نمایش مبدأ برای زندیان

{{Multiple issues|
{{هواداران|date=مارس ۲۰۲۳}}
{{لحن|date=مارس ۲۰۲۳}}
{{منابع نامعتبر|date=مارس ۲۰۲۳}}
}}
{{pp-semi-indef|small=yes}}
{{تغییرمسیر|زندیه|روستایی با این نام|زندیه (رفسنجان)}}
{{جعبه اطلاعات دودمان قدیمی
|native_name='''ایران زندی'''
|common_name=[[ممالک محروسه ایران]]<ref>{{یادکرد وب|عنوان=سند ۴۹۸ - فرمان کریم خان زند|نشانی=http://www.asnad.org/fa/document/23/|وبگاه=www.asnad.org|بازبینی=2023-09-11|کد زبان=Fa}}</ref>
|continent=
|region=
|country=
|era=|status=|status_text=|empire=|government_type=[[پادشاهی]]
|year_start=۱۷۵۱ میلادی|year_end=۱۷۹۴ میلادی|year_exile_start=|year_exile_end=|event_start=|date_start=|event_end=|date_end=|event1=|date_event1=|event2=|date_event2=|event3=|date_event3=|event4=|date_event4=|event5=|date_event5=|event_pre=|date_pre=|event_post=|date_post=|p1=ایران افشاری|flag_p1=Afsharid Imperial Standard (3 Stripes).svg|image_p1=|p2=|flag_p2=|p3=|flag_p3=|p4=|flag_p4=|p5=|flag_p5=|s1=ایران قاجاری|flag_s1=Flag of Agha Mohammad Khan.svg|image_s1=|s2=|flag_s2=|s3=|flag_s3=|s4=|flag_s4=|s5=|flag_s5=|image_flag=Zand Dynasty flag.svg|flag_alt=|flag=|flag_type=راست:پرچم دولتی زندیان<ref name="Khorasani">{{harvnb|Khorasani|۲۰۰۶|pp=۳۲۶}}</ref>{{سخ}}چپ:پرچم زندیان، دوره [[کریم خان زند]]{{efn|طبق گفته دکتر کاوه فرخ http://iranpoliticsclub.net/photos/U19-Zand/index.htm}}|image_coat=|coat_alt=|symbol=|symbol_type=|image_map=Historical Atlas of Iran - Plate No. 23 (cropped).jpg|image_map_alt=|image_map_caption=نقشهٔ ایران پس از [[نادرشاه]]؛{{سخ}}از کتاب ''اطلس تاریخی ایران''، به‌مناسبت [[جشن‌های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی ایران]]–ترسیم [[سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح|سازمان نقشه‌برداری و مؤسسه جغرافیا]]–[[مؤسسه انتشارات دانشگاه تهران|نشر دانشگاه تهران]].<ref>https://archive.org/details/1350_20200920/page/n61/mode/2up</ref>|image_map2=|image_map2_alt=|image_map2_caption=|capital=[[شیراز]]، [[تهران]]،{{efn|از ۱۱۷۲ تا ۱۱۷۶ ه‍.ق تهران پایتخت کریم‌خان بود ولی سپس دوباره شیراز به پایتختی برگزیده شد. (لغت‌نامهٔ دهخدا، مدخل «طهران»)}} [[اصفهان]]،{{efn|در زمان حکومت [[علیمرادخان زند|علیمراد خان زند]]}} [[کرمان]]{{efn|در اواخر حکومت [[لطفعلی خان زند]]}}|capital_exile=|latd=|latm=|latNS=|longd=|longm=|longEW=|national_motto=|national_anthem=|common_languages=[[زبان فارسی|فارسی]] (زبان رسمی)|religion=[[شیعه دوازده‌امامی]]{{efn|شعائر مذهبی روی سکه‌های زندیه از یک سو بیانگر تضاد آشکار سیاست مذهبی حاکمان زندی با تفکر مذهبی نادرشاه و از سوی دیگر تأیید این واقعیت است که سال‌ها پس از سقوط دولت صفوی همچنان محبوبیت فزاینده آن‌ها در جامعه ایرانی زندیه با نقر شعار شیعی ادامه داشت. درنتیجه، شعائر روی سکه‌های دوره زندیه در عین آن‌که پیوندی شفاف با سنت‌های شیعی صفوی در بازتاب و تداوم آن دارد، زبانی رسا برای معرفی گفتمان موعودگرایی و منجی‌گرایی دوره زندیه است که در قالب ترویج‌اندیشه شیعه برای برون‌رفت از دوره ناامنی و ستم‌ورزی صورت می‌گرفت؛ وضعیتی که پس از سقوط صفویه تا استقرار کریم‌خان در جامعه ایران رخ داده بود.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=ترویج شعائر شیعی بر روی سکه‌های دوره زندیه (PDF)|نشانی=https://www.shiitestudies.com/article_253937_f0a0e2fbc9932ac25775500332c7859f.pdf|وبگاه=فصلنامه شیعه‌شناسی|بازبینی=2023-09-11|کد زبان=fa}}</ref>}}|currency=|leader1=[[کریم‌خان زند]] (نخستین)|leader2=[[لطفعلی‌خان زند]] (واپسین)|leader3=|leader4=|year_leader1=۱۷۵۱ میلادی – ۱۷۷۹ میلادی|year_leader2=۱۷۸۹ میلادی – ۱۷۹۴ میلادی|year_leader3=|year_leader4=|title_leader=وکیل‌الرعایا|representative1=|representative2=|representative3=|representative4=|year_representative1=|year_representative2=|year_representative3=|year_representative4=|title_representative=|deputy1=|deputy2=|deputy3=|deputy4=|year_deputy1=|year_deputy2=|year_deputy3=|year_deputy4=|title_deputy=|legislature=|house1=|type_house1=|house2=|type_house2=|stat_year1=|stat_area1=|stat_pop1=|stat_year2=|stat_area2=|stat_pop2=|stat_year3=|stat_area3=|stat_pop3=|stat_year4=|stat_area4=|stat_pop4=|stat_year5=|stat_area5=|stat_pop5=|footnotes=|image_flag2=File:Zand "Ya Karim" Flag.png|image_symbol=}}

