتنا کیف نعرفهم | سال = ۱۳۸۵ | ناشر = مرکز الحقائق الاسلامیه | مکان = قم | شابک = ۹۷۸-۹۶۴-۲۵۰۱-۴۶-۵|کوشش=سید علی میلانی}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = خنجی | نام = فضل بن روزبهان | پیوند نویسنده = فضل بن روزبهان خنجی | عنوان = وسیلة الخادم الی المخدوم در شرح صلوات چهارده معصوم | سال = ۱۳۷۵ | ناشر = انصاریان | مکان = قم | شابک =}}
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی۱=خیری|نام۱=ملیحه|تاریخ=۱۳۹۵|عنوان=مهدویت در اشعار دوره مشروطه|پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1233983/مهدویت-در-اشعار-دوره-مشروطه?q=معین%20الضعفا&score=17.0&rownumber=1|ژورنال=عصر آدینه|شماره=هجدهم|صفحات=۳۵–۶۶|نام۲=منوچهر|نام خانوادگی۲=اکبری|توسط=[[نورمگز]]|دسترسی پیوند=آبونمان}}
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = داداش‌نژاد | نام = منصور | نام خانوادگی۲ = دهقانی‌زاده | نام۲ = محمد | عنوان = امام رضا (ع) در منابع صوفیه تا قرن هفتم هجری | ژورنال = تاریخ اسلام | مکان = قم | شماره = ۷۰ | تاریخ = تابستان ۱۳۹۶ | صفحه = ۷۱–۹۳ | پیوند = https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1350767 | دسترسی پیوند = آبونمان | توسط = [[نورمگز]]}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = درخشه | نام = جلال | نام خانوادگی۲ = حسینی فائق | نام۲ = سید محمدمهدی | عنوان = سیاست و حکومت در سیرهٔ امام رضا (ع) | جلد = ۱ | ویراستار = علی شریفی | سال = ۱۳۹۱ | ناشر = بنیاد فرهنگی و هنری امام رضا | مکان = تهران}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = دهخدا | نام = علی‌اکبر | عنوان = لغتنامه دهخدا | سال = ۱۳۴۱ | مکان = تهران | ناشر = سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور|پیوند نویسنده=علی‌اکبر دهخدا}}
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = دیمه‌کار گراب | نام = محسن | نام خانوادگی۲ = ملاکاظمی | نام۲ = علی | عنوان = واکاوی مواجهه امام رضا (ع) با گفتمان حدوث و قدم قرآن | ژورنال = فرهنگ رضوی | مکان = مشهد | شماره = ۱۸ | تاریخ = تابستان ۱۳۹۶ | صفحه = ۱۴۵–۱۷۸ | پیوند = https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1345031 | دسترسی پیوند = آبونمان | توسط = [[نورمگز]]}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = ذهبی | نام = عباس | عنوان = الامام الرضا علیه السلام سیرة و تاریخ |سال = ۱۴۲۲ | ناشر = مرکز الرسالة | مکان = بیروت | شابک = 964-319-368-3}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = ربانی | نام = هادی | عنوان = گزیده کتابشناسی امام رضا (ع) | سال = ۱۳۹۴ | ناشر = دارالحدیث | مکان = قم | شابک = 9789644937965}}
* {{یادکرد ژورنال | |نام۱=مهدی|نام۲=مجتبی|نام خانوادگی۱=رفعتی‌پناه|نام خانوادگی۲=عزیزی|عنوان = نقش، تأثیر و سازوکار سازمان وکالت امامیه در گسترش شیعه در ایران | ژورنال = مطالعات تاریخ اسلام | مکان = تهران | شماره = ۲۷ | تاریخ =زمستان ۱۳۹۴ | صفحه = ۱۷۵–۱۹۴ | پیوند = https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1133726| دسترسی پیوند = آبونمان | توسط = [[نورمگز]]}}
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی۱=روحی برندق|نام۱=کاوس|تاریخ=تابستان ۱۳۹۶|عنوان=اخلاق و مهارت‌های مناظره در مناظره‌های امام رضا علیه السلام (مطالعه موردی؛ مناظره امام رضا (ع) با متکلمان ادیان و مذاهب)|پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1345026|ژورنال=فرهنگ رضوی| مکان = مشهد|شماره=۱۸|صفحات=۷–۳۶}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = زرکلی | نام = خیرالدین | عنوان = الأعلام: قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین | سال = ۱۹۸۹ | ناشر = دارالعلم للملایین | مکان = بیروت}}
