زری خوشکام

زری خوشکام
خوشکام در سال ۱۳۹۳
زادهٔ	۸ آذر ۱۳۲۶ ‏(۷۶ سال) اصفهان، ایران
دیگر نام‌ها	زهرا حاتمی
پیشه	بازیگر
همسر(ها)	علی حاتمی (ا. ۱۳۵۰)
فرزندان	لیلا حاتمی

زری خوشکام، که با نام زهرا حاتمی نیز در محافل سینمایی شناخته می‌شود (زادهٔ ۱۳۲۶) بازیگر ایرانی است. او همسر علی حاتمی، فیلم‌ساز، و مادر لیلا حاتمی، بازیگر، است.

عمدهٔ فعالیت‌های سینمایی او به دو سال آغازین فعالیتش در سینما در سال‌های ۱۳۵۰ و ۱۳۵۱ بازمی‌گردد. در این سال‌ها او گرچه در فیلم‌های هنری و مطرحی همچون آدمک ساختهٔ خسرو هریتاش، تپلی ساختهٔ رضا میرلوحی و خواستگار ساختهٔ علی حاتمی ایفای نقش کرد، اما در مجموع با توجه به شرایط سینمای ایران در آن روزها و اشاعهٔ خشونت، معرّف کاراکتری خاص (زن اغواگر) بود. کاراکتر سینمایی او پس از ازدواجش با حاتمی دگرگون شد و از آن پس حضور او در سینما کمرنگ گردید. در سال‌های پس از انقلاب نیز، وی با نام زهرا حاتمی تنها در معدود آثاری حاضر شد که به نوعی با همسر و خانواده‌اش در ارتباط بودند. او هم‌اکنون ساکن تهران است و امور مربوط به آثار همسرش علی حاتمی را به دقت پیگیری می‌کند.

سال‌های نخست زندگی حرفه‌ای

زهرا «زری» خوشکام ۸ دی ۱۳۲۶ در شهر اصفهان به دنیا آمد. تحصیلات خود را در تهران و لندن گذراند و یک دوره کلاس چهار ساله باله سازمان ملی باله را نیز به اتمام رسانید. اشتیاق و علاقهٔ او نسبت به کارهای هنری نخست پای او را به رقص باز کرد و در این راستا وی یک دوره آموزشی رقص باله را در سازمان ملی باله ایران گذرانید و پس از آن در سال ۱۳۵۰ و در ۲۴ سالگی جذب سینما گردید.

شروع فعالیت سینمایی وی با فیلم آدمک ساخته خسرو هریتاش بود اما با فیلم کلبه‌ای آن سوی رودخانه به کارگردانی و فیلمبرداری احمد شیرازی و تهیه‌کنندگی محمدعلی جعفری در فرودین فیلم به سینما معرفی شد. در این فیلم که در سال ۱۳۵۰ ساخته و اکران شد، زری نقش دختری به نام فرانک را ایفا می‌کرد که پس از جدایی از پسر محبوبش، بیژن، توسط یک رانندهٔ کامیون به نام حسین گابی به زندگی بازگردانده می‌شد. نقش مردهای مقابل او را در این فیلم ناصر ملک مطیعی و همایون بهادران ایفا می‌کردند. شرکت وی در این فیلم و درخشش او که با صحنه‌های برهنه‌اش هم بی‌ارتباط نبود، توجه بسیاری از سینماگران ایرانی را به سمت او جلب کرد. در واقع استعداد او در بازیگری (که بعدها منتقدینی چون علیرضا نوری زاده او را از با استعدادترین بازیگران زن سینمای ایران بخوانند)، در کنار زیبایی و بی‌پروایی در پذیرش نقش‌های برهنگی و سکسی، انبوه پیشنهادها را برای بازی در فیلم‌های فارسی به جانبش روان کرد و بدین ترتیب در همان نخستین سال‌های فعالیتش در سینمای ایران علاوه بر شرکت در تعداد زیادی فیلم، بازی در برابر اغلب ستارگان مرد و جوان اول‌های فیلمفارسی را تجربه کرد: از جمله بازی نقش‌های مقابل ناصر ملک‌مطیعی در فیلم کلبه‌ای آنسوی رودخانه، محمدعلی فردین و ایرج رستمی در فیلم مرد هزار لبخند ساخته سیامک یاسمی در ۱۳۵۰ بهروز وثوقی و بهمن مفید در رشید ساخته پرویز نوری در ۱۳۵۰، سعید راد و محمدعلی جعفری در فیلم الکلی ساخته محمدعلی جعفری در ۱۳۵۰، و ایرج قادری در فیلم توبه ساخته اسماعیل پورسعید در ۱۳۵۱. وی در این سال‌ها همچنین در فیلم‌های هنری متفاوت و موسوم به موج نوی سینمای ایران نظیر آدمک ساخته خسرو هریتاش در ۱۳۵۰، تپلی ساخته رضا میرلوحی در ۱۳۵۱ بر پایهٔ موش‌ها و آدم‌ها نوشته جان اشتاینبک و خواستگار ساخته علی حاتمی در ۱۳۵۱ نیز ظاهر شد.