'''زندیان''' یا '''زندیه''' (۱۱۲۹–۱۱۷۴ ه‍.ش) دودمان [[مردمان ایرانی‌تبار|ایرانی]] حاکم بر ایران بود، که پس از فروپاشی [[ایران افشاری|افشاری‌ها]] و تا برآمدن [[ایران قاجاری|قاجارها]] به درازای ۴۵ سال در سرزمین [[ایران]] به جز [[بلوچستان]]<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = [[احسان یارشاطر|یارشاطر، احسان]]|عنوان= میر نصیر خان اول بلوچ، بلوچستان ایران را به وسیله جنگ تابع خانات کلات کرد|نشانی=https://www.iranicaonline.org/articles/brahui|quote= میر نصیر خان احمدزهی معروف به میر نصیر خان اول بلوچ مراکز بلوچستان ایران را از جمله [[خاش]]، [[دزآپ]]([[زاهدان|زاهدان کنونی]])، [[بمپور]]، [[قصرقند]] را به وسیله جنگ تابع حاکمیت [[خانات کلات]] کرد با این وجود بین سال های ۱۷۴۷ تا ۱۷۵۸ [[خانات کلات]] اسما تابع حکومت [[درانی|دُرانی افغانستان]] بودند اما حاکمیت مستقل داشتند و بعد از معاهده کلات در سال ۱۷۵۸ بین میر نصیر خان اول بلوچ و احمدشاه درانی افغان، [[خانات کلات]] حاکمیت کاملا مستقل توسط میر نصیر خان اول بلوچ دست یافت و ملزم به پرداخت هیچ خراجی به حکومت [[درانی|دُرانی افغانستان]] نشد، فقط در ازای پول نیروهای نظامی فراهم می کرد.| ناشر = دانشنامه ایرانیکا|تاریخ = |تاریخ بازبینی=۱۶ اکتبر ۲۰۲۴ }}</ref><ref name="Naseer Dashti 280">{{cite book|author=ناصر دشتی|title=بلوچ و بلوچستان: گزارشی تاریخی از آغاز تا سقوط دولت بلوچ|url=https://books.google.com/books?id=T0Jg3q33mkgC&pg=PA280|access-date=۱۶ October ۲۰۲۴|date=8 October 2012|publisher=Trafford Publishing|isbn=978-1-4669-5897-5|pages=190, 280}}</ref>و [[خراسان]]{{sfn|Perry|2011|pp=۵۶۱–۵۶۴}} حکومت کردند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=کتاب کریم خان زند تألیف پناهی سمنانی صفحه ۲۵}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=کتاب زینة التواریخ. میرزا محمد رضی مستوفی کاتب دربار زند. نسخه خطی}}</ref><ref name=":0">{{یادکرد وب|عنوان=ZAND DYNASTY|نشانی=https://www.iranicaonline.org/articles/zand-dynasty|وبگاه=[[دانشنامه ایرانیکا]]|بازبینی=2023-09-11|کد زبان=fa|نویسنده=John Perry|تاریخ=2010-03-15}}</ref>

این دودمان به سردمداری [[کریم‌خان زند]] در سال ۱۱۶۳ هجری قمری در ایران به قدرت رسید. او در آغاز یکی از فرماندهان سپاه [[نادرشاه|نادرشاه افشار]] بود که پس از مرگ نادر با همراهانش بازگشت.<ref>طباطبایی، جواد. ''تأملی دربارهٔ ایران، جلد نخست، دیباچه‌ای بر نظریهٔ انحطاط ایران''. نشر نگاه معاصر. تهران. چاپ پنجم. ۱۳۸۵</ref> او پادشاهی ظاهری را به [[شاه اسماعیل سوم]] سپرد و برای خود عنوان [[وکیل‌الرعایا]] را برگزید. وی که به‌طور موقت، شهر [[ملایر]] را پایتخت خود نمود، توانست بر تمام ایران مسلط شود و سپس<ref>کتاب خواجه تاجدار</ref><ref>تاریخ اجتماعی سیاسی زندیه</ref> شهر [[شیراز]] را پایتخت خود گردانید. [[ارگ کریم‌خان]]، [[بازار وکیل]]، [[حمام وکیل (شیراز)|حمام وکیل]] و [[مسجد وکیل]] در شهر شیراز از جمله بناهایی هستند که از دوران حکومت وی به یادگار مانده است.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=https://pinorest.com/mag/vakil-historical-bath/ |عنوان=حمام وکیل شیراز کجاست و چه ویژگی‌هایی دارد؟ | ناشر =پینورست |تاریخ =۱۴۰۰ |تاریخ بازبینی=}}</ref><ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=https://www.daneshchi.ir/تحقیق-مختصر-در-مورد-ارگ-کریم-خان-زند/ |عنوان=تحقیق مختصر دربارهٔ ارگ کریم خان (شیراز) | ناشر =دانش چی |تاریخ ۱۳۹۸= |تاریخ بازبینی=}}</ref><ref>{{یادکرد وب |نویسنده= |نشانی=http://isfahan.irib.ir/-/ارگ-کریمخان-زند-انگلیسی |عنوان=ارگ کریمخان زند (انگلیسی) |ناشر=صدا و سیمای مرکز اصفهان |تاریخ=بهمن ۱۳۹۴ |تاریخ بازبینی= |archive-date=۱۹ اکتبر ۲۰۲۰ |archive-url=https://web.archive.org/web/20201019234053/http://isfahan.irib.ir/-/%D8%A7%D8%B1%DA%AF-%DA%A9%D8%B1%DB%8C%D9%85%D8%AE%D8%A7%D9%86-%D8%B2%D9%86%D8%AF-%D8%A7%D9%86%DA%AF%D9%84%DB%8C%D8%B3%DB%8C |url-status=dead}}</ref><ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=https://www.hamshahrionline.ir/news/47080/آشنایی-با-بازار-وکیل-شیراز-فارس |عنوان=آَشنایی با بازار وکیل شیراز | ناشر =همشهری آنلاین |تاریخ =فروردین ۱۳۸۷ |تاریخ بازبینی=}}</ref>
کریم‌خان زند توانست پس از فروپاشی حکومت نادرشاه در قرن هجدهم، در ابتدا بر جنوب و مرکز [[فلات ایران|ایران]] حکومت کرد. بعدها قلمروی حکمرانی اش را به سرعت گسترش داده و بخش اعظمی از سایر نقاط ایران معاصر به جز [[بلوچستان]]<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = [[احسان یارشاطر|یارشاطر، احسان]]|عنوان= میر نصیر خان اول بلوچ، بلوچستان ایران را به وسیله جنگ تابع خانات کلات کرد|نشانی=https://www.iranicaonline.org/articles/brahui|quote= میر نصیر خان احمدزهی معروف به میر نصیر خان اول بلوچ مراکز بلوچستان ایران را از جمله [[خاش]]، [[دزآپ]]([[زاهدان|زاهدان کنونی]])، [[بمپور]]، [[قصرقند]] را به وسیله جنگ تابع حاکمیت [[خانات کلات]] کرد با این وجود بین سال های ۱۷۴۷ تا ۱۷۵۸ [[خانات کلات]] اسما تابع حکومت [[درانی|دُرانی افغانستان]] بودند اما حاکمیت مستقل داشتند و بعد از معاهده کلات در سال ۱۷۵۸ بین میر نصیر خان اول بلوچ و احمدشاه درانی افغان، [[خانات کلات]] حاکمیت کاملا مستقل توسط میر نصیر خان اول بلوچ دست یافت و ملزم به پرداخت هیچ خراجی به حکومت [[درانی|دُرانی افغانستان]] نشد، فقط در ازای پول نیروهای نظامی فراهم می کرد.| ناشر = دانشنامه ایرانیکا|تاریخ = |تاریخ بازبینی=۱۶ اکتبر ۲۰۲۴ }}</ref><ref name="Naseer Dashti 280">{{cite book|author=ناصر دشتی|title=بلوچ و بلوچستان: گزارشی تاریخی از آغاز تا سقوط دولت بلوچ|url=https://books.google.com/books?id=T0Jg3q33mkgC&pg=PA280|access-date=۱۶ October ۲۰۲۴|date=8 October 2012|publisher=Trafford Publishing|isbn=978-1-4669-5897-5|pages=190, 280}}</ref>و [[خراسان]]{{sfn|Perry|2011|pp=۵۶۱–۵۶۴}} را به دست آورد. سرزمین‌های امروزی [[ارمنستان]]، [[آذربایجان]] و [[گرجستان]] تحت کنترل خانات‌هایی بودند که به‌طور [[دوژور|رسمی]] بخشی از قلمروی زندیان محسوب می‌شدند اما به‌طور [[دفاکتو|بالفعل]] خودمختار بودند. همچنین برادر وی، [[صادق‌خان زند]] نیز موفق شد در سال ۱۱۸۹ ق. [[بصره]] را از [[امپراتوری عثمانی]] جدا کرده و به ایران پیوست نماید و از این طریق نفوذ ایران را بر سراسر [[اروندرود]] مسلم گرداند.<ref name="سرپوش">{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=https://www.sarpoosh.com/biography/celebrities-historical/biography-karimkhanzand-32.html |عنوان=زندگینامه کریم خان زند ملقب به وکیل الرعایا | ناشر =سرپوش |تاریخ =۱۴۰۰ |تاریخ بازبینی=}}</ref>

جزیره [[بحرین]] نیز در اختیار شیخ‌نشین خودمختار [[آل مذکور]] [[بوشهر]] بود که از طرف زندیان بر آنجا حکمرانی می‌کرد.<ref>{{Cite book|last=Floor|first=Willem M.|url=https://books.google.com/books?id=xZWiIAAACAAJ|title=The Persian Gulf: The Rise of the Gulf Arabs: the Politics of Trade on the Persian Littoral, 1747-1792|date=2007|publisher=Mage Publishers|isbn=978-1-933823-18-8|language=en}}</ref>

== ریشه ==
{{اصلی|طایفه زند}}
[[دانشنامه ایرانیکا]] زندها را [[مردمان ایرانی‌تبار|ایرانی‌تبار]] و طایفه ای شبانی از شاخهٔ لک و در ادامه لکها را گروهی از «لرهای شمالی» می‌داند که در زاگرس داخلی و دشت همدان سکوت داشته‌اند.<ref name=ToolAutoGenRef2>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = http://www.iranicaonline.org/articles/karim-khan-zand |عنوان =KARIM KHAN ZAND | ناشر =[[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] |تاریخ = ۱۵ دسامبر ۲۰۱۵|تاریخ بازدید = ۲ مارس ۲۰۱۶}}</ref> [[علیمرادخان زند|علیمراد خان زند]] ششمین حاکم زند، جد خود ایناق خان زند را لر می‌داند و در ادامه خود را لر توصیف می‌کند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=کوچه هفت پیچ باستانی پاریزی (ص۴۲۱)}}</ref> [[دانشنامه بریتانیکا]] که به زندگی‌نامه کریم خان زند (سر سلسلهٔ این خاندان) پرداخته، کریم خان زند را حاکمی ایرانی از قبیله ای فروتن معرفی کرده اما مستقیماً به قومیت یا تعلق ایلیاتی زندیان اشاره ای نکرده است.<ref>[https://www.britannica.com/biography/Karim-Khan-Zand-Mohammad کریم خان زند (محمد)]، دانشنامه بریتانیکا</ref>
دودمان زند به رهبری کریمخان زند در سال ۱۱۶۳ هجری شمسی در ایران به قدرت رسیدند.
شرفنامه بدلیسی آورده که خوانین زند خود را از قوم [[لر]] معرفی می‌کردند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=شرفنامه بدلیسی، قاموس اعلام الترکی}}</ref>
دانشنامهٔ جهان اسلام زندها را از طوایف لک می‌داند که به گفتهٔ این منبع «شاخه ای از ایل لر» بوده‌اند.<ref>[https://rch.ac.ir/article/Details/14735 دانشنامه جهان اسلام]، زندیان</ref>
ویلیام فرانکلین در کتاب «از بنگال به ایران» ایل زند را یکی از طوایف لک معرفی کرده است.<ref>[https://library.art.ac.ir/inventory/405/12086.htmاز بنگال به ایران]{{پیوند مرده}}، ویلیام فرانکلین، مشاهدات سفر از بنگال به ایران (در سال‌های ۱۷۸۷–۱۷۸۶ میلادی)</ref>
در کتاب «پیشینهٔ ایرانیان» تألیف [[عبدالعظیم رضایی]] زندیان از ایل لک و از طوایف لر معرفی شده‌اند.<ref>[https://eliteraturebook.com/books/pdf/17650/پیشینه+ایرانیان+-+جلد+دوم+(از+ظهور+اسلام+تا+انقراض+قاجاریه) پیشینه ایرانیان] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20240218010111/https://eliteraturebook.com/books/pdf/17650/%D9%BE%DB%8C%D8%B4%DB%8C%D9%86%D9%87+%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%A7%D9%86+-+%D8%AC%D9%84%D8%AF+%D8%AF%D9%88%D9%85+(%D8%A7%D8%B2+%D8%B8%D9%87%D9%88%D8%B1+%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85+%D8%AA%D8%A7+%D8%A7%D9%86%D9%82%D8%B1%D8%A7%D8%B6+%D9%82%D8%A7%D8%AC%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D9%87) |date=۱۸ فوریه ۲۰۲۴ }}، تألیف عبدالعظیم رضایی، صفحهٔ ۹۰۷ کتاب</ref> در کتاب «تهران به روایت تاریخ» اثر مسعود نوربخش از زندها به عنوان طایفه ای لک از ایل زند یاد شده است که در روستای دیه پری در ملایر به شغل گله داری اشتغال داشتند.<ref>[https://eliteraturebook.com/books/pdf/14994/تهران+به+روایت+تاریخ+(جلد+اول)%3A+تهران+از+عهد+باستان+تا+عصر+ناصری تهران به روایت تاریخ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20240218012148/https://eliteraturebook.com/books/pdf/14994/%D8%AA%D9%87%D8%B1%D8%A7%D9%86+%D8%A8%D9%87+%D8%B1%D9%88%D8%A7%DB%8C%D8%AA+%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE+(%D8%AC%D9%84%D8%AF+%D8%A7%D9%88%D9%84):+%D8%AA%D9%87%D8%B1%D8%A7%D9%86+%D8%A7%D8%B2+%D8%B9%D9%87%D8%AF+%D8%A8%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86+%D8%AA%D8%A7+%D8%B9%D8%B5%D8%B1+%D9%86%D8%A7%D8%B5%D8%B1%DB%8C |date=۱۸ فوریه ۲۰۲۴ }}، تألیف مسعود نوربخش، فصل چهارم، صفحهٔ ۱۴۹ کتاب</ref>
[[شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری|دائرةالمعارف شرح حال رجال ایران]] که به تاریخ زندگی رجال ایران در قرن‌های ۱۲، ۱۳ و ۱۴ هجری می‌پردازد، زندیه را شعبه ای از طایفهٔ لک می‌داند و به نقل از [[جان ملکم|سر جان ملکم]] راجع به وجه تسمیه زند چنین می‌آورد: «برخی بر آنند که این طایفه را زند به جهت آن خواندند که [[زرتشت]] محافظت از کتاب [[زند اوستا]] را به ایشان محول کرده بود.»<ref>[//fa.wikisource.org/w/index.php?title=برگه:شرح_حال_رجال_ایران_در_قرن_۱۲_و۱۳_و_۱۴_هجری،_جلد_۳.pdf/۱۶۸&action=edit&redlink=1 شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و۱۳ و ۱۴ هجری]، جلد ۳، صفحهٔ ۱۶۸</ref>

در کتاب ایران نامک نوشته شده کریم خان زند معمولاً به زبان لری یا فارسی سخن می‌گفت.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=کتاب ایران نامک، امان الهی قریشی، نسخهٔ چاپی، ص(۲۹۱)}}</ref>منابع بسیار دیگر نیز آمده که طایفه زند '''از [[مردم لر|قوم لر]] به‌شمار می‌آمدند که در میانه زاگرس و دشت‌های همدان به روش دامداری می‌زیستند<ref>{{یادکرد وب|نشانی=https://www.cgie.org.ir/popup/fa/system/contentprint/142975|وبگاه=www.cgie.org.ir|بازبینی=2023-03-05|عنوان=کریم خان زند دائرة المعارف بزرگ اسلامی}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=روزنامه هگمتانه {{!}} محله‌های همدان در دوران زندیه|نشانی=http://www.hegmataneh-news.ir/sl/32909|وبگاه=www.hegmataneh-news.ir|بازبینی=2023-03-05}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=کریم‌خان زند چگونه به موقوفات توجه نشان می‌داد|نشانی=https://www.cgie.org.ir/fa/news/201671/کریم‌خان-زند-چگونه-به-موقوفات-توجه-نشان-می‌داد|وبگاه=www.cgie.org.ir|بازبینی=2023-03-05|کد زبان=fa}}</ref>'''کتاب «تاریخ مفصل اسلام» که بخشی از آن به تاریخ ایران پس از اسلام اختصاص یافته، با اشاره به نام کریم خان، طایفهٔ زند را شعبهٔ کوچکی از طایفهٔ لک می‌داند.<ref>تاریخ مفصل اسلام، سلسلهٔ زندیه، ۱۱۹۳−۱۱۶۳ه</ref> بسیاری از منابع از زندها به عنوان ایلی از [[مردم لر]] یاد کرده‌اند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=مجمل التواریخ، ابوالحسن بن محمد امین گلستانه(۴۷۶)}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=سفرنامه کارستن نیبور، ترجمه پرویز رجبی، (ص۱۶۸)}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=سفرنامه مسعودمیرزا ظل سلطان (ص۹۷)}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=کریم خان زند، پناهی سمنانی، (ص۲۵)}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=مسافرت به ایران و ارمنستان، پ.آ. ژوبر، ترجمه محمود هدایت (ص۱۳۵)}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=تاریخ ایران از دوران باستان تا قرن هیجدهم میلادی، پیگولوسکایا، ترجمه کریم کشاورز(۶۱۴)}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=نسخه خطی کتاب نامهٔ خسروان، نوشتهٔ جلال‌الدین میرزا قاجار در دوران ناصرالدین شاه است (صفحه 412 و 413، چاپ سنگی)}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=تاریخ محمدی، احسن التواریخ، (ص۱۴۰)}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=هزارفامیل، علی شعبانی، (ص۵ و ۳۲)}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=تاریخ ایران باستان تا امروز، ترجمه کیخسرو کشاورزی، (۲۹۹)}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=کریم خان زند، دکتر عبدالحسین نوائی (فصل۲ص۱)}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=لطفعلی خان زند، پناهی سمنانی (ف۲)}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=مردم‌شناسی ایران، هنری فیلد، ترجمه عبدالله فریار (ص۱۳۳)}}</ref>در برخی منابع، زند و لک جدا از هم ذکر شده‌اند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=نسخه خطی عساکر فیروزی. تألیف: میرزامحمد حسین مستوفی. . ص. ۳۱}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی. تألیف: گای لسترنج ترجمه: محمود عرفان ص. ۳۳}}</ref> در کتاب «کریم خان زند نیکوترین زمامدار تاریخ ایران» تألیف پناهی سمنانی آمده که زندها به دلیل عدم شهرت به لک معروف شدند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=کریم خان زند نیکوترین زمامدار تاریخ ایران. تألیف: پناهی سمنانی ص. ۲۵و ۲۶}}</ref>

بسیاری از منابع، زندها را از [[مردم لک]] می‌دانند.<ref>[https://www.magiran.com/article/3269208 جلوس آخرین فرمانروای زندیه بر تخت سلطنت]، روزنامهٔ صبح ایران، دنیای اقتصاد</ref><ref>[https://sobhesahel.com/news/59441/13-صفر؛-سالروز-درگذشت-%C2«ÙØ±ÙÙ-Ø®Ø§Ù-Ø²ÙØ¯%C2»Ø-ÙØ¤Ø³Ø³-Ù-ÙØ±ÙØ§ÙØ±ÙØ§Ù-Ø³ÙØ³ÙÙâ-Ø²ÙØ¯ÙÙ13 صفر؛ سالروز درگذشت «کریم خان زند»، مؤسس و فرمانروای سلسله زندیه]، صبح ساحل</ref><ref>[https://avalfars.ir/گذری-بر-تاریخ-زندگی-کریمخان-زند-وکیل/ نگاهی به تاریخ زندگی کریم‌خان زند وکیل الرعایای ایران در شیراز]، اول فارس</ref><ref>[https://www.aftabir.com/government/iran/history/duration/zand_sketch_base.php اصل و نسب طایفه زند]، آفتاب آنلاین</ref><ref>[https://www.tabnak.ir/fa/tags/231298/1/کریم-خان-زند در مورد کریم خان زند]، تابناک</ref><ref>[http://kashkan.ir/1391/11/22/عکس-ماکت-دربار-کریم-خان-زند-لک-تبار/ عکس/ ماکت دربار کریم خان زند لک تبار]، کشکان</ref><ref>[https://palizbook.ir/کریم-خان-زند/ کریم خان زند]، پالیز بوک</ref><ref>[https://lamtakam.com/dictionaries/dehkhoda/400647/ کریم خان زند لام تا کام]</ref><ref>[https://www.sarpoosh.com/biography/celebrities-historical/biography-karimkhanzand-32.htmlزندگینامه کریم خان زند ملقب به وکیل الرعایا]{{پیوند مرده}}، سرپوش</ref>

سلسلهٔ زندیه به دست [[کریم‌خان زند]]، رئیس [[طایفه زند]] بنیان نهاده‌شد.<ref>{{یادکرد وب|نویسنده = |نشانی = https://www.iranicaonline.org/articles/lak-tribe|عنوان =LAK TRIBE|ناشر =[[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] |تاریخ = ۱۵ دسامبر ۲۰۱۵|تاریخ بازدید = ۲ مارس ۲۰۱۶}}</ref> به عقیده برخی، از دوران حکومت [[آل بویه]] از قرن دهم میلادی به این سو خاندان زند نخستین خاندان ایرانی بود که بر ایران حکم‌رانی کرد.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=IRAN ii. IRANIAN HISTORY (2) Islamic period (p – Encyclopaedia Iranica|نشانی=https://iranicaonline.org/articles/iran-ii2-islamic-period-page-4|وبگاه=iranicaonline.org|بازبینی=2020-07-22}}</ref>
طایفهٔ زند گروهی بودند با معیشت شبانی که در اراضی دامنهٔ زاگرس دهستان [[پری (ملایر)|پری]] و کمازان در نزدیکی [[ملایر]] امروزی زندگی می‌کردند و به وسیله [[نادرشاه]] به خراسان کوچ اجباری شده و در [[دره گز]] اسکان داده شدند. در برخی منابع نیز زند و لک جدا از هم ذکر شده‌اند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=نسخه خطی عساکر فیروزی. تألیف: میرزامحمد حسین مستوفی. . ص. ۳۱}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان= جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی. تألیف: گای لسترنج ترجمه: محمود عرفان ص. ۳۳}}</ref> در کتاب «کریم خان زند نیکوترین زمامدار تاریخ ایران» تألیف پناهی سمنانی آمده که زندها به دلیل عدم شهرت به لک معروف شدند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان= کریم خان زند نیکوترین زمامدار تاریخ ایران. تألیف: پناهی سمنانی ص. ۲۵و ۲۶}}</ref> اگرچه در برخی از منابع آمده که زندها به دلیل عدم شهرت به لک معروف شدند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=کریم خان زند نیکوترین زمامدار تاریخ ایران. تألیف: پناهی سمنانی ص. ۲۵و ۲۶}}</ref> ولی به‌طور کلی همهٔ منابع کریم‌خان و جانشینان او را از طایفهٔ زند می‌دانند. برخی نیز معتقدند زندها ممکن است [[مردم کرد|کرد]] باشند.{{sfn|Perry|2010}}<ref name="Cambridge">''...the bulk of the evidence points to their being one of the northern Lur or Lak tribes, who may originally have been immigrants of Kurdish origin.'', Peter Avery, William Bayne Fisher, Gavin Hambly, Charles Melville (ed.), ''The Cambridge History of Iran: From Nadir Shah to the Islamic Republic'', Cambridge University Press, 1991, {{ISBN|978-0-521-20095-0}}, [https://books.google.com/books?id=H20Xt157iYUC&pg=PA64 p. 64.]</ref>

== پیروزی کریم‌خان زند ==
{{تاریخ ایران}}
پس از مرگ [[نادرشاه]]، کریم‌خان نیرویی جمع‌آوری کرده و با دو خان بختیاری به نام‌های [[ابوالفتح‌خان بختیاری]] و [[علی‌مردان‌خان چهارلنگ]]، ائتلافی را به وجود آورده و ابوتراب میرزا که از سوی مادری به [[دودمان صفوی]] منسوب بود را با نام [[شاه اسماعیل سوم]] به شاهی برگزیدند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=کتاب تاریخ کامل ایران. حسن پیرنا و عباس اقبال اشتیانی ۴۵۲}}</ref> در این اتحاد علی‌مردان خان، وکیل‌الدوله (نایب‌السلطنه) بود و ابوالفتح‌خان، حاکم [[اصفهان]]، کریم‌خان نیز فرماندهی سپاه را برعهده داشت. با گذشت زمان، علی‌مردان خان، ابوالفتح‌خان را کشته و بر دیگر همراهش کریم خان نیز شورید ولی سرانجام پیروزی با کریم‌خان بود.<ref>محمد رجبی نیری، تاریخ زندیه، انتشارات مصباح، ۱۳۷۶</ref><ref>طباطبایی، جواد. ''تأملی دربارهٔ ایران، جلد نخست، دیباچه‌ای بر نظریهٔ انحطاط ایران''. نشر نگاه معاصر. تهران. چاپ پنجم. ۱۳۸۵. ۱۰۶–۱۰۷</ref>

کریم خان پس از شانزده سال مبارزه دایمی توانست بر تمامی حریفان خود از جمله [[محمدحسن‌خان قاجار]] و [[آزادخان افغان]] غلبه کند و سرزمین‌های مرکزی، شمالی، غربی و جنوبی ایران را در اختیار بگیرد. او به انگلیسی‌ها بدبین بود و معتقد بود که انگلیسی‌ها قصد دارند که ایران را نیز مانند [[راج بریتانیا|هندوستان]] به یک سرزمین مستعمره تبدیل کنند. برادر وی، [[صادق‌خان زند|صادق خان]]، نیز موفق شد در سال ۱۱۸۹ ه‍.ق [[بصره]] را برای مدت کوتاهی از حکومت عثمانی جدا کند و به این ترتیب، نفوذ دولت ایران را بر سراسر [[اروندرود]] اعمال نماید.

== زندیان پس از کریم‌خان زند ==
پس از درگذشت کریم خان، جانشینان او به جان هم افتادند و با جنگ و نزاع‌های مستمر، زمینهٔ تقویت و کسب اقتدار [[آقامحمدخان قاجار|آقامحمدخان]] و [[دودمان قاجار]] را فراهم آوردند. در سال ۱۲۰۹ هجری قمری [[لطفعلی‌خان زند|لطفعلی‌خان]] آخرین فرمانروای زند، به دست آقامحمدخان کشته شد. آقامحمدخان با به دست آوردن شهر [[شیراز]] دست به کشتار کسانی که از دودمان زند بودند، زد، پسران لطفعلی‌خان را اخته نمود و دستور تجاوز جنسی به زن باردار و دختر لطفعلی‌خان زند و دیگر زنان این دودمان را داد و گروهی از افراد طایفهٔ زند نیز به اطراف متواری شدند تا دست آقامحمدخان به آنان نرسد.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده= |نشانی=http://www.asrislam.com/fa/news/8689/عاقبت-لطفعلی-خان-زند |عنوان=عاقبت لطفعلی‌خان زند |ناشر=عصر اسلام |تاریخ=خرداد ۱۳۹۸ |تاریخ بازبینی=۱۴۰۱-۰۵-۲۸ |archive-date=۲۸ مه ۲۰۲۳ |archive-url=https://web.archive.org/web/20230528095930/http://www.asrislam.com/fa/news/8689/%D8%B9%D8%A7%D9%82%D8%A8%D8%AA-%D9%84%D8%B7%D9%81%D8%B9%D9%84%DB%8C-%D8%AE%D8%A7%D9%86-%D8%B2%D9%86%D8%AF |url-status=dead}}</ref><ref>{{یادکرد وب |نویسنده= |نشانی=https://www.centralclubs.com/topic-t58612.html |عنوان=ماجرای تجاوز جنسی به لطفعلی خان زند و همسر باردارش |ناشر=مرکز انجمن‌های تخصصی |تاریخ=مرداد ۱۳۸۸ |تاریخ بازبینی=۱۳۸۸-۰۵-۲۶ |archive-date=۲۳ ژانویه ۲۰۲۱ |archive-url=https://web.archive.org/web/20210123004115/https://www.centralclubs.com/topic-t58612.html |url-status=dead}}</ref> آقامحمدخان عده‌ای از وابستگان نزدیک این دودمان را با خود به تهران آورد و در قلعه‌ای قدیمی در [[یافت‌آباد]] امروزی زندانی نمود که در اواخر سلسله قاجار توانستند اراضی اطراف را به دست آورده و همان‌جا اقامت کنند و دیگر وابستگان این دودمان یا کشته شدند یا به [[امپراتوری عثمانی|عثمانی]] گریخته یا مهاجرت کردند تا جان زن و فرزندانشان در امان باشد. امروزه در استان‌های [[استان لرستان|لرستان]]، [[کرمانشاه]]، [[کردستان]]، [[همدان]]، [[استان کهگیلویه و بویراحمد|کهگیلویه و بویراحمد]]، [[استان فارس|فارس]]، [[کرمان]] و خراسان بازماندگان طایفه زند زندگی می‌کنند.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی=https://www.hedayatmizan.ir/site/content/56862 |عنوان=سلسله زندیه | ناشر = مؤسسه فرهنگی و آموزشی هدایت میزان|تاریخ =فروردین ۱۴۰۱ |تاریخ بازبینی=}}</ref>

دستگاه دیوانی زند به رهبری [[حاج ابراهیم کلانتر]] که به لطفعلی‌خان خیانت کرده بود، به قاجارها پیوست و به جز تنی چند که به واپسین فرمانروای زند تا دم مرگ وفادار ماندند، دیگران رویهٔ ابراهیم خان را پیش گرفتند.