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = سعیدزاده | نام = رسول | عنوان = آفتاب مرو | ژورنال = پیام زن | مکان = قم | شماره = ۱۴۶ | تاریخ = اردیبهشت ۱۳۸۳ | صفحه = ۳۶–۳۷}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=شاکری موحد|نام=محمدرضا|عنوان=امامان شیعه علیهم السلام و حکومت‌ها|سال=۱۳۹۰|ناشر=نشر زائر|مکان=قم|پیوند=https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/37807/1/3}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = شبلنجی | نام = مؤمن | پیوند نویسنده = | عنوان = نور الابصار فی مناقب آل بیت النبی المختار صلی الله علیه و آله و سلم | سال = ۱۴۱۸ | ناشر = الشریف الرضی | مکان = قم}}
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = شریف رازی | نام = عباسقلی | عنوان = الرساله المامونیه | ژورنال = سفینه | مکان = تهران | شماره = ۳۹ | تاریخ = تابستان ۱۳۹۲ | صفحه = ۱۵۳–۱۷۲ | پیوند = https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1033363| دسترسی پیوند = آبونمان | توسط = [[نورمگز]]}}
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = شفایی | نام = امان‌الله | نام خانوادگی۲ = بهروزلک | نام۲ = غلامرضا | عنوان = هنر هفتم و فرهنگ رضوی؛ همسویی‌ها و تعاملات | ژورنال = رسانه | مکان = تهران | شماره = ۸۱ | تاریخ = بهار ۱۳۸۹ | صفحه = ۱۰۵–۱۲۸ | پیوند = https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/838162 | دسترسی پیوند = آبونمان | توسط = [[نورمگز]]}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = شهرستانی | نام = سید علی | عنوان = عارفا بحقکم | سال = ۱۴۳۴ | ناشر = مؤسسة المؤمل الثقافیة | مکان = لکهنو|پیوند نویسنده=سید علی شهرستانی|پیوند=http://lib.eshia.ir/71683/1/0}}
* {{یادکرد ژورنال|عنوان=تحلیل مقایسه ای دیدگاه‌های اصحاب نیشابوری و قمی ائمه (ع) در باب امامت|ژورنال=پژوهش‌های تاریخی|شماره=۳۴|تاریخ=۱۳۹۶|صفحه=۳۱–۵۰|پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1340117/تحلیل-مقایسه-ای-دیدگاه-های-اصحاب-نیشابوری-و-قمی-ائمه-ع-در-باب-امامت?q=تحلیل%20مقایسه%20ای%20دیدگاه%20های%20اصحاب%20نیشابوری%20و%20قمی%20ائمه(ع)%20در%20باب%20امامت&score=24.0&rownumber=1|دسترسی پیوند=آبونمان|توسط=[[نورمگز]]|نام۱=مجید|نام۲=محمدعلی|نام۳=مصطفی|نام۴=محسن|نام خانوادگی۱=صادقانی|نام خانوادگی۲=چلونگر|نام خانوادگی۳=پیرمرادیان|نام خانوادگی۴=صمدانیان}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = صفدی | نام = خلیل بن ایبک | پیوند نویسنده = صفدی | نام ویراستار = هلموت | نام خانوادگی ویراستار = ریتر | پیوند ویراستار = هلموت ریتر | عنوان = [[الوافی بالوفیات]] | جلد = ۲۲ | سال = ۱۴۰۱ | ناشر = دارالنشر فرانز شتاینر | مکان = بیروت}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = صفری فروشانی | نام = نعمت‌الله | عنوان = رفتارشناسی امام رضا (ع) و فرقه‌های درون‌شیعی | سال = ۱۳۹۱ | ناشر = انتشارات آستان قدس رضوی | مکان = مشهد | شابک = 9786006543031}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = ضیائی ارزگانی | نام = رحمت‌الله | پیوند ویراستار = جعفر سبحانی تبریزی | مدخل= امامت امام رضا علیه السلام | عنوان = دانشنامه کلام اسلامی | جلد = ۱ | سال = ۱۳۸۷ | ناشر = مؤسسه امام صادق علیه السلام | مکان = قم | پیوند = https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/34098}}
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی۱=طیبی|نام۱=ن.|تاریخ=بهمن ۱۳۷۸|عنوان=نجمه، نگین بندگی|پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/469911|ژورنال=فرهنگ کوثر| مکان = قم|شماره=۳۵|صفحات=۵۳–۵۶| دسترسی پیوند = آبونمان | توسط = [[نورمگز]]}}
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = عابدی | نام = احمد | نام خانوادگی۲ = نکونام | نام۲ = جعفر | نام خانوادگی۳ = نصیری | نام۳ = هادی | عنوان = تردیدهای آشکار و نهان علامه مجلسی دربارهٔ اعتبار رساله ذهبیه | ژورنال = پژوهش دینی | مکان = تهران | شماره = ۲۳ | تاریخ = پاییز و زمستان ۱۳۹۰ | صفحه = ۱۲۵–۱۴۵ | پیوند = https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/943962 | دسترسی پیوند = آبونمان | توسط = [[نورمگز]]}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = عالم‌زاده | نام = بزرگ | عنوان = حرم رضوی به روایت تاریخ | ناشر = به‌نشر | مکان = مشهد | سال = ۱۳۹۴ | شابک = ۹۷۸-۹۶۴-۰۲-۲۲۷۰-۶}}
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی=عباس‌زاده|نام=سعید|عنوان=معصومین (ع) در آیینهٔ سینما (بخش اول)|ژورنال=فرهنگ کوثر|مکان=قم|شماره=۴۶|تاریخ=دی ۱۳۷۹|صفحه=۷۲–۷۵|پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/470140|دسترسی پیوند=آبونمان|توسط=[[نورمگز]]}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = عرفان‌منش | نام = جلیل | پیوند نویسنده = | عنوان = جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا علیه السلام از مدینه تا مرو | سال = ۱۳۷۶ | ناشر = بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی | مکان = مشهد | شابک = ۹۶۴-۴۴۴-۰۱۴-۵}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = غروی نایینی | نام = نهله | عنوان = محدثات شیعه | سال = ۱۳۷۵ | ناشر = دانشگاه تربیت مدرس | مکان = تهران | شابک = ۹۶۴-۹۰۴۷۶-۱-۱}}
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = فاریابی | نام = یوسف | نام خانوادگی۲ = برسم | نام۲ = معصومه | نام خانوادگی۳ = امیرانی‌پور | نام۳ = محجوبه | عنوان = بررسی ساختار آیینی و اساطیری قدمگاه در جیرفت | ژورنال = مطالعات ایرانی | مکان = کرمان | شماره = ۳۳ | تاریخ = بهار و تابستان ۱۳۹۷ | صفحه = ۲۱۵–۲۳۳ | پیوند = https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1386945 | دسترسی پیوند = آبونمان | توسط = [[نورمگز]]}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = فرای | نام = ریچارد نلسون | پیوند نویسنده = ریچارد فرای | عنوان = عصر زرین فرهنگ ایران | ناشر = انتشارات سروش | سال = ۱۳۶۳ | مکان = تهران}}
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = قاسمی | نام = علیرضا | نام خانوادگی۲ = زمانی علویجه | نام۲ = محبوبه | عنوان = اولین جشنواره فرهنگی هنری امام رضا (ع) با طنین قرآن و عترت برگزار شد | ژورنال = گلستان قرآن | مکان = تهران | شماره = ۱۶۸ | تاریخ = بهمن ۱۳۸۲ | صفحه = ۴۳–۴۶ | پیوند = https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/3604| دسترسی پیوند = آبونمان | توسط = [[نورمگز]]}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = قرشی | نام = باقر شریف | عنوان = حیاة الامام الرضا علیه السلام | سال = ۱۳۸۰ | ناشر = سعید بن جبیر | مکان = قم|دوره=دوم|پیوند نویسنده=باقر شریف قرشی|زبان=عربی}}
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = قره‌چانلو | نام = حسین | نام خانوادگی۲ = بکشلو | نام۲ = خدیجه | عنوان = نقش ازدواج‌های سیاسی در گرایش‌های علوی–ایرانی مأمون عباسی | ژورنال = مسکویه | مکان = تهران | شماره = ۱۵ | تاریخ = زمستان ۱۳۸۹ | صفحه = ۹۱–۱۱۲ | پیوند = https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1478826| دسترسی پیوند = آبونمان | توسط = [[نورمگز]]}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = قلقشندی | نام = احمد بن علی | پیوند نویسنده = قلقشندی | عنوان = [[صبح الاعشی]] | جلد = ۹ | سال = ۱۳۴۰ | ناشر = دارالکتب السلطانیة | مکان = قاهره}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = قلقشندی | نام = احمد بن علی | نام ویراستار = عبدالستار احمد | نام خانوادگی ویراستار = فراج | پیوند ویراستار = | عنوان = مآثر الانافة فی معالم الخلافة | سال = ۱۴۲۷ | ناشر = عالم الکتب | مکان = بیروت}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = قندوزی | نام = سلیمان بن ابراهیم | پیوند نویسنده = سلیمان بن ابراهیم | نام ویراستار = علی بن جمال‌اشرف | نام خانوادگی ویراستار = حسینی | عنوان = [[ینابیع المودة لذوی القربی]] | جلد = ۳ | سال = ۱۴۲۲ | ناشر = منظمة الاوقاف و الشؤون الخیریة، دارالاسوة للطباعة و النشر | مکان = قم | شابک = 9646066429}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = محمود | نام = محمود | عنوان = تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن نوزدهم میلادی | سال = ۱۳۷۸ | ناشر = اقبال | مکان = تهران}}
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = مرادخانی | نام = حجت‌الله | نام خانوادگی۲ = اکبری‌نسب | نام۲ = حسین | عنوان = تجلی گفتمان مهدویت در هنر معاصر ایران | ژورنال = عصر آدینه | مکان = قم | شماره = ۱۸ | تاریخ = تابستان ۱۳۹۵ | صفحه = ۱۸۷–۱۹۸ | پیوند = https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1233988 | دسترسی پیوند = آبونمان | توسط = [[نورمگز]]}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=مجلسی|نام=محمدباقر|عنوان=بحارالانوار الجامعة للدرر اخبار الائمه الاطهار|سال=۲۰۱۱|مکان=بیروت|ناشر=الامیرة|پیوند نویسنده=محمدباقر مجلسی}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = مرتضوی | نام = محمد | عنوان = ولایتعهدی امام رضا (ع) | سال = ۱۳۸۵ | ناشر = بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی | مکان = مشهد | شابک = 9789649711454}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = مرتضی عاملی | نام = سید جعفر | پیوند نویسنده = سید جعفر مرتضی عاملی | عنوان = زندگی سیاسی هشتمین امام، حضرت علی بن موسی الرضا (علیه السلام) | سال = ۱۳۸۷ | ناشر = دفتر نشر فرهنگ اسلامی | مکان = تهران | مترجم = خلیل خلیلیان | شابک = 9789644305337}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=مدرسی|نام=محمدتقی|عنوان=زندگانی باب‌الحوائج حضرت موسی بن جعفر|سال=۱۳۹۱|مکان=تهران|ناشر=محبان الحسین|پیوند نویسنده=محمدتقی مدرسی|پیوند=https://www.noorlib.ir/View/fa/Book/BookView/Image/28518/1/23|مترجم=شریعت، محمدصادق}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = مشکور | نام = محمدجواد | پیوند نویسنده = محمدجواد مشکور | عنوان = فرهنگ فرق اسلامی | سال = ۱۳۷۲ | ناشر = آستان قدس رضوی | مکان = مشهد}}
