مرگ نفس

مرگ نفس، تجربه از دست دادن کامل هویت ذهنی خود است. این اصطلاح در زمینه‌های مختلفی تعریف و با معانی مرتبط به کار می‌رود. در روانشناسی یونگ، اصطلاح مترادف مرگ روانی به کار می‌رود که به دگرگونی اساسی روان اشاره دارد. در اسطوره‌شناسی چرخه مرگ و تولد دوباره، مرگ نفس مرحله‌ای از تسلیم شدن و گُذار است، همانگونه که جوزف کمپبل در پژوهش خود در مورد اسطوره‌شناسی سفر قهرمان توصیف کرده است. اصطلاح مرگ نفس به طور مکرر در اساطیر مختلف جهان مطرح شده و همچنین به عنوان استعاره در برخی از جریان‌های تفکر غربی معاصر نیز استفاده می‌شود.

در زمینه تجربه مصرف روانگردان‌ها، اصطلاح مرگ نفس هم‌معنی با از هم پاشیدن ضمیر بوده و برای اشاره به از دست دادن (موقتی) حس وجود از خود به دلیل استفاده از روانگردان‌ها به کار می‌رود. این اصطلاح توسط تیموتی لیری و همکارانش برای توصیف زوال ضمیر خودآگاه در فاز اول مصرف ال‌اس‌دی، که در آن یک «جداسازی کامل» از خود and game; رخ می‌دهد، استفاده شد. این مفهوم همچنین در معنویت عصر نو معاصر و در درک مدرن ادیان شرقی برای توصیف از دست دادن دائمی «تعلق به احساس جداگانه‌ای از خود» و بی‌مرکز محوری (در مقابل خود محوری) استفاده می‌شود. این مفهوم به موثرترین بخش آموزه‌های اکهارت تولی نیز اشاره دارد، جایی که حس وجود از خود به عنوان انباشته‌ای از افکار و احساسات تعریف می‌شود که به طور مداوم به خود پرداخته و این تصور و احساس را ایجاد می‌کند که موجودی مجزا است و فقط با آزاد کردن و بیرون کشیدن هویت آگاهی انسانی از آن است که واقعاً می‌توان از درد و رنج درونی رهایی یافت.

تعاریف

مرگ نفس و یا اصطلاح «مَحو خود» در چارچوب عرفان توسط پژوهشگر مطالعات دینی دانیل مرکور به عنوان «تجربه‌ای غیرقابل تصور که در آن هیچ اثری از هویت شخصی باقی نمی‌ماند» تعریف شده است. این حالت تجربه خلسه بسیار عمیقی است که حین آن کارکردهای واقعیت سنجی، ادراک حسی، حافظه، منطق، خیال‌پردازی و نیاز به خودنمایی ضمیر انسانی سرکوب می‌شود [...] صوفیان مسلمان آن را فنا می‌نامند، و کابالیست‌های یهودی قرون وسطی آن را «بوسه مرگ» می‌نامیدند.

کارتر فیپس روشن‌شدگی و مرگ نفس را برابر می‌داند، و آن‌ها را به عنوان «قطع علاقه و رد کردن و در نهایت، فنا کردن نیازِ نگه داشتن وجودی جداگانه و خودمحور» تعریف می‌کند.

در روانشناسی یونگ، ونتگوت و مریک، مرگ نفس را به عنوان «دگرگونی اساسی روان» تعریف می‌کنند. چنین تغییری در شخصیت در بودیسم «مرگ نفس» و توسط کارل گوستاو یونگ مرگ روان نامیده شده است.

در اسطوره‌شناسی تطبیقی، مرگ نفس در توصیف جوزف کمبل از سفر قهرمان به عنوان دومین مرحله گذار تعریف شده، که خود شامل مراتب جدایی، انتقال و ادغام است. مرحله دوم، مرحله تسلیم خود و مرگ نفس است و پس از آن قهرمان باز می‌گردد تا جهان را با اکتشافات خود غنی کند.

در مورد روانگردان‌ها، لیری، متزنر و آلپرت (۱۹۶۴)، مرگ نفس یا از دست دادن خود را به عنوان بخشی از تجربه (نمادین) مرگ تعریف می‌کنند که در آن خود قدیمی قبل از اینکه فرد بتواند از نظر معنوی دوباره متولد شود، باید بمیرد. آنها از دست دادن نفس را اینگونه تعریف می‌کنند: «... تعالی کامل - فراتر از کلمات، فراتر از فضازمان، فراتر از خود. هیچ بینشی، هیچ حسی از خود، هیچ فکری وجود ندارد، فقط آگاهی ناب و آزادی وجدآور است».