با وجود سقوط حکومت بخش اعظمی از لرهای غرب ایران در هواداری از خاندان زند در کشمکش با دولت قاجار بودند. از جمله این مخالفان قاجار [[اسدخان بختیاروند]] بود که در زمان [[فتحعلی‌شاه]] با حکومت به شرط منافع ملی ایران مصالحه کرد و یکی از فرماندهان ارتش قاجاری شد.<ref>{{یادکرد وب |نویسنده = |نشانی = http://www.pishkhaan.net/Archive/1393/10/13931014/Ebtekaar6998107101116494852169507.pdf |عنوان = عراق و جای پای عثمانی |ناشر = ابتکار |تاریخ = |تاریخ بازدید =}}{{پیوند مرده|date=اکتبر ۲۰۱۹ |bot=InternetArchiveBot}}</ref>
[[پرونده:Vakil mosque Panorama.jpg|بندانگشتی|260x260پیکسل|[[مسجد وکیل]] در شهر [[شیراز]] یادگار [[کریم‌خان زند]]]]

== فرمانروایان زند ==
[[پرونده:Zand-gun.jpg|بندانگشتی|260px|چپ|تفنگ یکی از خانات زند در دورهٔ ابوالفتح خان]][[فهرست خان‌های زندیه]]
* [[کریم‌خان زند]]: در ۱۱۶۳ ه‍.ق در اتحادی سه‌گانه که شاه اسماعیل سوم صفوی را به پادشاهی رساند، سپهسالار ایران شد. در ۱۱۶۴ ه‍.ق با شکست علیمردان خان بختیاری، برای مدت کوتاهی وکیل‌الدولهٔ [[شاه اسماعیل سوم]] شد ولی در سال بعد از [[محمدحسن‌خان قاجار|محمدحسن خان قاجار]] شکست خورد و شاه اسماعیل سوم به محمدحسن خان پناه برد و ساکن [[بهشهر|اشرف]] شد و مقام وکالت به محمدحسن خان رسید. در ۱۱۷۱ ه‍.ق در حالی که بیشتر مناطق ایران را از دست داده بود در شیراز به محاصرهٔ محمدحسن خان درآمد ولی شیراز سقوط نکرد. یک سال بعد ورق برگشت و محمدحسن خان شکست خورد و کشته شد و شاه اسماعیل سوم دوباره نزد او بازگشت و کریم خان بار دیگر وکیل‌الدوله گردید. با مرگ شاه اسماعیل سوم در ۱۱۸۷ ه‍.ق کریم خان از به پادشاهی رساندن حیدر میرزا (فرزند شاه اسماعیل سوم) خودداری نمود و خود را [[وکیل‌الرعایا|وکیل الرعایا]] نامید.<ref>* {{یادکرد ژورنال|نام خانوادگی=دهقان نیری|نام=لقمان، و دیگران|عنوان=بحران مشروعیت صفویان و مسئله پادشاهی اسماعیل سوم|ژورنال=دانشکده ادبیات و علوم انسانی (دانشگاه اصفهان)|شماره=۵۰|سال=پاییز ۱۳۸۶|صفحه=۱–۱۶|پیوند=http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/248542/بحران-مشروعیت-صفویان-و-مسئله-پادشاهی-اسماعیل-سوم?q=بحران|زبان=fa|تاریخ بازبینی=۱۸ مه ۲۰۱۵}}</ref><ref>* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی =مدرسی طباطبایی | نام =حسین | پیوند نویسنده =حسین مدرسی طباطبایی | نام ویراستار = | نام خانوادگی ویراستار = | پیوند ویراستار = | عنوان =برگی از تاریخ قزوین: تاریخچه‌ای از آستانهٔ شاهزاده حسین و دودمان سادات مرعشی قزوین | سال =۱۳۶۱ | ناشر =کتابخانهٔ عمومی حضرت آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی | مکان =قم | شابک = | صفحه =۲۳۴–۲۳۵ | پیوند =http://download.ghaemiyeh.com/downloads/htm/2000/10457-F-13930109-barghy-az-tarikh.htm | تاریخ بازبینی =۱ اکتبر ۲۰۱۵ | archive-date =۶ مارس ۲۰۱۶ | archive-url =https://web.archive.org/web/20160306031540/http://download.ghaemiyeh.com/downloads/htm/2000/10457-F-13930109-barghy-az-tarikh.htm | url-status =dead}}</ref>{{efn|در متن مقالهٔ «بحران مشروعیت صفویان و مسئلهٔ پادشاهی اسماعیل سوم» تاریخ شکست علی‌مردان خان چهارلنگ بختیاری (وکیل‌الدولهٔ شاه اسماعیل سوم) از کریم خان زند ۱۱۶۵ ه‍.ق آمده است؛ ولی در فرمانی از شاه اسماعیل سوم به تاریخ شعبان ۱۱۶۴ ه‍.ق از کریم خان به صورت «وکیل‌الدوله محمدکریم خان زند» یاد شده است. این نشان می‌دهد که تاریخ شکست علی‌مردان خان و برکناری‌اش از مقام وکالت شاه اسماعیل سوم پیش از شعبان ۱۱۶۴ ه‍.ق بوده است.}}
* [[ابوالفتح‌خان زند]] (بار نخست، ۱۱۹۳ ه‍.ق): فرزند ارشد کریم خان که در آغاز توسط [[زکی‌خان زند]] (برادر مادری کریم خان) به فرمانروایی برگزیده شد، سپس زکی‌خان برادر کوچک‌تر ابوالفتح‌خان یعنی محمدعلی خان را شریک او در فرمانروایی کرد. با ظنین شدن زکی‌خان به او از فرمانروایی کنار گذاشته شد. در این دورهٔ کوتاه قدرت اصلی در دست زکی‌خان بود.<ref name="cgie.org.ir">* [http://www.cgie.org.ir/fa/publication/entryview/3642 دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، مدخل «ابوالفتح خان زند»]</ref>
* [[محمدعلی‌خان زند]] (۱۱۹۳ ه‍.ق): برادر کوچک‌تر ابوالفتح‌خان، که نخست شریک فرمانروایی ابوالفتح‌خان شد و سپس با برکناری برادر، یگانه فرمانروای زند گردید. در این دورهٔ کوتاه قدرت اصلی در دست زکی خان بود.<ref name="cgie.org.ir"/>
* ابوالفتح‌خان زند (بار دوم، ۲۸ جمادی‌الاول ۱۱۹۳–یکشنبه ۹ شعبان ۱۱۹۳ ه‍.ق): با کشته شدن زکی‌خان بار دیگر به فرمانروایی رسید ولی پس از مدت کوتاهی توسط صادق‌خان زند (برادر تنی کریم خان) برکنار شد.
* [[صادق‌خان زند]] (یکشنبه ۹ شعبان ۱۱۹۳–۱۸ ربیع‌الاول ۱۱۹۶ ه‍.ق): پس از محاصرهٔ نافرجام [[شیراز]]، به [[کرمان]] رفت و آن جا را تصرف کرد. با ترور زکی‌خان خود را به شیراز رساند و مدت کوتاهی فرمانروایی ابوالفتح‌خان را پذیرفت ولی اندکی بعد او را برکنار کرد و خود قدرت را به دست گرفت. سرانجام از علیمرادخان زند شکست خورد و به قتل رسید و به روایتی خودکشی کرد.

=== پایتخت شدن اصفهان ===
* [[علیمرادخان زند]] (۱۸ ربیع‌الاول ۱۱۹۶–اول ربیع‌الثانی ۱۱۹۹ ه‍.ق): وی خواهرزادهٔ زکی‌خان و کریمخان بود. او در آغاز بر [[اصفهان]] فرمان می‌راند و توانست بسیاری از رقیبان را کنار بزند و بر پایتخت زندیان یعنی [[شیراز]] دست یابد. او اصفهان را پایتخت کرد و [[صیدمرادخان زند]] را والی شیراز نمود. او یگانه جانشین کریم خان بود که به مرگ طبیعی از قدرت کنار رفت. آقامحمدخان قاجار توان فرماندهی او را می‌ستود. با این حال او به روسیه پیشنهاد کرد سرزمین‌های آن سوی ارس را به آن دولت واگذارد و در برابر فرمانروایی او از سوی روسیه به رسمیت شناخته شود و پشتیبانی گردد.<ref>* [http://www.iranicaonline.org/articles/ali-morad-khan-zand-r دانشنامهٔ ایرانیکا، مدخل «علیمراد خان زند» (به انگلیسی)]</ref>

=== پایتخت شدن دوبارهٔ شیراز ===
* [[جعفرخان زند]] (ربیع‌الثانی ۱۱۹۹–پنجشنبه ۲۵ ربیع‌الثانی ۱۲۰۳ ه‍.ق): پسر صادق‌خان و برادر مادری علیمرادخان زند بود و به همین سبب برخلاف پدر و دیگر برادرانش توسط علیمرادخان کشته نشد. پس از مرگ علیمرادخان، توانست [[باقر خان خراسگانی]] حاکم طغیان‌گر اصفهان و گماشتهٔ پیشین علیمرادخان را شکست داده، بر اصفهان مسلط شود. نخست [[شیخ ویس خان زند]] فرزند علیمرادخان را با وعدهٔ سپردن فرمانروایی و جانشینی پدرش به اصفهان کشاند و سپس او را دستگیر و کور کرد و خود اعلام فرمانروایی نمود. در زمان او اصفهان چند بار میان زندیان و قاجارها دست به دست شد و او بار دیگر شیراز را پایتخت زندیان گردانید. پس از ۴ سال فرمانروایی عده‌ای از مخالفانش از جمله صیدمرادخان زند؛ عموزادهٔ علیمرادخان؛ شبانه بر سرش ریختند و او را کشتند و سرش را از دیوار ارگ شیراز به زیر انداختند. آرامگاه او در [[حرم شاهچراغ]] قراردارد.
* [[صیدمرادخان زند]] (پنجشنبه ۲۵ ربیع‌الثانی ۱۲۰۳–۱۴ شعبان ۱۲۰۳ ه‍.ق): او از بزرگان زند بود که پس از ترور جعفر خان کمتر از چهار ماه در شیراز فرمان راند.

=== پایتخت شدن کرمان ===
* [[لطفعلی‌خان زند]] (شعبان ۱۲۰۳–چهارشنبه ۵ ربیع‌الثانی ۱۲۰۹ ه‍.ق): پسر جعفرخان و واپسین فرمانروای زند. در آغاز بر شیراز و آن گاه در [[کرمان]] - [[گرمسار|خوار]] و [[طبس]] با [[آقامحمدخان قاجار]] به نبرد پرداخت و [[ارگ بم]] را تسخیر کرد و تا مدتی [[کرمان]] را پایتخت زندیان قرار داد. آقامحمدخان قاجار به دفع او لشکر به کرمان آورد و آن جا را برای چهار ماه محاصره کرد؛ ولی سرانجام بر اثر خیانت لشکریانش که از طول محاصره ملول شده بودند؛ از پا درآمد. پس از کور شدن و شکنجهٔ بسیار به تهران انتقال داده و کشته شد. آرامگاه وی در [[امامزاده زید (تهران)|امامزاده زید]]؛ واقع در [[بازار کفاش‌ها]] در بازار تهران می‌باشد.

=== فهرست ===
{| class="wikitable"
! rowspan="2" |#
! rowspan="2" |نام
! colspan="3" |سلطنت (قمری)
! colspan="3" |زندگی (قمری)
! rowspan="2" |خویشاوندی
|-
!از
!تا
!مدت
!ولادت
!وفات
!مدت
|-
|۱
|[[کریم‌خان زند]]
|۱۱۶۳
|۱۱۹۳
|۳۰ سال
|۱۱۱۹
|۱۱۹۳
|۷۴ سال
|بنیان‌گذار
|-
|۲
|[[ابوالفتح‌خان زند]]
|۱۱۹۳
|۱۱۹۳
|۳ ماه
|۱۱۶۹
|۱۲۰۲
|۳۳ سال
|پسر [[کریم‌خان زند|کریم‌خان]] (قدرت اصلی در دست [[زکی‌خان زند]] بود)
|-
|۳
|[[محمدعلی‌خان زند]]
|۱۱۹۳
|۱۱۹۳
|۳ ماه
|۱۱۷۴
|۱۱۹۳
|۱۹ سال
|پسر [[کریم‌خان زند|کریم‌خان]] (قدرت اصلی در دست [[زکی‌خان زند]] بود)
|-
|۴
|[[ابوالفتح‌خان زند]]
|۱۱۹۳
|۱۱۹۳
|۳ ماه
|۱۱۶۹
|۱۲۰۲
|۳۳ سال
|پسر [[کریم‌خان زند|کریم‌خان]]
|-
|۵
|[[صادق‌خان زند]]
|۱۱۹۳
|۱۱۹۶
|۲ سال و ۵ ماه
|...
|۱۱۹۶
|...
|برادر تنی [[کریم‌خان زند|کریم‌خان]]
|-
|۶
|[[علیمرادخان زند|علی‌مرادخان زند]]
|۱۱۹۶
|۱۱۹۹
|۳ سال
|۱۱۵۴
|۱۱۹۹
|۴۵ سال
|خواهرزادهٔ [[زکی‌خان زند|زکی‌خان]] / خواهرناتنی‌زادهٔ [[کریم‌خان زند|کریم‌خان]] / خواهرناتنی‌زادهٔ [[صادق‌خان زند|صادق‌خان]] / داماد [[کریم‌خان زند|کریم‌خان]]
|-
|۷
|[[جعفرخان زند]]
|۱۱۹۹
|۱۲۰۳
|۴ سال
|...
|۱۲۰۳
|...
|پسر [[صادق‌خان زند|صادق‌خان]]
|-
|۸
|[[صیدمرادخان زند]]
|۱۲۰۳
|۱۲۰۳
|۴ ماه
|...
|۱۲۰۳
|...
|پسرعموی [[علیمرادخان زند|علی‌مرادخان]]
|-
|۹
|[[لطفعلی‌خان زند|لطف‌علی‌خان زند]]
|۱۲۰۳
|۱۲۰۹
|۶ سال
|۱۱۸۳
|۱۲۰۹
|۲۶ سال
|پسر [[جعفرخان زند]]
|}

== رابطه با دیگر کشورها ==
زندیان با [[انگلستان]] دارای پیوندهای بازرگانی بودند و برخی سران این دودمان همچون واپسین شاهشان لطفعلی‌خان برخوردهای نزدیک و دوستانه‌ای با نمایندگان این کشور داشتند. هرچند برخورد کریم خان با انگلیسی‌ها در تاریخ پُرآوازه است؛ وی چینی‌های پیشکشی انگلیسی‌ها را در پیش رویشان شکست و ظرف‌های مسی ایرانی را به زمین زد و گفت که می‌بینید مال ما بهتر است و نیازی به ظرف‌های شما نداریم؛ ولی می‌نماید این از عاقبت اندیشی بنیان‌گذار این دودمان بوده باشد چه که هندوستان به تازگی به [[استعمار]] انگلیسی‌ها درآمده بود؛ ولی با این همه وی به شرکت انگلیسی هند شرقی [[پروانه (سند)|پروانه]] زدن تجارتخانه در [[بوشهر]] را داد و تسهیلاتی بدیشان بخشید. انگلیسی‌ها پارچه‌های پشمی به ایران می‌آوردند و در برابر کریم خان ایشان را از حق گمرک معاف نمود؛ ولی بازرگانان انگلیسی حق بیرون بردن طلا و نقره را از ایران نداشتند و ناچار بودند برای بهای کالاهای خویش کالاهای ایرانی خریداری کنند.

فتح [[بصره]] در سال ۱۷۷۵ نیز از سوی کریم خان برای از رونق انداختن بازرگانی عثمانی و رونق بخشیدن به بندرهای ایران بود چه که پنج سال پیش از آن بازرگانان انگلیسی تجارتخانه خویش را در بوشهر بسته و در بصره برپا نموده بودند و با چیرگی بر بصره آن‌ها چاره‌ای نداشتند جز اینکه شرط‌های ایران را در راه بازرگانی بپذیرند.