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی=معارف|نام=مجید|عنوان=پایه‌های مرجعیت دینی در آیات و روایات|ژورنال=مطالعات قرآن و حدیث|مکان=تهران|شماره=۱|تاریخ=۱۳۸۶|صفحه=۹–۳۰|پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/712890/پایه-های-مرجعیت-دینی-در-آیات-و-روایات?q=علَینا%20إلْقاءُ%20الاُصول%20إلَیکُم،%20و%20علیکمُ%20التَّفْریعُ&score=9.0&rownumber=23|دسترسی پیوند=آبونمان|توسط=[[نورمگز]]}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = مقریزی | نام = احمد بن علی | پیوند نویسنده = مقریزی | نام ویراستار = محمد | نام خانوادگی ویراستار = یعلاوی | پیوند ویراستار = | عنوان = [[المقفی الکبیر]] | جلد = ۴ | سال = ۱۴۲۷ | ناشر = دارالغرب الاسلامی | مکان = بیروت}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = مکارم شیرازی | نام = ناصر | پیوند نویسنده = ناصر مکارم شیرازی | عنوان = مناظرات تاریخی امام رضا علیه السلام با پیروان مذاهب و مکاتب دیگر | سال = ۱۳۸۸ | ناشر = بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی | مکان = مشهد | شابک = 9789649713342}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=میرآقایی|نام=سید هادی|پیوند نویسنده=|پیوند نویسنده۲=|پیوند ویراستار=|عنوان=مجله فرهنگ مردم: ضامن آهو و تجلی آن در شعر فارسی|کوشش=سید احمد وکیلیان|ویرایش=|سری=|سال=۱۳۹۱|ناشر=|مکان=تهران|زبان=فارسی|گفتاورد=|پی‌نوشت=|مترجم=|پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/985613/ضامن-آهو-و-تجلی-آن-در-شعر-فارسی}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = میرسلیم | نام = مصطفی | پیوند نویسنده = مصطفی میرسلیم | نام خانوادگی۲ = پورجوادی | نام۲ = نصرالله | نام خانوادگی ویراستار = حداد عادل | نام ویراستار = غلامعلی | پیوند ویراستار = غلامعلی حداد عادل | مدخل = دعبل خزاعی | پیوند مدخل = https://rch.ac.ir/article/Details/9594 | دانشنامه = [[دانشنامه جهان اسلام]] | جلد = ۱۷ | سال = ۱۳۹۱ | ناشر = [[بنیاد دائرةالمعارف اسلامی]] | مکان = تهران}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = ناجی | نام = محمدرضا | پیوند نویسنده = | نام خانوادگی۲ = باغستانی | نام۲ = اسماعیل | پیوند نویسنده۲ = | نام خانوادگی ویراستار = حداد عادل | نام ویراستار = غلامعلی | پیوند ویراستار = غلامعلی حداد عادل | مدخل = الرضا، امام | پیوند مدخل = https://rch.ac.ir/article/Details/13988 | دانشنامه = [[دانشنامه جهان اسلام]] | جلد = ۲۰ | سال = ۱۳۹۴ | ناشر = [[بنیاد دائرةالمعارف اسلامی]] | مکان = تهران}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = نجف | نام = محمدمهدی | عنوان = کتاب الجامع لرواة أصحاب الإمام الرضا علیه السلام | سال = ۱۴۰۶ | ناشر = المؤتمر العالمی للإمام الرضا (علیه السلام) | مکان = مشهد}}
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = نراقی | نام = ملا عبدالصاحب محمد بن احمد | عنوان = شرح حدیث رأس الجالوت | ژورنال = میراث حدیث شیعه | کوشش = محمدرضا حسینی | مکان = قم | شماره = ۲ | تاریخ = ۱۳۷۸ | صفحه = ۲۳۳–۲۵۴ | پیوند = https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1826| دسترسی پیوند = آبونمان | توسط = [[نورمگز]]}}
* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی۱=نوبان|نام۱=مهرالزمان|تاریخ=فروردین و اردیبهشت ۱۳۸۰|عنوان=چشمه‌ها و قدمگاه‌ها و درختان نظرکرده|پیوند=https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/267609|ژورنال=کتاب ماه هنر| مکان = تهران |شماره=۳۱–۳۲|صفحات=۷۸–۷۹| دسترسی پیوند = آبونمان | توسط = [[نورمگز]]}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = نورمحمدی | نام = مهدی | ویراستار = انجمن تاریخ‌پژوهان حوزهٔ علمیهٔ قم | فصل = نقد و بررسی محتوایی گزارش انتساب امام جواد (ع) | عنوان = مجموعه مقالات همایش سیره و زمانه امام جواد علیه السلام | سال = ۱۳۹۵ | مکان = قم | ناشر = مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه}}