ازدواج با علی حاتمی

علی حاتمی و زری خوشکام بر جلد اطلاعات هفتگی

زری خوشکام همراه با علی حاتمی و دخترشان لیلا حاتمی

در آبان‌ماه ۱۳۵۰، خبری عجیب محافل سینمایی ایران را تکان داد و آن خبر، خبرِ ازدواج علی حاتمی (عباس‌علی حاتمی) جوان‌ترین و کم‌سن‌وسال‌ترین کارگردان و سناریست سینمای فارسی که در آن روزها با ساختن اولین فیلم‌های ریتمیک و موزیکال سینمای ایران، یعنی «حسن کچل» و «باباشمل» راهی تازه در سینمای ایران گشوده بود، با زری خوشکام ستاره‌ای که خیلی زود در سینما درخشید و در فیلم‌های متعددی شرکت جست، بود. خبری که نخست به‌صورت شایعه مطرح گردید اما صحت آن خیلی زود آشکار گردید. پس از این ازدواج، برای مدتی حدود سه ماه رسانه‌ها خبر موثقی از زری خوشکام و علی حاتمی نداشتند تا اینکه سه ماه بعد و در بهمن‌ماه ۱۳۵۰، علی حاتمی طی مصاحبه‌ای با مجلهٔ اطلاعات هفتگی (شماره ۱۵۷۲) خبر ازدواج خویش با زری خوشکام را تأیید کرد.

حاتمی در این گفتگوی تلفنی به خبرنگار اطلاعات هفتگی گفت:

«سکوت سه‌ماههٔ من به‌خاطر ازدواج با زری است که ازاین‌پس در کارهایم شریک خواهد بود. به‌زودی کارم را شروع می‌کنم و کارهای جدیدم ازاین‌پس از فرم فانتزی بیرون خواهد بود و سناریوهایی را که نوشته‌ام بر روال تازه می‌باشد که باز در سینمای فارسی کار تازه‌ای خواهد بود…»

وی همچنین تلویحاً از تغییر رویهٔ زری خوشکام و دوری او از نقش‌هایی شبیه نقشهای گذشته‌اش خبر داد و گفت:
«... در فیلم‌های جدیدم زری نقش ستاره زن را به عهده خواهد داشت و کاراکتر او از این پس با گذشته‌اش فرق می‌کند. تهیه فیلم جدیدم که «خواستگار» نام دارد، از چند روز پیش شروع کرده‌ام. نیمی از سرمایه این فیلم به عهده من است و زری هم نقش اول آن را به عهده دارد…»

گرچه ازدواج کارگردان‌های سینمای ایران با زنان هنرپیشه از جمله ستاره‌های سکسی سینما بی‌سابقه نبود، اما ازدواج علی حاتمی با زری خوشکام با توجه به ماهیت کارهای قبلی این دو به شایعات متعددی دامن زده‌بود که حاتمی سعی کرد تا در این مصاحبه به رفع این شایعات و روشن ساختن موضوعات مربوط به ازدواج خود با زری خوشکام بپردازد.