چندین روانشناس که روی روانگردان‌ها تحقیق می‌کنند نیز مرگ نفس را تعریف کرده‌اند. آلنائس (۱۹۶۴) مرگ نفس را به عنوان «از دست دادن حس خودی» تعریف می‌کند. استانیسلاف گروف (۱۹۸۸) آن را به عنوان «احساس نابودی کامل» تعریف می‌کند و می‌نویسد «مرگ نفس به معنای پایانی برگشت ناپذیر برای همذات پنداری فلسفی فرد با چیزی است که آلن واتس آن را خود محصور شده زیر پوست نامیده است». روان‌شناس جان هریسون (۲۰۱۰)، مرگ نفس موقت را به عنوان از دست دادن خود مجزا، یا در بهترین حالت آن را ادغامی ژرف با چیزی متعالی تعریف می‌کند. جانسون، ریچاردز و گریفیث (۲۰۰۸)، تعریف لیری و همکارانش و گروف از مرگ نفس را به عنوان «تجربه موقت از دست دادن کامل هویت ذهنی خود» تاویل می‌کنند.

مفهوم مرگ نفس به نوعی در آموزه‌های پرویز شهبازی (عرفان‌پژوه ایرانی) نیز به چشم می‌خورد، آنجا که بر اساس ایدئولوژی برگرفته از اشعار بزرگانی چون مولانا، آگاهی انسانی را مبتلا به یک خطا و یک حس نقص دانسته، آن را «من ذهنی» می‌نامد و می‌گوید چون این نوع هویت ساختگی از جنس درد است لذا هر تصمیم و عملکردی بر مبنای افکار و احساسات این هویت جعلی دوباره به درد می‌انجامد و این چرخه در ذهن و زندگی بشر به صورت بی‌پایانی ادامه دارد، مگر این که با تسلیم و بازگشت به سوی تعالیم بزرگانی چون مولانا، این جریان را کُند کرده و به «حس حضور» که این هویت جعلی روی آن را پوشانده است، دست یابیم و از آنجا روزنی برای رهایی از این آفت ذهنی پدیدار خواهد شد. طبق گفته‌های پرویز شهبازی «حس حضور» مانند نوری در تاریکی موجب شناسایی‌های مکرر الگوهای فکری تکراری «من ذهنی» (یا به گفته اکهارت تولی همان تاباندن نور آگاهی به روندهای ذهنی) می‌شود و فرد با دنبال کردن آن شناسایی‌ها رفته رفته این حس نقص و این هویت جعلی را در خود شناسایی کرده (برای برخی به یکباره اتفاق می‌افتد، مانند بودا یا استاد مولانا جناب شمس تبریزی) و از آن دست می‌کشد. در این حالت فرد از اسارت در افکار و احساسات خود رها شده و به فضای عدم (فضایی از جنس زندگی و نیروی حیات، خالی از فکر، ذهن با تغذیه از این فضا فکر می‌سازد) می‌پیوندد. یعنی در درون خود علاوه بر فکر و احساس به یک فضای گشوده شده دست می‌یابد که سراسر حیات و سکون و آرامش است و از این پس نقطه اتکای شخصیتش به جای فکرِ محض که از جنس درد و کمبود و رقابت است، این فضای عدم می‌شود، لذا هر تصمیم و عملکرد وی (هر چند با ابزار ذهن انجام می‌شود) چون از روی حس نقص و کمبود و رقابت نیست، نتیجه خوبی برای آن فرد خواهد داشت (به دردمندی خود یا دیگران نمی‌انجامد، این موضوع در آموزه‌های بودا با عنوان «دوخا» و در هندوئیسم و نوشته‌های اکهارت تولی نیز آمده است). در واقع این همان درک بی‌واسطه و عمل از طریق وحدت وجود است که در عرفان اسلامی نیز به آن اشاره شده است. این همان مرگ نفس است، یعنی شخص به وضعیتی بلوغ یافته از هشیاری می‌رسد و دیگر بر حسب افکار، خودش را جداگانه از جهان تعریف نمی‌کند (نادوگانگی)، در نتیجه به جای مخالفت و مقاومت در مقابل اجزای جهان بیرونی (که شامل مقابله با انسانهای دیگر و مقاومت در برابر اتفاقات که اراده الهی محسوب می‌شوند) با جهان همراه شده و به هماهنگی و آرامش می‌رسد. این گونه در آرامش می‌تواند بر مبنای نیازهایش در جهان بیرون عمل کند.