=== وبگاه‌ها ===
* {{یادکرد وب|نام خانوادگی=|نام=|عنوان=کتابشناسی امام رضا (ع)|ناشر=|نشانی=https://rasanews.ir/fa/news/228808/گزیده-کتاب-شناسی-امام-رضا-عرضه-شد|تاریخ=۱۳۹۳|تاریخ بازبینی=|شناسه={{شناسه یادکرد|رسا۲}}|نویسنده=خبرگزاری رسا|کد زبان=|وبگاه=خبرگزاری رسا}}
* {{یادکرد وب|نام خانوادگی=|نام=|عنوان=آلبوم موسیقی ولایت عشق|ناشر=|نشانی=https://www.soundtracks.ir/soundtrack/iranian-soundtracks/babak-bayat/124-Babak-bayat-Mohammad-Esfahani-Velayate-Eshgh-Soundtrack.html|تاریخ=1389|تاریخ بازبینی=|شناسه={{شناسه یادکرد|ساوندتراک}}|نویسنده=ساندتراک|کد زبان=|وبگاه=ساندتراک}}
* {{یادکرد وب|نام خانوادگی=عقیلی|نام=علی|عنوان=امام رضا (ع)؛ مصداق أتم و اکمل مقام راضی و مَرضی|ناشر=|نشانی=https://markazi.iqna.ir/fa/news/3733141/امام-رضاع-مصداق-أتم-و-اکمل-مقام-راضی-و-مَرضی|تاریخ=1397|تاریخ بازبینی=|شناسه={{شناسه یادکرد|ایکنا1}}|نویسنده=|کد زبان=|وبگاه=ایکنا}}
* {{یادکرد وب|نام خانوادگی=|نام=|عنوان=تابلو ضامن آهو در موزه فرشچیان|ناشر=|نشانی=http://sadmu.ir/detail/1874|تاریخ=۱۳۹۰|تاریخ بازبینی=|شناسه={{شناسه یادکرد|سعدآباد}}|نویسنده=کاخ‌موزهٔ سعدآباد|کد زبان=|وبگاه=کاخ‌موزهٔ سعدآباد|archive-date=۳ اوت ۲۰۲۰|archive-url=https://web.archive.org/web/20200803160308/http://sadmu.ir/detail/1874|url-status=dead}}

{{چپ‌چین}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = Bayhom-Daou | نام = Tamima | پیوند نویسنده = | entry-url-access = subscription | پیوند مدخل = https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-3/ali-al-rida-COM_22933?s.num=253&s.rows=100&s.start=200 | مدخل = ʿAlī al-Riḍā | نام خانوادگی ویراستار۱ = Fleet | نام ویراستار۱ = Kate | پیوند ویراستار۱ = | نام خانوادگی ویراستار۲ = Krämer | نام ویراستار۲ = Gudrun | پیوند ویراستار۲ = | نام خانوادگی ویراستار۳ = Matringe | نام ویراستار۳ = Denis | پیوند ویراستار۳ = | نام خانوادگی ویراستار۴ = Nawas | نام ویراستار۴ = John | پیوند ویراستار۴ = | نام خانوادگی ویراستار۵ = Rowson | نام ویراستار۵ = Everett | پیوند ویراستار۵ = | دانشنامه = [[دانشنامه اسلام|Encyclopaedia of Islam]] | ویرایش = 3rd | سال = 2009 | ناشر = [[انتشارات بریل|Brill]] | مکان = | زبان = en}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی۱ = Bobrick | نام۱ = Benson | عنوان = The Caliph's Splendor: Islam and the West in the Golden Age of Baghdad | سال = 2012 | ناشر = Simon and Schuster | شابک = 1416567623 | زبان = en}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = Brentjes | نام = Sonja | پیوند نویسنده = | نام خانوادگی۲ = Morrison | نام۲ = Robert G. | پیوند نویسنده۲ = | فصل = The sciences in Islamic societies (750 1800) | نام خانوادگی ویراستار = Irwin | نام ویراستار = Robert | پیوند ویراستار = روبرت ایروین | کتاب = [[تاریخ جدید اسلام کمبریج|The New Cambridge History of Islam]] | ناشر = [[انتشارات دانشگاه کمبریج|Cambridge University Press]] | سال = 2010 | صفحات = 564–639 | شابک = 9780521838245 | جلد = 4 | زبان = en}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = Daftary | نام = Farhad | پیوند نویسنده = فرهاد دفتری | فصل = Varieties of Islam | نام خانوادگی ویراستار = Irwin | نام ویراستار = Robert | پیوند ویراستار = روبرت ایروین | کتاب = [[تاریخ جدید اسلام کمبریج|The New Cambridge History of Islam]] | ناشر = [[انتشارات دانشگاه کمبریج|Cambridge University Press]] | سال = 2010 | صفحات = 105–141 | شابک = 9780521838245 | جلد = 4 | زبان = en}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی۱ = Donaldson | نام۱ = Dwight M | عنوان = The Shi'ite Religion: A History of Islam in Persia and Irak | سال = 1933 | ناشر = BURLEIGH PRESS | زبان = en}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی۱ = Fadlallah | نام۱ = Muhammad Jawad | عنوان = Imam ar-Ridha’, A Historical and Biographical Research | سال = 2014 | ناشر = | شابک = | زبان = en}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = El–Hibri | نام = Tayeb | پیوند نویسنده = | فصل = The empire in Iraq, 763–861 | نام خانوادگی ویراستار = Robinson | نام ویراستار = .Chase F | پیوند ویراستار = چیز رابینسون | کتاب = [[تاریخ جدید اسلام کمبریج|The New Cambridge History of Islam]] | ناشر = [[انتشارات دانشگاه کمبریج|Cambridge University Press]] | سال = 2010 | صفحات = 269–304 | شابک = 9780521838238 | جلد = 1 | زبان = en}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = Kohlberg | نام = Etan | پیوند نویسنده = ایتان کلبرگ | دانشنامه = [[دانشنامه اسلام|Encyclopaedia of Islam]] | مقاله = Mūsā Al-Kāẓim | ویرایش = 2nd | سال = 1993 | ناشر =[[انتشارات بریل|E. J. Brill]] | زبان = en}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = Lewis | نام = Bernard | پیوند نویسنده = برنارد لوئیس | دانشنامه = [[دانشنامه اسلام|Encyclopaedia of Islam]] | مقاله = ʿAlī Al-Riḍā | ویرایش = 2nd | سال = 1986 | ناشر =[[انتشارات بریل|E. J. Brill]] | زبان = en}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = Madelung | نام = Wilfred | پیوند نویسنده = ویلفرد مادلونگ | مدخل = ʿAlī Al-Reżā | دانشنامه = [[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] | سال = 1985 | پیوند مدخل = http://www.iranicaonline.org/articles/ali-al-reza | نام خانوادگی ویراستار = Yarshater | نام ویراستار = Ehsan | پیوند ویراستار = احسان یارشاطر | مکان = New York | ناشر = Bibliotheca Persica Press | زبان = en}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی۱ = Maliki Tabrizi | نام۱ = Muhammad Jawad | عنوان = A Concise Treatise of Authentic Traditions Regarding the Right to Divine Leadership (Imamate) of the Twelve Imams | سال = 2008 | زبان = en | ترجمه = Afzal Sumar}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = Modarressi| نام = Hossein| پیوند نویسنده =حسین مدرسی | عنوان = Crisis and Consolidation in the Formative Period of Shi'Ite Islam: Abu Ja'Far Ibn Qiba Al-Razi and His Contribution to Imamite Shi'Ite Thought| جلد = | سال = ۱۹۹۳| ناشر =Princeton: Darwin Press |مکان = | شابک =0-878-50095-2 | زبان = en}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی۱ = Tabatabaei | نام۱ = Sayyid Mohammad Hosayn | پیوند نویسنده = سید محمدحسین طباطبایی | عنوان = A Shi'ite Anthology | سال = 1981 | ناشر = State University of New York Press | شابک = 978-0-585-07818-2 | زبان = en | ترجمه = [[ویلیام چیتیک|William Chittick]]}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی۱ = Tabatabaei | نام۱ = Sayyid Mohammad Hosayn | عنوان = Shi'ite Islam | سال = 1975 | ناشر = State University of New York Press | شابک = 0-87395-390-8 | زبان = en | ترجمه = [[سید حسین نصر|Sayyid Hossein Nasr]]}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = Welch | نام = Alford T. | پیوند نویسنده = آلفورد ولش | مقاله = Muḥammad | سال = 1993 | دانشنامه = [[دانشنامه اسلام|Encyclopaedia of Islam]] | ویرایش = 2nd | جلد = 7 | ناشر = [[انتشارات بریل|E. J. Brill]] | مکان = Leiden | شابک = 9004094199 | زبان = en}}