[[هلند]] نیز در آن زمان هماورد بازرگانی انگلستان بود، این کشور در این زمان [[جزیره خارگ]] را اشغال کرد و آن را محور بازرگانی خویش با ایران و عثمانی قرار داد ولی دیری نگذشت که در سال ۱۷۷۶ راهزنی به نام [[میر مهنا|میرمهنا]] ظاهراً به اشاره زندیان خارک را گرفت و هلندی‌ها را بیرون راند.

همچنین [[روسیه]] نیز پیوندهای بازرگانی گسترده‌ای در این روزگار با زندیان داشته‌اند.

در نیمه دوم سده هجدهم اروپاییان حرکت‌های استعماری خویش را در شرق آغاز کرده بودند و کریم خان از این جنبش اینان هشیار بوده و به پیروانش نیز هشدار می‌داده است.

== وضع توده‌ها در دوره زندیان ==
[[پرونده:سکه‌های دوره زندیه.jpg|بندانگشتی|420x420پیکسل|سکه‌های دوره زندیه ([[نارنجستان قوام|موزه نارنجستان قوام]])]]
دوره زند به دو بخش شهریاری کریم خان و دوره پس ازآن بخش پذیر است.

=== وضعیت مردم در زمان پادشاهی کریم‌خان ===
او که مرد ساده‌زیست بود به تجملات و انباشتن دارایی کششی نداشت و بیشتر سرمایه کشور را به مصرف نیازهای درونی کشور می‌رساند. او دوست داشت مردم در آرامش و آسایش و شادی زندگی بکنند و در راه این آرزوی خویش می‌کوشید. او که انسانی بی‌آلایش بود در توده مردم حاضر می‌شد و از روزگار آنان آگاه می‌شد و گاه در انجام کارهای پست نیز بدان‌ها یاری می‌رساند. از مهربانی و بخشش او داستان‌ها گفته شده است.{{مدرک}}

بزرگ‌ترین همه‌گیری طاعون که به مرگ حدود ۲ میلیون نفر از جمعیت ایران انجامید در دوره حکومت کریم خان زند (۱۱۵۱–۱۱۵۲ هجری شمسی) اتفاق افتاد.<ref>[[طاعون ایران ۱۱۵۱-۱۱۵۲|1772–1773 Persian Plague]]</ref>

=== وضعیت مردم پس از پادشاهی کریم‌خان ===
با مرگ کریم خان اوضاع کشور باز به هم ریخت و نبرد بر سر قدرت بازماندگان زند فشار بسیاری به مردم آورد. حتی در برافتادن این خاندان مردمان بسیاری قربانی قاجارهایی شدند که فرمانروایی را از زندیان ربوده بودند، برای نمونه بلایی که بر سر مردم [[کرمان]] آمد را می‌توان نمونه آورد.

== تبارنامه ==
{{تبارنامه زندیان}}

== پرچم‌های زندیان ==
<gallery>
پرونده:Zand "Ya Karim" Flag.png|پرچم زندیان،دوره [[کریم‌خان زند|کریم خان زند]]
پرونده:Another Zand Imperial Standard.png|پرچم سلطنتی دوره زندیان
پرونده:Zand Dynasty flag.svg|پرچم دولتی زندیان
</gallery>

== یادداشت ==
{{Notelist}}

== پانویس ==
{{پانویس|۲}}

== منابع ==
{{همچنین ببینید|منبع‌شناسی تاریخ افشاری و زندی}}
* ''پناهی سمنانی؛ آغامحمدخان قاجار، چهره حیله‌گر تاریخ''
* ''مرتضی راوندی؛ تاریخ اجتماعی ایران، پوشینه دوم''
* '' عبدالحسین زرین کوب؛ روزگاران (تاریخ ایران از آغازتاریخ تا سقوط سلطنت پهلوی)
* [[سید علی حق‌شناس|حق‌شناس]]، سید علی، حاکمیت تاریخی [[ایران]] بر جزایر تنب و بوموسی، [[تهران]]، انتشارات سنا، ۱۳۸۹.
* کریم‌خان زند، «جان. ر. پری»، علی‌محمد ساکی، ص. ۲۴–۲۵
* {{citation|last=Khorasani|first= Manouchehr M.|title= Arms and Armor from Iran: The Bronze Age to the End of the QajarPeriod.|year=2006|edition=First|location=Germany|publisher=Verlag|isbn=3-932942-22-1}}

== پیوند به بیرون ==
{{ویکی‌انبار-رده|Zand dynasty}}
* [https://web.archive.org/web/20070927185459/http://www.iranmiras.ir/fr_site/history/zand/zand.htm زندیه]

{{جعبه آغازی}}
{{S-royalhouse|زندیان|[[مردم لر|لرها]]|۱۱۷۴}}
{{s-break}}
{{s-vac|last=[[افشاریان]]}}
{{s-ttl
| عنوان = دودمان حاکم بر [[ایران]]
| مجاور = [[قاجاریان]] از ۱۱۶۸
| سال‌ها = ۱۱۴۴–۱۱۷۳
| title =
}}
{{s-aft
| بعد = [[قاجاریان]]
| after =
}}
{{s-break}}
{{s-pre}}
{{s-break}}
{{s-bef
| قبل = [[افشاریان]]
| before =
}}
{{s-ttl
| عنوان = [[شاهنشاهی ایران]]
| مجاور = [[افشاریان]]
| سال‌ها = ۳۰ تیر ۱۱۴۴ – ۲۹ اسفند ۱۱۷۴
| title =
}}
{{s-aft
| بعد = [[قاجاریان]]
| after =
}}
{{جعبه پایانی}}
{{تاریخ تشیع در ایران}}
{{گاه‌شمارهای تاریخ ایران}}
{{امپراتوری‌ها}}
{{موضوعات ایران}}
{{پایتخت‌های ایران}}
{{آثار دوره اسلامی کرمانشاه}}
{{موضوعات آذربایجان}}

[[رده:زندیان| ]]
[[رده:ارمنستان در سده ۱۸ (میلادی)]]
[[رده:انحلال‌های ۱۷۹۴ (میلادی)]]
[[رده:ایالت‌ها و قلمروهای بنیان‌گذاری‌شده در ۱۷۵۰ (میلادی)]]
[[رده:ایالت‌ها و قلمروهای بنیان‌گذاری‌شده در ۱۷۵۱ (میلادی)]]
[[رده:ایالت‌ها و قلمروهای منحل‌شده در ۱۷۹۴ (میلادی)]]
[[رده:ایالت‌ها و قلمروهای منحل‌شده در ۱۷۹۵ (میلادی)]]
[[رده:ایران در سده ۱۸ (میلادی)]]
[[رده:بنیان‌گذاری‌های ۱۷۵۱ (میلادی) در آسیا]]
[[رده:پادشاهی‌های پیشین آسیا]]
[[رده:پادشاهی‌های پیشین]]
[[رده:جمهوری آذربایجان در سده ۱۸ (میلادی)]]
[[رده:خاندان‌های سلطنتی خاورمیانه]]
[[رده:دربارهای فارسی‌زبان]]
[[رده:دودمان‌های مسلمان]]
[[رده:سده ۱۲]]
[[رده:سلسله‌های شیعه]]
[[رده:سلسله‌های لر]]
[[رده:عراق عثمانی]]
[[رده:کشورهای پیشین در خاورمیانه]]
[[رده:کشورهای پیشین]]
[[رده:گرجستان در دهه ۱۷۶۰ (میلادی)]]
[[رده:گرجستان در دهه ۱۷۷۰ (میلادی)]]
[[رده:مردم لک]]