جستارهای وابسته

• کارلوس کاستاندا
• چارلز سندرز پیرس
• ناهماهنگی شناختی
• ناخود آگاه جمعی
• مرگ، مرگ مغزی، و تجربه نزدیک به مرگ
• مسخ واقعیت
• گنوسیس و الوهیت‌زدایی
• یگانه‌انگاری
• شب پان
• نادوگانگی (آدویتا)
• فراروان‌شناسی
• خودانگاره

منابع

منابع چاپی

• Alnaes, Randolf (1964), "Therapeutic applications of the change in consciousness produced by psycholytica (LSD, Psilocyrin, etc.)", Acta Psychiatrica Scandinavica, 39 (S180): 397–409, doi:10.1111/j.1600-0447.1964.tb04952.x, PMID 14345225, S2CID 145300136
• Atkinson, Robert (1995), The Gift of Stories: Practical and Spiritual Applications of Autobiography, Life Stories, and Personal Mythmaking, Greenwood Publishing Group
• Bromell, Nick (2002), Tomorrow Never Knows: Rock and Psychedelics in the 1960s, University of Chicago Press
• Campbell, Joseph (1949), The Hero with a Thousand Faces, Princeton University Press
• Chapman, Rob (2010), A Very Irregular Head: The Life of Syd Barrett, Da Capo Press
• Conners, Peter (2013), White Hand Society: The Psychedelic Partnership of Timothy Leary & Allen Ginsberg, City Lights Books
• Dickins, Robert (2014), Variety of Religious Paths in Psychedelic Literature. In: J. Harold Ellens (ed.), "Seeking the Sacred with Psychoactive Substances: Chemical Paths to Spirituality and to God", ABC-CLIO
• Dourley, John P. (2008), Paul Tillich, Carl Jung and the Recovery of Religion, Routledge
• Ellens, J. Harold (2014), Seeking the Sacred with Psychoactive Substances: Chemical Paths to Spirituality and to God, ABC-CLIO
• Fordham, Michael (1990), Jungian Psychotherapy: A Study in Analytical Psychology, Karnac Books
• Gould, Jonathan (2007), Can't Buy Me Love: The Beatles, Britain, and America, Crown Publishing Group
• Grof, Stanislav (1988), The Adventure of Self-Discovery. Dimensions of Consciousness and New Perspectives in Psychotherapy and Inner Exploration, SUNY Press
• Harmless, William (2007), Mystics, Oxford University Press, ISBN 9780198041108
• Harrison, John (2010), Ego Death & Psychedelics (PDF), MAPS
• Hisamatsu, Shinʼichi (2002), Critical Sermons of the Zen Tradition: Hisamatsu's Talks on Linji, University of Hawaii Press
• Hood, Ralph W. (1975), "The Construction and Preliminary Validation of a Measure of Reported Mystical Experience", Journal for the Scientific Study of Religion, 14 (1): 29–41, doi:10.2307/1384454, JSTOR 1384454
• Hori, Victor Sogen (2006), The Steps of Koan Practice. In: John Daido Loori,Thomas Yuho Kirchner (eds), Sitting With Koans: Essential Writings on Zen Koan Introspection, Wisdom Publications
• Jacobs, Alan (2004), "Advaita and Western Neo-Advaita", The Mountain Path Journal: 81–88, archived from the original on 2015-05-18, retrieved 2014-10-30
• Johnson, M.W.; Richards, W.A.; Griffiths, R.R. (2008), "Human hallucinogen research: guidelines for safety" (PDF), Journal of Psychopharmacology, 22 (6): 603–620, doi:10.1177/0269881108093587, PMC 3056407, PMID 18593734, archived from the original (PDF) on 2017-11-20, retrieved 2014-10-30
• Kapleau, Philip (1989), The three pillars of Zen
• Katz, Steven T. (2000), Mysticism and Sacred Scripture, Oxford University Press
• King, Richard (2002), Orientalism and Religion: Post-Colonial Theory, India and "The Mystic East", Routledge
• Kraft, Kenneth (1997), Eloquent Zen: Daitō and Early Japanese Zen, University of Hawaii Press
• Lama Surya Das (2010), Awakening To The Sacred, Random House
• Leary, Timothy; Metzner, Ralph; Alpert, Richard (1964), THE PSYCHEDELIC EXPERIENCE. A manual based on THE TIBETAN BOOK OF THE DEAD (PDF)
• Lee, Martin A.; Shlain, Bruce (1992), Acid Dreams: The Complete Social History of LSD : the CIA, the Sixties, and Beyond, Grove Press
• Leeming, David A.; Madden, Kathryn; Marlan, Stanton (2009), Encyclopedia of Psychology and Religion: L-Z, Springer Science & Business Media
• Loy, David (2000), Lack and transcendence: the problem of death and life in psychotherapy, existentialism, and Buddhism, Humanity Books
• Loy, David (2003), The Great Awakening: A Buddhist Social Theory, Wisdom Publications Inc.
• Lyvers, M.; Meester, M. (2012), "Illicit Use of LSD or Psilocybin, but not MDMA or Nonpsychedelic Drugs, is Associated with Mystical Experiences in a Dose-Dependent Manner." (PDF), Journal of Psychoactive Drugs, 44 (5): 410–417, doi:10.1080/02791072.2012.736842, PMID 23457892, S2CID 3259938
• MacInnes, