نمایش مبدأ برای سومر

{{pp-semi-indef|small=yes}}
{{تاریخ عراق}}

'''سومِر''' یا به‌طور دقیق‌تر '''شومِر'''، نخستین تمدّن شهری در منطقهٔ تاریخی جنوب میانرودان، جنوب عراق امروزی، بود که آن را نخستین تمدن در جهان همراه با [[مصر باستان]] می‌نامند. از اقوام باستانی ساکن در جنوب سرزمین کنونی [[عراق]] یعنی [[میانرودان]] (سرزمین میانِ دو رود [[دجله]] و [[فرات]]) و شمال [[خلیج فارس]] بودند. سومر یکی از باستانی‌ترین تمدن‌ها و تاریخی‌ترین مناطق جنوب میانرودان در [[مس‌سنگی|دورهٔ مس‌سنگی]] و اوایل [[عصر برنز|دورهٔ مفرغ]] بود. هر چند نخستین نمونه‌های خطی کشف‌شده در این ناحیه قدمتی بیش از ۲۵۰۰ سال پیش از میلاد را نشان نمی‌دهند اما تاریخ نگاران جدید بر این باورند که با توجه به نام شهرها، رودها، شغل‌ها و دیگر مدارک به دست آمده، این منطقه نخستین بار بین سال‌های ۵۵۰۰ تا ۴۰۰۰ پیش از میلاد توسط قومی غیرسامی که به [[زبان سومری]] سخن می‌گفتند مسکونی شده‌است.<ref>{{Cite web|url=http://oi.uchicago.edu/OI/MUS/ED/TRC/MESO/writing.html|title=Ancient Mesopotamia. Teaching materials|publisher=Oriental Institute in collaboration with Chicago Web Docent and eCUIP, The Digital Library|access-date=5 March 2015|archive-date=۵ نوامبر ۲۰۱۳|archive-url=https://web.archive.org/web/20131105200811/http://oi.uchicago.edu/OI/MUS/ED/TRC/MESO/writing.html|url-status=dead}}</ref><ref>[http://www.metmuseum.org/toah/hd/ubai/hd_ubai.htm "The Ubaid Period (5500–4000 B.C.)" In Heilbrunn Timeline of Art History. Department of Ancient Near Eastern Art. The Metropolitan Museum of Art, New York (October 2003)]</ref><ref>[https://www.britishmuseum.org/explore/highlights/articles/u/ubaid_culture.aspx "Ubaid Culture", The British Museum]</ref><ref>{{یادکرد وب |نشانی=http://oi.uchicago.edu/pdf/saoc63.pdf |عنوان="Beyond the Ubaid", (Carter, Rober A. and Graham, Philip, eds.), University of Durham, April 2006 |بازبینی=۱۶ ژوئن ۲۰۱۵ |archive-date=۲۱ مارس ۲۰۱۴ |archive-url=https://web.archive.org/web/20140321143949/http://oi.uchicago.edu/pdf/saoc63.pdf |url-status=dead }}</ref> به‌طور نظری این مردم پیشاتاریخی را امروزه با نام‌هایی چون «[[زبان نیافراتی|پیشافراتی]]» یا «[[دوره عبید|عبیدی]]» می‌شناسند<ref name="britannica">{{cite web| url= http://www.britannica.com/EBchecked/topic/573176/Sumer |title=Sumer (ancient region, Iraq) |publisher= Britannica.com | work=Britannica Online Encyclopedia |accessdate=2012-03-29}}</ref> و احتمال می‌دهند که آن‌ها از [[فرهنگ سامرا]] مربوط به میانرودان شمالی ([[آشور]]) آمده باشند.<ref>{{Cite journal | url = http://books.google.com/?id=dWuQ70MtnIQC&pg=PA51&dq=samarra+culture#v=snippet&q=%22As%20the%20Samarra%20culture%20spread%20south,%20it%20evolved%20into%20the%20Ubaid%20culture%22&f=false | title = Cities, Change, and Conflict: A Political Economy of Urban Life | isbn = 978-0-495-81222-7 | author1 = Kleniewski | first1 = Nancy | last2 = Thomas | first2 = Alexander R | date = 2010-03-26}}</ref><ref>{{Cite journal | url = http://books.google.com/?id=tupSM5y9yEkC&pg=PA139&dq=samarra+culture#v=onepage&q=%22cultural%20descendants%20of%20the%20originating%20Samarran%20culture%22&f=false | title = The Near East: Archaeology in the "Cradle of Civilization" | isbn = 978-0-415-04742-5 | author1 = Maisels | first1 = Charles Keith | year = 1993}}</ref><ref>{{Cite journal | url = http://books.google.com/?id=i7_hcCxJd9AC&pg=PA147&dq=ubaid+samarra#v=snippet&q=%22Ubaid%200%20is%20thus%20clearly%20derived%20from%20the%20earliest%20culture%20to%20move%20into%20lower%20mesopotamia,%20the%20Samarra%22&f=false | title = Early Civilizations of the Old World: The Formative Histories of Egypt, the Levant, Mesopotamia, India and China | isbn = 978-0-415-10976-5 | author1 = Maisels | first1 = Charles Keith | year = 2001}}</ref><ref>{{Cite journal | url = http://books.google.com/?id=zmvNogJO2ZgC&pg=PA505&dq=samarra+culture#v=onepage&q=%22similar%20to%20those%20of%20the%20ubaid%20period%22&f=false | title = A dictionary of archaeology | isbn = 978-0-631-23583-5 | author1 = Shaw | first1 = Ian | last2 = Jameson | first2 = Robert | year = 2002}}</ref> هر چند نامی از عبیدی‌ها در آثار به‌جامانده از سومریان یافت نشده اما پژوهشگران امروزی بر این باورند که این مردم نخستین نیروی تمدن‌ساز در این منطقه به‌شمار می‌روند که دست به خشک‌کردن مرداب‌ها برای کشاورزی و گسترش بازرگانی زدند و صنایعی چون بافندگی، چرم‌گری، فلزکاری، بنایی و کوزه‌گری را ایجاد کردند.<ref name="britannica"/>

با این حال برخی ار پژوهشگران همچون پیوتر میکالوسکی و گرد اشتاینر وجود یک زبان [[زبان نیافراتی|پیشافراتی]] یا یک زبان فرعی را به چالش می‌کشند. آن دو و برخی دیگر بر این باورند که زبان سومری متعلق به مردمانی شکارچی و ماهیگیر بوده که در [[هور]]ها و [[سرزمین بحرین|ناحیهٔ ساحلی شرق شبه‌جزیرهٔ عربستان]] می‌زیستند و بخشی از [[دوره عبید]] به‌شمار می‌رفتند.<ref>Margarethe Uepermann (2007), "Structuring the Late Stone Age of Southeastern Arabia" (Arabian Archaeology and Epigraphy Arabian Archaeology and Epigraphy Volume 3, Issue 2, pages 65–109)</ref> مدارک قابل اعتماد تاریخی مربوط به سال‌ها بعد است؛ هیچ چیزی در سومر یافت نشده که حاکی از زمانی پیش از [[اینمیباراگیسی]] (حدوداً ۲۶ سده پیش از میلاد) باشد. پروفسور [[یوریس زارینش]] بر این باور است که سومریان پیش از آنکه در پایان [[عصر یخبندان (زمین‌شناسی)|عصر یخبندان]] دچار سیل شوند در منطقه‌ای در شرق شبه‌جزیرهٔ عربستان کنار خلیج فارس امروزی می‌زیسته‌اند.<ref>{{cite journal |last=Hamblin |first=Dora Jane |date=May 1987 |title=Has the Garden of Eden been located at last? |url=http://www.theeffect.org/resources/articles/pdfsetc/Eden.pdf |format=PDF |journal=Smithsonian Magazine |publisher= |volume=18 |issue=2 |pages= |doi= |accessdate=8 January 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140109135715/http://www.theeffect.org/resources/articles/pdfsetc/Eden.pdf |archive-date=۹ ژانویه ۲۰۱۴ |dead-url=yes}}</ref>

تمدن سومر در [[دوره اوروک|دورهٔ اوروک]] (هزارهٔ ۴ پیش از میلاد) شکل گرفت و در [[دوره جمدت نصر|دورهٔ جمدت نصر]] و دورهٔ دودمانی اولیه ادامه یافت. در طول هزارهٔ سوم پیش از میلاد نوعی همزیستی نزدیک بین سومریان (که [[زبان تک‌خانواده|زبانی تک‌خانواده]] داشتند) و اکدی‌های سامی‌زبان ایجاد شد که منجر به دوزبانی شدن وسیع در این ناحیه گردید.<ref name='Deutscher'>{{cite book|title=Syntactic Change in Akkadian: The Evolution of Sentential Complementation|author=Deutscher, Guy|authorlink=Guy Deutscher (linguist)|publisher=[[Oxford University Press|Oxford University Press US]]|year=2007|isbn=978-0-19-953222-3|pages=20–21|url=http://books.google.co.uk/books?id=XFwUxmCdG94C}}</ref><ref>Prof. Piotr Michalowski University of Michigan Ann Arbor</ref><ref>Prof. Steve Tinney, Middle Eastern Languages, Sumerian specialist</ref><ref>Prof. Larry Tras COGS University of Sussex Brighton BN1 9QH UK</ref><ref>Steven Schaufele, Ph.D. , Asst. Prof. of Linguistics, English Department Soochow University, Waishuanghsi Campus, Taipei 11102, Taiwan</ref><ref>Streck, Michael P. "[http://www.brillonline.nl/subscriber/entry?entry=dnp_e1125960 Sumerisch]{{پیوند مرده}}." Der Neue Pauly. Herausgegeben von: Hubert Cancik und Helmuth Schneider (Antike), Manfred Landfester (Rezeptions- und Wissenschaftsgeschichte). Brill, 2008. Brill Online. UNIVERSITEITSBIBLIOTHEEK LEIDEN. 03 November 2008.</ref> تأثیر سومریان بر [[اکدی‌ها]] و برعکس در تمام بخش‌های زبانی مشهود است و می‌توان آن را از [[وام‌واژه|وام‌گیری واژگان]] تا همگرایی [[صرف]]ی، [[نحو]]ی و [[واج‌شناسی]] مشاهده کرد.<ref name='Deutscher'/> از این روست که پژوهشگران سومریان و اکدی‌های هزارهٔ سوم پیش از میلاد را [[ناحیه همگرایی زبانی]] می‌نامند.<ref name='Deutscher'/> سومریان در حدود سال ۲۲۷۰ پیش از میلاد توسط شاهان [[زبان‌های سامی|سامی‌زبان]] [[امپراتوری اکد]] مغلوب شدند اما زبان آن‌ها به عنوان زبانی مقدس ادامهٔ حیات داد. حاکمیت بومی سومریان بار دیگر به مدت یک سده در قالب [[سلسله سوم اور]] (رنسانس سومریان) در حدود سال‌های ۲۱۰۰ تا ۲۰۰۰ پیش از میلاد پدیدار شد اما [[زبان اکدی]] در آن دوران همچنان مورد استفاده قرار گرفت. شهر سومری [[اریدو]] در ساحل [[خلیج فارس]] نخستین شهر جهان بود که سه فرهنگ متفاوت در آن ترکیب شدند: کشاورزان عبیدی که در کلبه‌های آجری گلی می‌زیستند و از سامانهٔ آبیاری استفاده می‌کردند؛ چوپان‌های سامی‌نژاد که در چادرهای سیاه زندگی می‌کردند و گوسفند و بز می‌چراندند؛ و مردمان ماهیگیر که در مسکن‌های نی‌ساز در تالاب‌ها می‌زیستند و احتمالاً نیای سومریان بودند.<ref name="Leick, Gwendolyn 2003">Leick, Gwendolyn (2003), "Mesopotamia, the Invention of the City" (Penguin)</ref>

کشاورزیِ مبتنی بر آبیاری به همراه بازپرسازی سالانهٔ خاک و ذخیره‌سازی مازاد غذا در انبارهای غله باعث شد تا این مردم بر خلاف دیگر فرهنگ‌های نخستین که به [[زراعت گردشی]] می‌پرداختند، به حدی از پیشرفت دست یابند که پیش از آن متصور نبود. از سوی دیگر این حد از تراکم جمعیت به نیروی کار زیاد و [[تقسیم کار]] به هنرها و صنایع گوناگون نیاز داشت. در عین حال استفادهٔ بیش از حد از خاک باعث [[شوری خاک]] شد و بحران [[رابرت مالتوس|مالتوسی]] در طول زمان منجر به خالی شدن شهرها از سکنه گردید. این مسائل باعث شد تا این تمدن تحت‌الشعاع اکدی‌های میانرودان قرار گیرد.

همچنین سومر نخستین [[تاریخ خط|سامانهٔ نگارشی]] را ایجاد کردند که از مرحلهٔ پیشانگارشی در هزارهٔ ۴ پیش از میلاد به [[خط میخی]] در هزارهٔ ۳ پیش از میلاد رسید.

== ریشه نام ==
[[File:Head of Gudea.jpg|thumb|upright=۱٫۵| مجسمه سر [[گودئا]] حاکم سومری، ۲۱۵۰ پیش از میلاد]]
اصطلاح سومری در حقیقت یک اصطلاحی همگانی بین اکدیان سامی زبان شرقی بود که به افراد غیرسامی ساکن بین‌النهرین داده می‌شد. سومریان خودشان را به عنوان اوگ ساگ گیگ گا (ùĝ saĝ gíg ga) ([[cuneiform]]: {{cuneiform|𒌦}} {{cuneiform|𒊕}} {{cuneiform|𒈪}} {{cuneiform|𒂵}}), آوانویسی {{IPA|/uŋ saŋ ɡi ɡa/}}, or ''سانگ - نگیگا '',<ref name="IMD">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=JSRAUIYENZoC&pg=PP102|title=Early Antiquity|last1=Diakonoff|first1=I. M.|last2=D'I︠A︡konov|first2=Igor' Mik︠h︡aílovich|date=1991|publisher=University of Chicago Press|isbn=978-0-226-14465-8|page=102}}</ref> که معنی "مردم سیاه سر می‌دهد",و سرزمین خودشان را کی ان گیر ('مکان' + 'اربابان' + 'نجیب'),<ref>{{cite book|title=The Ancient Near East|url=https://archive.org/details/ancientneareasth0000hall|author1=W. Hallo|author2=W. Simpson|publisher=New York: Harcourt, Brace, Jovanovich|year=1971|page=[https://archive.org/details/ancientneareasth0000hall/page/28 28]}}</ref> به معنی سرزمین اربابان نجیب می‌نامیدند. اکدیان نیز مردم سومری را «مردمان سیاه سر» یا تسالمات - قاقادی (tsalmat-qaqqadi) در زبان سامی اکدی می‌نامیدند.<ref name="IMD"/>

واژه سومر در [[زبان اکدی]] ممکن است گویش آن منطقه جغرافیایی باشد. اما رواج اصطلاح اکدی سومر (šumerû) نامشخص است.<ref name="SumerFAQ"/><ref name="Nimrod">{{cite journal|title=Nimrod before and after the Bible|author=K. van der Toorn, P. W. van der Horst|journal=The Harvard Theological Review|year=Jan 1990|volume=83|issue=1|pages=1–29}}</ref> اصطلاح ''شینار'' در [[کتاب مقدس]]، Sngr در مصری، شانهار Šanhar(a) در هیتی می‌تواند نوع گویش غربی شومر (Shumer) باشد.<ref>name=Nimrod</ref> در کتاب «خاستگاه فنیقی بریتانیایی‌ها، اسکات‌ها و ساکسون‌ها» لارنس آستین وادل معتقد است، [[هیتی‌ها]] در واقع ادامه ای از سومر بوده‌اند.<ref>خاستگاه فنیقی بریتانیایی‌ها، اسکاتلندی‌ها و آنگلوساکسون‌ها اثر لارنس آستین وادل (۱۹۲۴)</ref>

== شهرهای سومری ==
[[پرونده:Cities of Sumer (en).svg|250px|farme|بندانگشتی|چپ|نقشه سومر]]
سومر (به اکدی:شومرو ''Šumeru''؛ به سومری: ''کی‌اِن‌گیر'' (ki-en-ĝir) تقریباً به معنی سرزمین اربابان متمدن یا سرزمین مادری)<ref>{{lang|sux-Latn|ĝir<sub>15</sub>}}'' means "native, local", in some contexts also is "noble"[http://psd.museum.upenn.edu/epsd/epsd/e2182.html] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170728175900/http://psd.museum.upenn.edu/epsd/epsd/e2182.html|date=28 ژوئیه 2017}}. Literally, "land of the native (local, noble) lords". Stiebing (1994) has "Land of the Lords of Brightness" (William Stiebing, Ancient Near Eastern History and Culture). Postgate (1994) takes ''en'' as substituting ''eme'' "language", translating "land of the Sumerian tongue" ({{cite book|title=Early Mesopotamia: Society and Economy at the Dawn of History|url=https://archive.org/details/earlymesopotamia00post|author=John Nicholas Postgate|publisher=Routledge (UK)|year=1994}}. Postgate believes it likely that eme, 'tongue', became en, 'lord', through consonantal assimilation).''</ref><ref name="SumerFAQ">{{یادکرد وب |url=http://www.sumerian.org/sumerfaq.htm#s37 |title=Sumerian Questions and Answers |accessdate=20 مه 2011 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120414150755/http://www.sumerian.org/sumerfaq.htm#s37 |archivedate=14 آوریل 2012 |dead-url=yes}}</ref> تا چهار هزار سال پیش از میلاد دارای ۱۰ دولت‌شهر مستقل بود که توسط کانال‌ها و سنگ چین‌ها از یکدیگر مجزا شده بودند. هر کدام از این دولت‌شهرها گرداگرد یک معبد که به خدای خاص که محافظ شهر بود و یک فرماندار مذهبی (انسی) یا یک پادشاه (لوگال) که به صورت تنگاتنگی با مناسک مذهبی شهر گره خورده بودند تشکیل شده بودند.

{| style="background:transparent" cellpadding="0" cellspacing="0"
|- valign="top"
|
پنج شهر اول سومری:
# [[اریدو]] (ابو شهراین)
# [[بادتیبیرا]] (احتمالاً المدائن امروزی)
# [[لارسا]] (سنکره)
# [[سیپار]] (ابو حباح)
# [[شوروپاک]] (فرا)
سایر شهرهای اصلی:
<ol start="۶">
<li> [[اوروک]] (''وارکا'')</li>
<li> [[کیش (سومر)|کیش]] (''اوحیمیر & اینقرار'')</li>
<li> [[اور]] (''المقیر'')</li>
<li> [[نیپور]] (''آفاق'')</li>
<li> [[لاگاش]] (''الحیبا'')</li>
<li> [[گیرسو]] (''تلوه یا تلو'')</li>
<li> [[اوما]] (''جوخا'')</li>
<li> [[خمازی]] <sup>1</sup></li>
<li> [[آداب (سومر)|اداب]] (''بسمایا'')</li>
<li> [[ماری (شهر)|ماری]] (''حریری'') <sup>2</sup></li>
<li> [[اکشاک]] <sup>1</sup></li>
<li> [[اکد]] <sup>1</sup></li>
<li> [[ایسن]] (''ایشان البحریات'')
<small>(<sup>1</sup>منطقه نامشخص)</small>{{سخ}}
<small>(<sup>2</sup>دور از مرکز در شمال میان رودان)</small>
|
شهرهای کوچکتر (از جنوب به شمال):
# کوآرا (''اللحم'')
# [[زابالا]] (''ایبزیخ'')
# [[کیسوررا]] (''ابوحتاب'')
# [[ماراد]] (''وننات اس سدوم'')
# [[دیلبات]] (''اد-دولیم'')
# [[بورسیپا]] (''بیرس نیمرود'')
# [[کوثا]] (''ابراهیم'')
# [[دِر]] (''البدره'')
# [[اشنونا]] (''اسمار'')
# [[ناگار]] (''براک'') <sup>2</sup>
<small>(<sup>2</sup>دور از مرکز در شمال میان رودان)</small>
|}

== تاریخ ==
دولت‌شهرهای سومری در دوران‌های پیشاتاریخی [[دوره عبید|عبید]] و [[دوره اوروک|اوروک]] به قدرت رسیدند. تاریخ مکتوب سومر به ۲۷ سده پیش از میلاد بازمی‌گردد اما مدارک تاریخی تا دورهٔ سوم دودمانی در حدود سدهٔ ۲۳ پیش از میلاد مبهم باقی ماند تا این که سامانهٔ نگارشی مبتنی بر هجابندی ایجاد شد و اکنون باستان‌شناسان می‌توانند این مدارک و کتیبه‌ها را بخوانند. سومر کلاسیک با ظهور [[امپراتوری اکد]] در سدهٔ ۲۳ پیش از میلاد به پایان می‌رسد. بعد از [[گوتی‌ها|دورهٔ گوتی‌ها]]، رنسانس سومری در سدهٔ ۲۱ پیش از میلاد روی داد که با هجوم [[اموری‌ها|اموری‌های سامی‌نژاد]] در سدهٔ ۲۰ پیش از میلاد به پایان رسید. دودمان اموری ساکن در دولت‌شهر [[ایسن]] تا سدهٔ ۱۷۰۰ پیش از میلاد باقی ماندند تا این که میانرودان تحت حکومت [[بابل (دولت‌شهر)|بابل]] متحد شد. در نهایت سومری‌ها در جمعیت اکدی (آشوری-بابلی) حل شدند.
* [[دوره عبید|دورهٔ عبید]]: ۴۱۰۰–۵۳۰۰ پ.م. ([[نوسنگی]] باسفال تا [[مس‌سنگی]])
* [[دوره اوروک|دورهٔ اوروک]]: ۲۹۰۰–۴۱۰۰ پ.م. (از پایان مس‌سنگی تا اوایل [[عصر مفرغ]])
** اوروک ۱۴و۱۵: ۳۳۰۰–۴۱۰۰ پ.م.
** اوروک ۵: ۳۱۰۰–۳۳۰۰ پ.م.
** [[دوره جمدت نصر|دورهٔ جمدت نصر]] (اوروک ۳): ۲۹۰۰–۳۱۰۰ پ.م.
* [[دوره دودمانی نخستین (میانرودان)|دورهٔ دودمانی نخستین]] (عصر مفرغ نخستین ۲ تا ۴)
** دورهٔ دودمانی نخستین ۱: ۲۸۰۰–۲۹۰۰ پ.م.
** دورهٔ دودمانی نخستین ۲: ۲۶۰۰–۲۸۰۰ پ.م. ([[گیلگمش]])
** دورهٔ دودمانی نخستین ۳الف: ۲۵۰۰–۲۶۰۰ پ.م.
** دورهٔ دودمانی نخستین ۳ب: حدوداً ۲۳۳۴–۲۵۰۰ پ.م.
* [[امپراتوری اکد|دورهٔ امپراتوری اکد]]: حدوداً ۲۲۱۸–۲۳۳۴ پ.م. ([[سارگن بزرگ]])
* [[گوتیان|دورهٔ گوتیان]]: حدوداً ۲۰۴۷–۲۲۱۸ پ.م. (عصر مفرغ نخستین ۴)
* [[سلسله سوم اور|دورهٔ اور سوم]]: حدوداً ۱۹۴۰–۲۰۴۷ پ.م.

=== دورهٔ عبید ===
{{اصلی|دوره عبید}}
[[پرونده:Samarra bowl.jpg|175px|بندانگشتی|چپ|کاسه [[سامرا (عراق)|سامرا]] متعلق به ۴۰۰۰ سال پیش از میلاد نگهداری شده در [[موزه پرگامون]] [[برلین]]. نماد [[سواستیکا]] در مرکز آن مشخص است.<ref>Ernst Herzfeld, Die vorgeschichtlichen Töpfereien von Samarra, Die Ausgrabungen von Samarra 5, Berlin 1930</ref><ref>Stanley A. Freed, Research Pitfalls as a Result of the Restoration of Museum Specimens, Annals of the New York Academy of Sciences, Volume 376, The Research Potential of Anthropological Museum Collections pages 229–245, December 1981.</ref>]]
دورهٔ عبید را می‌توان با سبک متمایز سفال‌های منقش و باکیفیتی که در تمام [[میانرودان]] و [[خلیج فارس]] گسترش یافته بودند شناخت. در همین زمان نخستین اسکان در جنوب میانرودان در [[اریدو]] (به خط میخی: نون. کی) انجام گرفت. ساکنین اریدو کشاورزانی بودند که در حدود سال ۵۳۰۰ پ.م. به این منطقه آمدند و با خود فرهنگ تل آویلیTell el-'Oueili را آوردند که پیشگام در کشاورزی مبتنی بر [[آبیاری]] بود. به نظر می‌رسد این فرهنگ از [[فرهنگ سامرا]] در شمال میانرودان مشتق شده باشد اما هنوز مشخص نیست که این مردم همان سومریانی باشند که بعدها [[فرهنگ اوروک]] را به وجود آوردند. اریدو به عنوان شهر مذهبی مهم باقی ماند تا این که به تدریج تحت‌الشعاع اندازهٔ شهر [[اوروک]] قرار گرفت. ممکن است داستان اعطای ''[[می (اسطوره)|می]]'' (هدایای تمدن) به [[اینانا]]، الههٔ اوروک و خدای عشق و جنگ توسط [[اانکی (خدای سومری)|نکی]]، خدای خرد و در عین حال خدای اصلی اریدو، بازتابی از این تغییر هژمونی باشد.<ref>Wolkstein, Dianna and Kramer, Samuel Noah "Innana: Queen of Heaven and Earth".</ref>

=== دورهٔ اوروک ===
{{اصلی|دوره اوروک}}
از دیدگاه باستان‌شناسی‌گذار از دورهٔ عبید به دورهٔ اوروک با تغییر تدریجی ظروف سفالی که روی [[کوزه‌گری|چرخ‌های آرام کوزه‌گری]] در خانه‌ها ساخته و نقاشی می‌شدند به سفال‌های بدون نقاشی که توسط متخصصان در کارگاه‌های کوزه‌گری روی چرخ‌های سریع و به‌طور انبوه ساخته می‌شدند قابل تشخیص است. دورهٔ اوروک استمرار و نتیجهٔ دورهٔ عبید است و تغییر در شکل ظروف سفالی آن بارزترین شاخص به حساب می‌آید.<ref>{{cite book|url=https://books.google.nl/books?id=gnpyREWsfG0C&pg=PA353#v=onepage&q&f=false|title= Upon this Foundation: The N̜baid Reconsidered: Proceedings from the U̜baid Symposium, Elsinore, May 30th-June 1st 1988|author= Elizabeth F. Henrickson, Ingolf Thuesen, I. Thuesen|page= 353|year= 1989}}</ref><ref>{{cite book|url=https://books.google.nl/books?id=fhMTRcUm9WsC&pg=PA31#v=onepage&q&f=false|title= The Invention of Cuneiform: Writing in Sumer|author= Jean-Jacques Glassner|page= 31|year= 2003}}</ref>

در دورهٔ اوروک (حدوداً ۴۱۰۰ تا ۲۹۰۰ پ. م) حجم انبوه کالاهایی که از راه کانال‌ها و رودخانه‌های جنوب میانرودان حمل می‌شد به ایجاد شهرهای بزرگ و [[قشربندی|چندقشری]] که جمعیت‌های بیش از ۱۰ هزار نفر داشتند و حول یک معبد ساخته می‌شدند کمک کرد. در این شهرها حاکمیتِ متمرکز از نیروی کار متخصص سود می‌جست. تقریباً با اطمینان می‌توان گفت که سومریان در همین دوره دست به گرفتن [[برده]] از روستاهای اطراف زدند. استفاده از برده به عنوان کارگر را به وضوح می‌توان در متون نخستین سومری دید. مصنوعات و حتی سکونتگاه‌های مربوط به دورهٔ اوروک در گسترهٔ وسیعی پخش شده‌اند: از [[کوهستان توروس|کوه‌های توروس]] در [[ترکیه]] تا [[دریای مدیترانه]] در غرب و تا مرکز [[ایران]] در شرق.<ref name="Algaze, Guillermo 2005">Algaze, Guillermo (2005) "The Uruk World System: The Dynamics of Expansion of Early Mesopotamian Civilization", (Second Edition, University of Chicago Press)</ref>

صدور تمدن دورهٔ اوروک توسط بازرگانان و استعمارگران سومری (مانند چیزی که در [[تل براک]] کشف شده‌است) روی تمام مردمان پیرامونی که به تدریج فرهنگ و اقتصاد مشابه و قابل رقابت با سومر ایجاد کردند تأثیر داشت. شهرهای سومر نمی‌توانستند با استفاده از نیروی نظامی مستعمره‌های دور را اداره کنند.<ref name="Algaze, Guillermo 2005"/>

احتمالاً نظام حکومتی شهرهای سومری در دورهٔ اوروک [[دینسالاری|دین‌سالارانه]] بوده و توسط یک شاه-کاهن (ملقب به ''اِنسی'') اداره می‌شده‌اند. یک شورا متشکل از سالخوردگان مرد و زن نیز به وی مشاوره می‌دادند.<ref name=Jacobsen>Jacobsen, Thorkild (Ed) (1939),"The Sumerian King List" (Oriental Institute of the University of Chicago; Assyriological Studies, No. 11. , 1939)</ref> به جرأت می‌توان گفت که [[پانتئون]] (بتکده) ی سومری که بعدها در آنجا ایجاد شد بر اساس همین الگو شکل گرفت. مدارک زیادی دال بر وجود خشونت رسمی یا سربازان حرفه‌ای در دورهٔ اوروک وجود ندارد و شهرها عمدتاً بدون دیوار بودند. اوروک در این دوره پرجمعیت‌ترین شهر دنیا شد و توانست ۵۰۰۰۰ نفر را در خود جای دهد.

فهرست باستانی شاهان سومر دربرگیرندهٔ نام چند شهر برجسته از این دوره است. گفته می‌شود که نخستین نام‌های این مجموعه به شاهانی اشاره دارد که پیش از وقوع یک سیل بزرگ حکومت می‌کردند. ممکن است برخی از این نام‌ها خیالی باشند و مانند الولیم و دومیزید به شخصیت‌های افسانه‌ای و اسطوره‌ای اشاره داشته باشند.<ref name=Jacobsen/>

پایان دورهٔ اوروک هم‌زمان است با آغاز دوره‌ای آب و هوایی به نام نوسان پیورا (Piora oscillation) که دوره‌ای خشک بود و از حدود سال ۳۲۰۰ تا ۲۹۰۰ پ.م. طول کشید. آغاز این دوره پایانی بود بر دوره‌ای گرم و مرطوب که تقریباً از ۹۰۰۰ تا ۵۰۰۰ سال پیش ادامه داشته و با عنوان Holocene climatic optimum شناخته می‌شود.<ref>Lamb, Hubert H. (1995). Climate, History, and the Modern World. London: Routledge. {{ISBN|0-415-12735-1|en}}</ref>

=== دورهٔ دودمانی نخستین ===
{{اصلی|دوره دودمانی نخستین (میانرودان)}}
دورهٔ دودمانی از حدود سال ۲۹۰۰ پ.م. با شخصیت‌هایی نظیر [[انمرکار|اِنمرکار]] و [[گیلگمش]] آغاز می‌شود. به نظر می‌رسد این افراد کمی پیش از دورهٔ تاریخی فرمان رانده‌اند؛ دوره‌ای که از حدود ۲۷۰۰ پ.م. با گذر از [[تصویرنگاری]] به نگارش هجایی آغاز شد. هر چند در این دوره فرمانروایان سومری به زودی دست به گسترش قلمروی خود به سرزمین‌های همسایه زدند و برخی از گروه‌های سامی که در همسایگی سومریان می‌زیستند بخش بزرگی از فرهنگ آن‌ها را برای خود اقتباس کردند اما مرکزِیت فرهنگ سومری همچنان در جنوب میانرودان باقی ماند.

نخستین شاه دودمانی در فهرست شاهان سومر که نامش از منابع دیگر افسانه‌ای به دست آمده [[اتن (فرمانروا)|اِتَنَ]]، شاه سیزدهم دودمان نخست [[کیش (سومر)|کیش]] می‌باشد. نخستین شاهی که وجودش از راه مدارک باستانی مورد گواهی قرار گرفته [[اینمیباراگیسی]] فرمانروای کیش (حدوداً سده ۲۶ پ. م) بوده که نامش در [[حماسه گیلگمش|حماسهٔ گیلگمش]] نیز آمده‌است. از این رو برخی باستان‌شناسان این احتمال که گیلگمش نیز یکی از شاهان تاریخی [[اوروک]] بوده‌است را دور از حقیقت نمی‌دانند. حماسهٔ گیلگمش حاکی از بروز خشونت‌های روزافزون در این دوره است. شهرها بزرگتر و دارای حصار می‌شوند و روستاهای جنوب میانرودان محو می‌گردند. (ساخت دیوارهای شهر اوروک به گیلگمش نسبت داده شده‌است)

=== نخستین دودمان لاگاش ===
[[پرونده:Stele of Vultures detail 02.jpg|بندانگشتی|چپ|تکه‌ای از [[سنگ یادبود کرکس‌ها]]]]
{{اصلی|لاگاش}}
هر چند نام دودمان لاگاش از فهرست شاهان سومر حذف شده اما وجود آن‌ها از راه مطالعهٔ آثار تاریخی متعدد و یافته‌های باستانی بی‌شمار به اثبات رسیده‌است. با این که عمر حکمرانی شاه مشهور لاگاش به نام [[ایانتوم]] کوتاه بود اما حکومت وی جزو نخستین امپراتوری‌های جهان به‌شمار می‌رود. این امپراتوری تقریباً توانست تمام دولت‌شهرهای سومر از قبیل [[کیش (سومر)|کیش]]، [[اوروک]]، [[اور]] و [[لارسا]] را به خاک خود پیوست کند و [[اوما]] را که رقیب اصلی لاگاش بود باج‌گزار خود سازد. همچنین قلمرو این امپراتوری بخش‌هایی از [[ایلام]] در طول [[خلیج فارس]] را هم شامل می‌شد. به نظر می‌رسد سیاست او مبتنی بر ایجاد وحشت بوده‌است.<ref name=roux1993>{{cite book |last=Roux |first=Georges |authorlink=Georges Roux (assyriologist) |date=March 1, 1993 |title=Ancient Iraq |url=https://archive.org/details/ancientiraq00roux |location= Harmondsworth |publisher=Penguin |isbn=978-0-14-012523-8}}</ref> از ایانتوم لوحی به نام [[سنگ یادبود کرکس‌ها]] به‌دست آمده که روایتگر رفتار وحشیانهٔ او با دشمنانش می‌باشد. امپراتوری او پس از مرگش به تندی فرو پاشید.

[[لوگال زاگیسی]] شاه-کاهن اوما به برتری دودمان لاگاش در این ناحیه پایان داد و اوروک را تسخیر کرد. وی این شهر را پایتخت خود نامید و در پی تصرف تمام سرزمین‌های میان خلیج فارس تا مدیترانه برآمد. او واپسین شاه بومی سومری پیش از رسیدن شاه سامی‌نژاد به نام [[سارگن اکدی]] بود.

=== امپراتوری اکد ===
{{اصلی|امپراتوری اکد}}
از ۲۲۷۰ تا ۲۰۸۳

[[زبان اکدی|زبان سامی اکدی]] برای نخستین بار در فهرست‌های نام شاهان کیش مربوط به ۲۸۰۰ پیش از میلاد دیده شد.<ref name=roux1993/> این فهرست‌ها بعدها نوشته شدند. این متون که تماماً به زبان اکدی کهن نگارش یافته‌اند مربوط به ۲۵۰۰ سال پیش از میلاد هستند. کاربرد اکدی کهن هنگام فرمانروایی سارگن بزرگ (حدوداً ۲۲۱۵–۲۲۷۰ پ. م) جریان داشته اما حتی در آن زمان نیز بسیاری از الواح اداری به زبان سومری که زبان کاتبان و حکاکان بود نوشته می‌شد. گلب و وستنهولتز اکدی کهن را به سه دسته تقسیم می‌کردند: دوران پیش از سارگون، امپراتوری اکدی و دوران [[سلسله سوم اور|رنسانس سومری نو]]. زبان‌های اکدی و سومری به عنوان دو زبان بومی در کنار هم به مدت هزار سال زیستند اما در حدود ۱۸۰۰ پیش از میلاد سومری کم‌کم به زبان ادبی تبدیل شد و بیشتر ادیبان و حکاکان با آن آشنایی داشتند. [[ثورکید جاکوبسن]] معتقد است در این نقطه از تاریخ یک انقطاع بین دوران پیش و پس از سارگون وجود دارد. او همچنین بر این باور است که مورخین و باستان‌شناسان تأکید بیش از اندازه‌ای بر وجود اختلاف «سامی-سومری» داشته‌اند.<ref>''Toward the Image of Tammuz and Other Essays on Mesopotamian History and Culture'' by T. Jacobsen</ref> اما به هر حال این نکته ثابت شده که در هنگام حکمرانی سارگن، زبان اکدی به اندازهٔ کمی بر نقاط مرزی ایلام که پیش از آن توسط او اشغال شده بودند، تحمیل شده‌است.

=== دوران گوتیان ===
{{اصلی|دودمان گوتیان سومر}}
این دوره از ۲۰۸۳ تا ۲۰۵۰ پیش از میلاد بوده‌است.

=== دودمان دوم لاگاش ===
[[پرونده:Head Gudea Louvre AO13.jpg|بندانگشتی|[[گوده‌آ]] شاه [[لاگاش]]]]
{{اصلی|لاگاش}}
از ۲۰۹۳ تا ۲۰۴۶

در پی سقوط [[امپراتوری اکد]] به دست [[گوتیان]]، یک شاه دیگر بومی به نام [[گوده‌آ]] در [[لاگاش]] به قدرت رسید و طبق سنت شاهان سارگُنی ادعای خدایی کرد. گوده‌آ و افرادی که پس از او آمدند سنت پدران خود را که حمایت از ساخت آثار هنری بود ادامه دادند و باعث شدند تعداد زیادی اثر هنری از این دوره باقی بماند.

=== رنسانس سومری ===
{{اصلی|سلسله سوم اور}}
از ۲۰۴۷ تا ۱۹۴۰

بعدها دودمان سوم اور تحت فرمان [[اورنامو]] و [[شولگی]] توانست تا شمال [[میانرودان]] را در اختیار بگیرد. این دودمان آخرین قدرت‌نمایی سومریان بود که با عنوان رنسانس سومریان شناخته می‌شود. اما در همین زمان هم این منطقه بیشتر سامی بود تا سومری زیرا شاهان سامی‌زبان اکدی زیادی در آن به قدرت رسیده بودند و سامی‌های مارتو ([[اموری]]) زیادی به این منطقه آمده بودند که بعدها شهرهای رقیب نیرومندی نظیر [[ایسن]]، [[لارسا]] و [[بابل (دولت‌شهر)|بابل]] را ساختند. بابل در نهایت توانست تحت نام [[امپراتوری بابل]] تمام مناطق جنوبی میانرودان را تحت سیطرهٔ خود درآورد؛ [[امپراتوری آشور|آشوریان]] همین موفقیت را در شمال میانرودان به دست آوردند. [[زبان سومری]] توانست تا زمانی که استفاده از [[خط میخی]] ادامه داشت به صورت یک زبان کشیشی در مدارس بابل و آشور به حیات خود ادامه دهد؛ چیزی شبیه به وضعیت زبان لاتین در قرون وسطای اروپا.

=== فروپاشی ===
در این دوره جمعیت جنوب شروع به مهاجرت به شمال میانرودان می‌کند. از دیدگاه بوم‌شناختی، حاصلخیزی زمین‌های سومریان در این دوره به دلیل شوری، کم‌تر و کم‌تر می‌شود. [[شوری خاک]] در این نواحی همیشه باعث زحمت بوده‌است. زهکشی ناقص برای آبیاری خاک در آب و هوایی که به شدت مستعد تبخیر است باعث رشد نمک حل‌شده در خاک گردید و در نهایت منجر به کاهش شدید محصولات کشاورزی شد. در طول دوران اکدی و سلسله سوم اور کاشت گندم به تدریج جای خود را به کاشت جو که تا حدودی مقاومت بیشتری به نمک دارد داد. اما به نظر می‌رسد این تغییر کاشت کافی نبوده زیرا از حدود سال ۲۱۰۰ تا ۱۷۰۰ پیش از میلاد جمعیت این منطقه تقریباً به میزان سه پنجم کاهش یافته‌است.<ref>{{cite journal| last=Thompson| first=William R.| year=2004| title=Complexity, Diminishing Marginal Returns and Serial Mesopotamian Fragmentation| journal=Journal of World Systems Research| url=http://jwsr.ucr.edu/archive/vol10/number3/pdf/jwsr-v10n3-thompson.pdf| format=PDF| doi=10.1007/s00268-004-7605-z| volume=10| pages=612–652| pmid=15517490| last2=Hay| first2=ID| issue=3| access-date=۲۵ ژوئن ۲۰۱۵| archive-url=https://web.archive.org/web/20120219134627/http://jwsr.ucr.edu/archive/vol10/number3/pdf/jwsr-v10n3-thompson.pdf| archive-date=۱۹ فوریه ۲۰۱۲| dead-url=yes}}</ref> این وضعیت باعث شد که توازن قدرت در منطقه به هم بریزد و نواحی سومری‌زبان تضعیف شوند و در عوض اکدی‌زبان‌ها وضعیت بهتری پیدا کنند.

به دنبال یورش [[ایلامیان]] و تسخیر [[اور]] هنگام حکمرانی [[ابیسین|اِبیسین]] (حدوداً ۱۹۴۰ پ. م)، سومر زیر فرمان [[اموری‌ها]] قرار گرفت. این دوره را آغاز [[عصر مفرغ|عصر مفرغ میانی]] در این منطقه می‌دانند. حکومت‌های مستقل اموری در سده‌های ۲۰ تا ۱۸ پ.م. در [[فهرست شاهان سومر]]، تحت عنوان [[دودمان ایسن]] قرار می‌گیرند که حکومتشان با ظهور [[امپراتوری بابل|بابل]] تحت فرمان [[حمورابی]] در حدود سال ۱۷۰۰ پ.م. پایان یافت.

== جمعیت ==
[[پرونده:Ancient cities of Sumer, Akad and Elam.jpg|350px|بندانگشتی|نخستین کشاورزان از [[سامرا]] به سومر مهاجرت کردند و معابد و سکونتگاه‌های [[اریدو]] را ساختند.]]
تخمین زده می‌شود یکی از بزرگترین شهرهای سومر به نام [[اوروک]] در دوران اوجِ خود بین ۵۰ تا ۸۰ هزار نفر جمعیت داشته‌است.<ref>{{یادکرد وب |url=http://proteus.brown.edu/mesopotamianarchaeology/ |title=Harmansah, Ömür, The Archaeology of Mesopotamia: Ceremonial centers, urbanization and state formation in Southern Mesopotamia, 2007, p.699 |accessdate=۲۵ ژوئن ۲۰۱۵ |archiveurl=https://archive.today/20150411005800/http://proteus.brown.edu/mesopotamianarchaeology/ |archivedate=۱۱ آوریل ۲۰۱۵ |dead-url=yes}}</ref> با احتساب دیگر شهرهای سومر و جمعیت زیاد کشاورزان می‌توان به‌طور تقریبی به جمعیت بین ۸۰۰ هزار تا ۱٫۵ میلیون نفر برای کل سومر رسید. بر اساس تخمین‌ها جمعیت جهان در آن دوره ۲۷ میلیون نفر بوده‌است.<ref>Colin McEvedy and Richard Jones, 1978, ''Atlas of World Population History'', Facts on File, New York, {{ISBN|0-7139-1031-3|en}}.</ref>
سومری‌ها مردمانی غیرسامی بودند و به زبانی تک‌خانواده سخن می‌گفتند. شماری از زبان‌شناسان بر این باورند که می‌توانند زبانی زیرلایه را تحت زبان سومری تشخیص دهند. نام برخی از شهرهای بزرگ سومری به زبان سومری نیست که نشان از تأثیر ساکنین پیشین دارد.<ref name="Nemet-Nejat1998">{{cite book|author=Karen Rhea Nemet-Nejat|title=Daily life in ancient Mesopotamia|url=https://books.google.com/books?id=lbmXsaTGNKUC&pg=PA13|accessdate=29 November 2011|date=30 September 1998|publisher=Greenwood Publishing Group| isbn= 978-0-313-29497-6| page=13}}</ref> با این حال یافته‌های باستان‌شناسی نشان از تداوم روشن و لاینقطع فرهنگی از زمان دورهٔ عبید (۴۷۰۰–۵۳۰۰ پ.م. [[تاریخ‌گذاری رادیوکربن|کربن ۱۴]]) در جنوب میانرودان دارند. مردمان سومری که در این مناطق سکونت گزیدند در مزارعی به کشت پرداختند که توسط رسوبات رودهای دجله و فرات بارور گشته بودند.

برخی از باستان‌شناسان احتمال می‌دهند سومری‌زبان‌ها کشاورزانی بوده باشند که پس از تکامل آبیاری به جنوب آمده‌اند (توجه کنید که پژوهشگران هیچ اجماعی در مورد خاستگاه اصلی سومریان ندارند). سفالگری [[دوره عبید|دورهٔ عبید]] در جنوب [[میانرودان]] توسط سفال‌های [[چوگامامی]] به سفالگری [[فرهنگ سامرا]] (حدوداً ۴۹۰۰–۵۷۰۰ پ.م. کربن ۱۴) در شمال که برای اولین بار توانست ابتدایی‌ترین شکل آبیاری کنار [[رود دجله]] و انشعابات آن را تجربه کند مرتبط می‌شود. این ارتباط را می‌توان به روشنی در [[تل اوایلی]] نزدیک [[لارسا]] که در دههٔ ۱۹۸۰ توسط فرانسوی‌ها مورد کاوش قرار گرفت مشاهده کرد. در پی کاوش‌ها در هشت لایه سفال‌های دورهٔ پیش از عبید به دست آمد که شبیه به سفال‌های فرهنگ سامرا بودند. بر اساس این دیدگاه، دلیل مهاجرت مردمان کشاورز به سمت جنوب دستیابی به نوعی ساختار اجتماعی معبدمحور برای بسیج نیروی کار و فناوری به منظور کنترل آب بود که به آن‌ها توانایی می‌داد در شرایط سخت زنده بمانند و پیشرفت کنند.

دیگران به پیوستگی سومریان اعتقاد دارند؛ پیوستگی که ریشه در سنت‌های بومیان شکارچی-ماهیگیر دارد که وابسته به اجتماعات دووجهی عربی کرانه‌های خلیج فارس بودند. سومریان خود را خویشاوند مردمان دیلمون در بحرین امروزی می‌دانستند. پروفسور یوریس زارینش بر این باور است که سومری‌ها مردمانی بوده‌اند که پیش از عزیمت به جنوب میان‌رودان در خلیج فارس سکونت داشته‌اند تا این که سکونتگاه‌شان در پایان آخرین عصر یخبندان تحت هجوم سیل قرار می‌گیرد.<ref>{{یادکرد وب |url=http://www.ldolphin.org/eden/ |title=نسخه آرشیو شده |accessdate=25 ژوئن 2015 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20051029101558/http://www.ldolphin.org/eden/ |archivedate=29 اکتبر 2005 |dead-url=yes}}</ref>
==ژنتیک==
نزدیکترین مردم امروزی به سومریان از دید ژنتیکی [[عرب‌های هور]] هستند.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3215667/ |عنوان=In search of the genetic footprints of Sumerians: a survey of Y-chromosome and mtDNA variation in the Marsh Arabs of Iraq | ناشر =national library of medicine |تاریخ = |تاریخ بازبینی= }}</ref>

== فرهنگ ==
=== زندگی اجتماعی و خانوادگی ===
[[پرونده:Reconstructed sumerian headgear necklaces british museum.JPG|بندانگشتی|بازسازی یک سرافزار (کلاه) و گردنبند زنانه که در یک گور سومری کشف شده - موزه بریتانیا]]
تصویرنگاشت‌های بدَوی چنین برداشت‌هایی از زندگی سومریان نخستین (مثل اوروک) ارائه می‌دهند:<ref name="Sayce">{{cite book| authorlink=Archibald Sayce| last=Sayce | first=Rev. A. H.| url=https://archive.org/stream/archaeologyofcun00sayc/archaeologyofcun00sayc_djvu.txt |title= The Archaeology of the Cuneiform Inscriptions|edition=2nd revised | year=1908 | publisher=Society for Promoting Christian Knowledge | location=London, Brighton, New York |pages=98–100}}</ref><!-- تکمیل یادکرد توسط ربات از ویکی انگلیسی -->
* «[[سفالگری]] بسیار فراوان بوده و شکل کوزه‌ها، کاسه‌ها و بشقاب‌ها متنوع بوده‌است. ظروف خاصی برای نگهداری عسل، کره، روغن و شراب وجود داشته‌است. به نظر می‌رسد سومری‌ها شراب خود را از خرما تهیه می‌کرده‌اند. یک نوع از ظرف‌های سومری دارای دهانه‌ای بود که از کنارهٔ آن بیرون زده بود. برخی از کوزه‌ها دارای پایه‌های نوک‌دار بودند و روی چهارپایه قرار می‌گرفتند. بقیه دارای کف صاف بودند و روی قاب‌های چوبی مربعی یا مستطیلی گذاشته می‌شدند. کوزه‌های روغن (و احتمالاً بقیه کوزه‌ها) مانند دوران نخستین مصر با دقت توسط خاک رس بسته می‌شدند. کوزه‌ها و بشقاب‌های سنگی به تقلید از نمونه‌های سفالی ساخته می‌شدند و سبدها از نی بافته یا از چرم ساخته می‌شدند.»
* «نوعی سرپوش پردار به عنوان لباس سر استفاده می‌شده‌است. سومری‌ها از تخت‌خواب، چارپایه و صندلی که دارای پایه‌هایی کنده‌کاری‌شده شبیه به پای گاو نر استفاده می‌کردند. آن‌ها از اجاق، آتش‌دان و ظاهراً دودکش استفاده می‌کرده‌اند.»
* «چاقو، مته، گووه و ابزارهایی شبیه به اره در تمام سومر استفاده می‌شده در حالی که نیزه، تیر، کمان و خنجر (اما نه شمشیر) در جنگ‌ها کاربرد داشتند.»
* «از لوح‌ها برای کار نگارش استفاده می‌شده و آهنگران روی مس، طلا و نقره کار می‌کرده‌اند. سومریان خنجرهایی با تیغ فلزی و دستهٔ چوبی همراه خود داشتند. آن‌ها مس را تبدیل به بشقاب می‌کردند و گردنبندها را از طلا می‌ساختند.»
* «سومریان زمان را با تغییرات ماه می‌سنجیدند.»

مدارک قابل توجهی مبنی بر [[موسیقی سومری|علاقهٔ شدید سومریان به موسیقی]] وجود دارد. به نظر می‌رسد موسیقی بخش مهمی از زندگی مدنی و مذهبی سومریان بوده‌است. [[چنگ]]، سازی پرطرفدار در سومر بوده‌است. مشهورترین نمونه، [[چنگ‌های اور]] می‌باشد.

سنگ‌نبشته‌های بدست آمده از سومر از اصلاحات [[اوروکاگینا]]، شاه [[لاگاش]] (حدود ۲۳۰۰ پ. م) حکایت دارند. وی سنت [[چندشوهری]] را برانداخت و دستور داد هر زنی که چند شوهر اختیار کند با سنگ‌هایی که گناه وی رویشان حکاکی شده سنگسار شود.<ref>[https://books.google.com/books?id=mpjk74blFDgC&pg=PA62&dq=urukagina+%22two+men%22&client=firefox-a&sig=29we4cFBrgMpJ9qsy4zjpCywAQY ''Gender and the Journal: Diaries and Academic Discourse'' p. 62] by Cinthia Gannett, 1992</ref>

هر چند زنان تحت حمایت قانون متأخر سومر بودند و می‌توانستند به نسبت دیگر تمدن‌های معاصر از وضعیت بهتری برخوردار شوند اما به‌طور کلی فرهنگ سومر مردسالار بود. [[قانون اورنامو]] کهن‌ترین نمونهٔ قانون‌نویسی سومری است که تا به حال کشف شده و به عصر رنسانس سومری تعلق دارد. این قانون گوشه‌ای از ساختار اجتماعی سومر را نشان می‌دهد. طبق این قانون، ''لوگال'' («مرد بزرگ» یا شاه) بالاتر از همه قرار داشت و تمام اعضای جامعه به دو طبقهٔ ساده تقسیم می‌شدند: «''لو''» یا فرد آزاد و برده (مرد: ''آراد''، زن: ''جِم''). پسر لو تا پیش از ازدواج ''دومونیتا'' خوانده می‌شد. زن (''مونوس'') را تا هنگامی که دختر بود «''دومومی''» می‌خواندند و پس از زناشویی (''دام'') می‌نامیدند. اگر زن بیشتر از شوهر زنده می‌ماند او را بیوه یا «''ناماسو''» می‌خواندند و وی حق داشت بار دیگر ازدواج کند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=نخستین کنجکاوی خرد (پژوهشی در اساطیر شامات و میانرودان)|نویسنده=دکتر فراس سواح|شابک=9786001762710|صفحه=54|مترجم=احمدرضا حیدریان‌شهری، بهار صدیقی}}</ref>

=== زبان و نگارش ===
{{اصلی|زبان سومری|خط میخی}}
مهم‌ترین یافته‌های باستان‌شناسی در سومر تعداد زیادی [[لوح رسی|لوح]] به خط میخی است. هر چند سامانهٔ نگارشیِ سومریان کهن‌ترین نمونهٔ موجود روی زمین نیست اما خط ابداعی آن‌ها باعث موفقیت بزرگی در توسعهٔ توانایی‌های بشر شد. این سامانهٔ نگارشی نه تنها در ایجاد و ثبت اسناد تاریخی نقش بزرگی بر عهده داشت بلکه باعث شد آثار ادبی به شکل اشعار حماسی و داستان‌ها و همچنین آثار دیگری نظیر نیایش‌ها و قوانین ثبت و ضبط گردند. هر چند در ابتدا برای نگارش از [[تصویرنگاشت]]‌ها استفاده می‌شد اما بعدها از نمادهای متنوع برای نشان دادن [[هجا]]ها استفاده کردند. سومریان از نی‌های سه‌گوش برای نوشتن روی سفال‌های نمدار استفاده می‌کردند. تاکنون صدها هزار قطعه متن به زبان سومری به دست آمده که شامل نامه‌های شخصی یا بازرگانی، رسید معاملات، فهرست واژگان، متن قوانین، سرودهای مذهبی، نیایش‌ها، داستان‌ها، وقایع روزانه و حتی کتابخانه‌هایی مملو از لوح‌های رسی بوده‌است. نمونه‌های زیادی از متون و کتیبه‌های تاریخی که روی مجسمه‌ها یا آجر نوشته شده‌اند نیز کشف شده. متون زیادی در چند نسخه به دست آمده‌اند که دلیلی جز بازنویسی توسط رونویسان تحت آموزش ندارد. زبان سومری حتی پس از آمدن اقوام سامی‌زبان، مدت زیادی زبان دین و قانون در خاورمیانه به‌شمار می‌رفت.

زبانشناسان [[زبان سومری]] را جزء [[زبان تک‌خانواده|زبان‌های تک‌خانواده]] (منفرد) یعنی بدون خویشاوندی در میان زبان‌های امروزی دسته‌بندی کرده‌اند.<ref>John Hayes, University of California, Berkeley "Sumerian" 2nd printing June 1999, Languages of the World/Materials 68,LINCOM EUROPA, Paul-Preuss-Str. 25, D-80995 Muenchen, Germany.</ref>

[[دانشنامه بریتانیکا]] می‌نویسد: «زبان سومری، زبانی منفرد و کهن‌ترین زبان مکتوب موجود است. این زبان برای نخستین بار در حدود ۳۱۰۰ پ.م. در جنوب میانرودان گواهی گردیده و در طول هزاره سوم پ.م. رشد و توسعه یافته‌است. در حدود ۲۰۰۰ پ.م. سومری به عنوان زبانی محاوره‌ای، با زبان سامی اکدی (آشوری- بابلی) جایگزین شد اما کاربرد کتبی آن کمابیش تا پایان حیات زبان اکدی، در حوالی آغاز عصر مسیحیت، ادامه داشت. زبان سومری هرگز بسیار فراتر از مرزهای اصلی خود در جنوب میان‌رودان نرفت؛ شمار اندک گویندگان بومی این زبان، تناسبی با اهمیت عظیم و تأثیرات آن بر توسعه تمدن میان‌رودان و تمدن‌های دیگر، در همهٔ مراحل نداشت».<ref>language isolate and the oldest written language in existence. First attested about 3100 BC in southern Mesopotamia, it flourished during the 3rd millennium BC. About 2000 BC, Sumerian was replaced as a spoken language by Semitic Akkadian (Assyro-Babylonian) but continued in written usage almost to the end of the life of the Akkadian language, around the beginning of the Christian era. Sumerian never extended much beyond its original boundaries in southern Mesopotamia; the small number of its native speakers was entirely out of proportion to the tremendous importance and influence Sumerian exercised on the development of the Mesopotamian and other ancient civilizations in all their stages.[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/573229/Sumerian-language Sumerian language-britannica]</ref>

[[زبان اکدی]] بر خلاف سومری متعلق به [[زبان‌های سامی|شاخهٔ سامی]] از [[زبان‌های آفروآسیایی]] است. تلاش‌های زیادی شده تا زبان سومری را به گروه‌های زبانی دیگر مربوط کنند. سومری زبانی پیوندی است؛ به بیان دیگر در این زبان [[تک‌واژ]]ها (یکان‌های معنادار) به همدیگر متصل می‌شوند تا یک [[واژه]] ساخته شود. این بر خلاف [[زبان تحلیلی|زبان‌های تحلیلی]] است که تک‌واژها بدون هیچ تغییری کنار هم قرار می‌گیرند و تنها جایگاه آن‌ها در جمله است که نقششان را روشن می‌سازد.

فهم متون سومری حتی برای کارشناسان هم مشکل است. پیچیده‌ترین متون از این نوع مربوط به متون اولیهٔ سومر است که در اغلب اوقات تمام ساختار دستوری را مشخص نمی‌سازد.

در [[هزاره ۳ (پیش از میلاد)|هزارهٔ سوم پیش از میلاد]] نوعی همزیستی فرهنگی میان سومری‌ها و اکدی‌ها نمودار گشت و باعث [[چندزبانه|دوزبانه]] شدن مردم این منطقه گردید.<ref name="Deutscher"/> تأثیر و تأثر میان زبان‌های سومری و اکدی در تمام بخش‌های زبانی مشهود است به‌طوری‌که [[وام‌واژه]]‌های بسیار زیادی میان آن‌ها رد و بدل شده و همگرایی [[دستور زبان]]ی، [[تک‌واژشناسی|تک‌واژشناختی]] و [[آواشناسی|آواشناختی]] پیدا کردند.<ref name='Deutscher'/> این تأثیر دوسویه پژوهشگران را بر آن داشته تا جایگاه سومریان و اکدی‌های هزارهٔ سوم پیش از میلاد را [[ناحیه همگرایی زبانی]] بنامند.<ref name='Deutscher'/>