{{یادکرد کتاب |نام خانوادگی۱=Cooperson |نام۱=Michael |عنوان=Classical Arabic Biography |تاریخ=2008 |ناشر=Cambridge University Press |شابک=9780521088541 |نشانی=https://www.cambridge.org/us/universitypress/subjects/history/middle-east-history/classical-arabic-biography-heirs-prophets-age-al-mamun |زبان=انگلیسی}}
{{پایان چپ‌چین}}
{{پایان پانویس}}

== برای مطالعه بیشتر ==
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=خامنه‌ای|نام=سید علی|پیوند نویسنده=سید علی خامنه‌ای|کتاب=[[انسان ۲۵۰ ساله]]|سال=۱۳۹۰|مکان=تهران|ناشر=مؤسسهٔ ایمان جهادی|شابک=9786006275215}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=سعد النجفی|نام=علی|کتاب=مراسم بیعت با امام رضا (ع)|ترجمه=محمد تقدمی صابری|سال=۱۳۸۷|مکان=مشهد|ناشر=بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی|شابک=9789649712277}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=علی دخیل|نام=علی محمد|کتاب=ولایة العهد للامام الرّضا (ع)|سال=۱۳۹۲|مکان=مشهد|ناشر=بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی|شابک=9789649716121}}
* {{یادکرد کتاب|نام خانوادگی=وطن‌دوست|نام=رضا|کتاب=تدبیر امام رضا (ع) در برابر سیاست مأمون|سال=۱۳۹۳|مکان=مشهد|ناشر=بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی|شابک=9789649718163}}

== پیوند به بیرون ==
* [https://web.archive.org/web/20140424000548/http://www.aqr.ir/ باب‌الرضا (ع)؛ وبگاه آستان قدس رضوی]
* [http://www.razavi.tv/ پخش زنده حرم علی بن موسی الرضا]

{{جعبه آغازی}}
{{S-hou|[[بنی‌هاشم]]|۱۱ ذیقعده|۱۴۸ ه‍. ق|آخر صفر|۲۰۳ ه‍. ق|[[قریش]]|علی الرضا}}
{{S-rel|sh}}
{{S-bef|قبل=[[موسی کاظم]]}}
{{S-ttl|عنوان=[[دوازده امام|امامِ امامیه]]|سال‌ها=۲۰۳–۱۸۳}}
{{S-aft|بعد=[[محمد تقی]]}}
{{جعبه پایانی}}
{{علی بن موسی الرضا}}
{{امامان شیعه}}
{{شیعه-افقی}}

{{Subject bar|book1=اسلام|portal1=محمد|portal2=علی|portal3=فاطمه زهرا|portal4=مهدویت|portal5=اسلام|portal6=تشیع|portal7=خراسان|commons=y|commons-search=Category:Ali Al-Ridha|wikt=y|wikt-search=رضا|q=y|q-search=علی بن موسی الرضا|s=علی بن موسی الرضا}}
{{داده‌های کتابخانه‌ای}}

[[رده:افراد مقدس نزد شیعه دوازده‌امامی]]
[[رده:امامان دوازده‌گانه|*۰۸]]
[[رده:امامان زیدیه]]
[[رده:امامان سده ۸ (میلادی)]]
[[رده:امامان سده ۹ (میلادی)]]
[[رده:امامان شیعه کشته‌شده]]
[[رده:امامان شیعه|*۰۸]]
[[رده:امامزاده‌ها در استان خراسان رضوی]]
[[رده:اهالی خلافت عباسیان در سده ۸ (میلادی)]]
[[رده:اهالی خلافت عباسیان در سده ۹ (میلادی)]]
[[رده:اهالی مدینه]]
[[رده:پزشکان عرب قرون وسطی]]
[[رده:جنگ بین امین و مأمون]]
[[رده:چهارده معصوم]]
[[رده:خاک‌سپاری‌ها در حرم امام رضا]]
[[رده:خاندان موسوی]]
[[رده:خانواده محمد]]
[[رده:درگذشتگان ۲۰۳ (قمری)]]
[[رده:درگذشتگان ۸۱۸ (میلادی)]]
[[رده:زادگان ۱۴۸ (قمری)]]
[[رده:زادگان ۷۶۵ (میلادی)]]
[[رده:عرب‌های سده ۸ (میلادی)]]
[[رده:عرب‌های سده ۹ (میلادی)]]
[[رده:علی بن موسی الرضا|علی بن موسی الرضا]]
[[رده:فرزندان موسی کاظم]]
[[رده:کشته‌شدگان در اثر مسمومیت]]
[[رده:مدفونان در آرامگاه]]
[[رده:هاشمی‌تباران در ایران]]