حاتمی از جمله درمورد این شایعه که گفته می‌شد یکی از تهیه‌کنندگان سینما از او خواسته‌است تا به‌اتفاق همسرش در فیلمی شرکت جوید و ایفای نقش کند، گفت:

«.... به‌نظر من یک کارگردان نمی‌تواند هنرپیشهٔ خوبی هم باشد، چنان‌که یک هنرپیشه هم کارگردان خوبی نخواهد بود، یعنی هم بازی کند و هم کار گردانی. البته چنانچه روزی سناریویی که خودم نوشتم و مورد پسندم بود، به شرطی که کارگردانی آن را دیگری انجام دهد به اتفاق زری در آن فیلم بازی خواهم کرد.»

از جمله دیگر شایعات در اطراف ازدواج زری خوشکام با علی حاتمی این بود که یکی از عکاسان مجله «پلی بوی» تعدادی عکس برهنه از زری خوشکام گرفته و حتی شایع بود این عکس‌ها درآن مجله چاپ شده و وقتی به تهران رسیده زری خوشکام و شوهرش همه نسخه‌های مجله را یکجا خریداری کرده‌اند تا در دست کسی نیفتد. اما حاتمی در مصاحبه خویش در این باره گفت: «این شایعه به هیچ وجه صحت ندارد، هرگز همسر من قبل از ازدواج چنین عکس‌هایی نگرفته‌است. بعضی‌ها که از ازدواج من و او ناراحت هستند چنین شایعاتی را سر زبان‌ها انداخته‌اند…».

با اینکه علی حاتمی در این مصاحبه اعلام کرده بود که: «پس از این زری فقط در فیلم‌های خودم شرکت خواهد کرد»، اما با این وجود زری خوشکام پس از تولد نخستین و تنها فرزندشان لیلا حاتمی در ۹ مهر ماه ۱۳۵۱ عملاً از سینما کنار کشید و تا قبل از انقلاب تنها در یک نقش یعنی نقش عزت‌الدوله همسر امیرکبیر در مجموعه تلویزیونی سلطان صاحبقران (۱۳۵۴) به کارگردانی همسرش ظاهر شد.

سال‌های بعد از انقلاب

خوشکام همراه با دخترش، لیلا در نشست نقد و بررسی فیلم سینمایی در دنیای تو ساعت چند است؟

پس از انقلاب ایران (۱۳۵۷)، گرچه زری خوشکام سال‌ها بود که با کنار کشیدن از سینما به زنی عادی و همسری وفادار برای علی حاتمی تبدیل شده بود، اما با توجه به شرایط جدید کشور به ناچار هویت تازه‌ای را برای خود برگزید و بدین ترتیب با توجه به نام خانوادگی همسرش نامش را به زهرا حاتمی تغییر داد. در همین ارتباط بصیر نصیبی طی مقاله‌ای پیرامون تأثیرات انقلاب اسلامی بر زندگی هنرپیشگان زن قبل از انقلاب که در تاریخ ۲۰ نوامبر۲۰۰۶ در زاربروکن آلمان و در حاشیهٔ گفتگوی شهره آغداشلو با بی‌بی‌سی تحریر کرده بود، نوشت «... انقلاب باعث شد که زنان هنرپیشه اگر شوهر داشتند زیر نام همسرشان مخفی شوند و مثلاً زری خوشکام بازیگر بی پروای سینمای حرفه‌ای ایران، به خانم زهرا حاتمی ی خانه‌دار مبدل شود، تا کمیته‌ها دست از سرش برداشتند!...» هرچند این دیدگاه مورد قبول برخی دیگر نبود و عده‌ای معتقد بودند که دگردیسی و تغییر هویت زری خوشکام صرف نظر از شرایط سیاسی - اجتماعی موجود و با میل و اشتیاق قلبی خود او صورت گرفته‌است.