با گذر از هزارهٔ سوم و آغاز هزارهٔ دوم پیش از میلاد به تدریج زبان اکدی جانشین زبان سومری شد<ref name="woods">Woods C. 2006 [http://oi.uchicago.edu/pdf/OIS2.pdf “Bilingualism, Scribal Learning, and the Death of Sumerian”] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130429121058/http://oi.uchicago.edu/pdf/OIS2.pdf |date=۲۹ آوریل ۲۰۱۳ }}. In S.L. Sanders (ed) ''Margins of Writing, Origins of Culture'': 91-120 Chicago</ref> اما سومری تا سدهٔ ۱ میلادی زبان مقدس، تشریفاتی، ادبی و علمی [[بابل (دولت‌شهر)|بابل]] و [[آشور]] باقی ماند.<ref>{{cite book|last=Campbell|first=Lyle|title=A glossary of historical linguistics|url=https://archive.org/details/glossaryhistoric00camp|year=2007|publisher=Edinburgh University Press| isbn=978-0-7486-2379-2|author2=Mauricio J. Mixco |page=[https://archive.org/details/glossaryhistoric00camp/page/n202 196]}}</ref>

==== وام‌واژه‌های سومری در دیگر زبان‌ها ====
* دیپی: واژه سومری ''دوب DUB'' که معنی کتیبه و سنگ نوشته را دارد، در زبان ایلامی (خوزی) به گونهٔ Tup-pi-me به همان معنا دیده می‌شود. در زبان فارسی باستان نیز به گونهٔ دیپی دیده می‌شود؛ و از آن مشتقات گوناگونی درست شد مانند دیپیر (دبیر)، دیپیستان (دبستان) و دیپی‌وان (دیوان). اما این که این واژه از کدام زبان است شاید براستی نتوان مشخص کرد، زیرا ایلامی‌ها هم همپای سومریان بوده‌اند.

=== تصورات دینی سومریان ===
باستان‌شناسان براین باورند که سومریان دارای دین پگانی بوده‌اند. مردمان آن اعصار مانند ایلامیان، هورییان، کاسی‌ها، اورارتوها و… همه چندخدایی بوده‌اند. ذکر این نکته لازم است که پگانیسم سومریان با نوع پگانیسم اکدیان و آشوریان فرق اساسی داشته‌است.

علاوه بر خدایگان مجزایی که مختص هر شهر سومری بوده‌است سه رب‌النوع مشترک نیز داشته‌اند:
# آنو: فرمانروای آسمان‌ها
# بئل: خدای زمین
# اِآ: خدای دره عمیق

خدایان مذکور الهه روح‌های پاک و نجیب بودند و سومریان برای در امان ماندن از ارواح خبیث، عفریت و دیو قربانی نموده و نذر و نیاز می‌کردند. به بیان دیگر ایشان به مثابهٔ تعلیمات پسین دین زرتشت به دو نیروی خیر و شر اعتقاد داشتند. آن‌ها به روح و غلبهٔ نهایی خیر بر شر اعتقاد داشته و برای در امان ماندن از شر، قربانی می‌کردند. بعضی از خدایان دارای همسر بودند و بسیاری از رب‌النوع‌ها نیز دارای پدری از جنس خدا بودند.

از نظر سومریان، خداوندان نیز چون انسان دارای غضب، شهوت، سنگ‌دلی، عشق، نفرت و سایر صفات بودند و خادمان دینی سومری نیز ارج و قرب فراوانی میان توده‌های مردم داشتند.

شاهان سومر پیشوای دین هم بودند و خود را قائم‌مقام و کاهن اعظم خداوند شهر خویش می‌خواندند. آن‌ها بیشتر دارایی خود را صرف ساختن معابد خدای شهر می‌کردند و تا می‌توانستند عبادتگاه را بزرگ و زیبا می‌ساختند.<!--<ref name=autogenerated1/> حذف یادکرد ناموجود توسط ربات -->

سومریان اعتقاد داشتند که خدایان نیز چون شاهان زندگی توأم با رفاه و آسایش دارند و به همین دلیل عبادتگاه‌هایشان را مزین به اشیای قیمتی و جواهرات و وسایل زینتی می‌کردند.

سومریان معتقد به سرزمینی پاک و مقدس به نام [[دیلمون]] بودند که مظهر روشنایی و پاکی و سلامتی بود در این سرزمین باغ مقدسی بود که خدایان در آن زندگی می‌کردند. آنچه برای زنده ماندن در این باغ لازم بود آب تازه بود که اوتو خدای خورشید باید از زمین به آن باغ بیاورد.<ref>{{یادکرد وب |url=http://www.akhbar-rooz.com/article.jsp?essayId=14632 |title=akhbare-rooz (iranian political Bulletin)<!-- عنوان تصحیح شده توسط ربات --> |accessdate=۱۴ آوریل ۲۰۰۸ |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080415091938/http://www.akhbar-rooz.com/article.jsp?essayId=14632 |archivedate=۱۵ آوریل ۲۰۰۸ |dead-url=yes}}</ref>

آنان بزرگِ شهر را «پاتئسی» می‌نامیدند و اعتقاد داشتند که او به نیابت از خدایان به رتق و فتق امور شهر می‌پردازد.

=== ادبیات سومری ===
از میان همهٔ هنرها، شاید عالی‌ترین دستاورد سومریان ادبیات بوده باشد. پژوهشگران ادبیات سومری را به هشت گفتار تقسیم کرده‌اند: اساطیر، داستان‌های حماسی، سروده‌ها، مرثیه‌ها، اسناد تاریخی، رسالات، احکام (دستورهای اخلاقی) و ضرب‌المثل‌ها. نوشته‌های سومری در سراسر خاور نزدیک باستان ترجمه و نسخه‌برداری شدند و بر نوشته‌های عبری و یونانی تأثیر نهادند.{{سخ}}
از میان اساطیر پرشمار سومری، سه اسطوره به داستان‌های [[عهد عتیق]] شباهت دارند. یکی از این اسطوره‌ها داستان آدمیانی را می‌گوید که از گل آفریده شده بودند و در سرزمینی پربار موسوم به نام [[دیلمون]] می‌زیسته‌اند که در آن نه بیماری بود و نه مرگ، ولی از آب شیرین هم خبری نبود. [[انکی (خدای سومری)|انکی]] فرمان می‌دهد آب شیرین را از زمین، چونان نهری که از باغ بهشت جاری است بیاورند. بدین سان دیلمون باغی ملکوتی می‌شود. این اسطوره از زنی می‌گوید که به انکی گیاهانی پیشکش می‌کند که نفرین برایش می‌آورند و سبب درد دنده‌اش می‌شوند. آن گاه یک «بانوی دنده» برای درمان آن آفریده می‌شود. دو داستان دیگر، [[توفان نوح]] و صبر [[ایوب]] هستند.<ref>کلاریس سویشر. خاور نزدیک باستان. ترجمه عسکر بهرامی. تهران: ققنوس، ۱۳۸۳</ref>

== جستارهای وابسته ==
* [[گاه‌شمار تاریخ ایران از غارنشینی تا ظهور هخامنشیان]]
* [[نیا-فراتی]]

== پانویس ==
{{پانویس|۲}}

== منابع ==
* [http://www.crystalinks.com/sumerhistory.html Sumerian]
* [http://ancientneareast.tripod.com/Sumer.html Ancient Sumer History]
* Adams, R. McC. (1981). Heartland of Cities. University of Chicago Press
* مرتضی راوندی: تاریخ اجتماعی ایران. (جلد ۱) - ۱۶۸–۱۷۳
* کتیبهٔ بیستون بند ۷۰ و همچنین ستون چهارم. =
* [https://web.archive.org/web/20080415091938/http://www.akhbar-rooz.com/article.jsp?essayId=14632 محل سرزمین اساطیری دیلمون]

{{درگاه|تاریخ}}

== پیوند به بیرون ==
{{ویکی‌انبار-رده|Sumer}}
{{ویکی‌گفتاورد}}
{{میان‌رودان باستان}}
{{پیش از پادشاهی ماد}}
{{تمدن‌های عصر برنز}}

[[رده:سومر| ]]
[[رده:ایالت‌ها و قلمروهای بنیان‌گذاری‌شده در هزاره ۴ (پیش از میلاد)]]
[[رده:ایالت‌ها و قلمروهای بنیان‌گذاری‌شده در هزاره سوم (پیش از میلاد)]]
[[رده:ایالت‌ها و قلمروهای منحل‌شده در سده ۲۰ (پیش از میلاد)]]
[[رده:باستان‌شناسی عراق]]
[[رده:بنیان‌گذاری‌ها در هزاره ششم (پیش از میلاد)]]
[[رده:بین‌النهرین]]
[[رده:تمدن‌ها]]
[[رده:تمدن‌های باستانی در غرب آسیا]]
[[رده:خاور نزدیک باستان]]
[[رده:شام (سرزمین)]]
[[رده:مناطق مسکونی بنیان‌گذاری‌شده در هزاره ۶ (پیش از میلاد)]]
[[رده:هلال حاصل‌خیز]]