به هر حال زری خوشکام در سال‌های بعد از انقلاب با عنوان زهرا حاتمی به زندگی خود ادامه داد و بازی در برخی قسمت‌های مجموعه تلویزیونی هزاردستان از معدود بازی‌های او در سال‌های بعد از انقلاب بود. در این سریال وی نقش آمینه اقدس، عروس نورچشمی خان مظفر (با بازی عزت‌الله انتظامی) را ایفا می‌نمود که خان مظفر برای پیدا کردن قطعه‌ای از جواهرات گمشدهٔ او، زمین و زمان را به هم می‌دوزد. اما بخش‌هایی از بازی او به هنگام پخش حذف شدند و در نهایت هم‌زمان با موج ممنوعیت کار بازیگران قبل از انقلاب، به صورت رسمی ممنوع‌الکار شد. بعدها و در سال ۱۳۷۸ واروژ کریم مسیحی با مونتاژ مجدد قسمت‌هایی از سریال هزاردستان فیلمی به نام «تهران روزگار نو» پدیدآورد که بازی زهرا حاتمی را هم دربرمی گرفت.

البته قرار بر این بود که زری خوشکام (زهرا حاتمی) باز هم در ساخته‌های همسرش ظاهر شود، اما علی حاتمی سرانجام پس از ۲۵ سال زندگی مشترک زناشویی با وی در آذر ماه سال ۱۳۷۵ در اثر سرطان درگذشت. در همین سال تنها دختر آنها، لیلا حاتمی که پس از ایفای نقش‌های کوتاه در فیلم‌های پدرش برای تحصیلات عالی به لوزان سوئیس رفته بود، به خاطر بیماری پدر به ایران بازگشت و ضمن بازی در فیلم معروف و تحسین شدهٔ لیلا (فیلم) ساختهٔ داریوش مهرجویی، با هنرپیشهٔ مقابل خود در این فیلم، یعنی علی مصفا ازدواج کرد. گفتنی است که علی مصفا، داماد زری خوشکام از طرف پدر فرزند دکتر مظاهر مصفا شاعر و ادیب و استاد دانشگاه به حساب می‌آید و مادر او دکتر امیربانو کریمی نیز دختر استاد سید کریم امیری فیروزکوهی از شاعران و ادیبان طراز اول ایرانی است.

در سال ۱۳۷۶ پس از اینکه ساخت فیلم جهان پهلوان تختی به دلیل مرگ علی حاتمی ناتمام ماند، بهروز افخمی با کسب اجازه از زری خوشکام ساخت آن را بر عهده گرفت و در مدت کوتاهی فیلمی ساخت که خود زری خوشکام نیز در صحنه‌هایی از آن ظاهر شده بود. فیلمی که هیچ‌کس انتظار آن را نداشت و یک فیلم مستقل با فیلمنامه‌ای کاملاً اورجینال با روایتی گزارش گونه و معمایی پیرامون چگونگی مرگ تختی بود. تا بدانجا که عده‌ای از منتقدین این فیلم را یک همشهری کین ایرانی به‌شمار آوردند و ایفای نقش افتخاری و کوتاه زری خوشکام با عنوان زهرا حاتمی در آن اولین حضور او در یک فیلم سینمائی بعد از انقلاب و در نقش خودش محسوب می‌شد. در این فیلم برخی دیگر از دوستان و نزدیکان و همکاران علی حاتمی همچون محمود کلاری نیز به صورت افتخاری حضور داشتند. علاوه بر همکاری با بهروز افخمی، زری خوشکام در این سال‌ها با کارگردانان دیگری نیز به صورت افتخاری همکاری‌هایی داشت که از آن جمله باید به فیلم سینمایی «عشق+۲» ساخته رضا کریمی که در تیتراژ آن از زهرا حاتمی تشکر شده‌است، اشاره کرد.

بعد از گذشت سال‌ها، اولین تجربهٔ جدی زری خوشکام در سینمای بعد از انقلاب که باز هم با عنوان زهرا حاتمی صورت گرفت، بازی در فیلم سینمائی «سیمای زنی در دوردست»، به کارگردانی دامادش علی مصفا در سال ۱۳۸۲ بود، که به داستان زندگی مرد مهندس پا به سن گذاشته‌ای که از همسر و پسرش جدا شده و تنها زندگی می‌کرد، می‌پرداخت و زری خوشکام در آن نقش خوانندهٔ افغان به نام خورشید را بر عهده داشت. ایفای نقش اول این فیلم بر عهده دختر او، لیلا بود.

به جز این قبیل فعالیت‌ها، در سال‌های اخیر چندین بار نام زهرا حاتمی به دلایل دیگر نیز از مطبوعات و رسانه‌ها شنیده شده‌است. از جمله در سال ۱۳۸۶ هنگامی که محمدمهدی دادگو تهیه‌کنندهٔ سینما اعلام کرد که قصد دارد با تدوین مجدد بخش‌هایی از سریال سلطان صاحبقران (مجموعه تلویزیونی)، دو فیلم سینمائی مستقل با عنوان امیرکبیر و میرزارضای کرمانی از آن پدید بیاورد، زهرا حاتمی به این خبر واکنش نشان داد و مخالفت خود را با چنین اقدامی اعلام نمود. همچنین در همین سال هنگامی که سینما نیاگارای تهران در آتش سوخت نام زهرا حاتمی به‌عنوان مالک اصلی این سینما بارها به گوش رسید.

زری خوشکام یا زهرا حاتمی در سال ۱۳۸۷ نیز، در دومین جشن انجمن منتقدان و نویسندگان، جایزهٔ علی حاتمی را به‌عنوان بهترین فیلمنامه‌نویس سی سال سینمای پس از انقلاب ایران دریافت کرد.

آخرین حضور سینمایی زهرا حاتمی در فیلم در دنیای تو ساعت چند است؟ (۱۳۹۴، اولین ساخته بلند صفی یزدانیان) به نقش حوا خانم در کنار داماد و دخترش بوده‌است و پس از آن در کنار امین حیایی در فیلم شعله‌ور (۱۳۹۵، حمید نعمت‌الله) نیز نقش‌آفرینی کرد.

وی هم‌اکنون در تهران زندگی می‌کند.

فیلم‌شناسی

سینمایی

• آدمک (۱۳۵۰)
• کلبه‌ای آن‌سوی رودخانه (۱۳۵۰)
• الکلی (۱۳۵۰)
• رشید (۱۳۵۰)
• مرد هزار لبخند (۱۳۵۰)
• توبه (۱۳۵۱)
• تپلی (۱۳۵۱)
• خواستگار (۱۳۵۱)
• جهان پهلوان تختی (۱۳۷۶)
• تهران روزگار نو (۱۳۷۸)
• سیمای زنی در دوردست (۱۳۸۲)
• در دنیای تو ساعت چند است؟ (۱۳۹۳)
• شعله‌ور (۱۳۹۵)
• طلاخون (۱۳۹۹)

مجموعه‌های تلویزیونی

• سلطان صاحبقران (۱۳۵۴)
• هزاردستان (۱۳۶۶–۱۳۵۸)

منابع

• فرهنگ فیلم‌های سینمای ایران، جمال امید، چاپ هفتم:۱۳۸۰، جلد اول، صفحات: ۳۱۱، ۳۱۳ ،۳۳۱، ۳۳۴ و ۳۳۹ و جلد دوم، صفحات: ۳۵۱، ۳۵۷، ۳۵۹
• زری خوشکام در سایت سینمائی سوره
• زری خوشکام در سایت سینمایی ایران اکت
• فرهنگ سینمای ایران، حمید شعاعی، ۱۳۵۴

پیوند به بیرون

• زری خوشکام در IMDb
• زهرا حاتمی در سایت سینمایی سوره
• نوشته بصیر نصیبی درباره وضعیت زنان هنرپیشه بعد از انقلاب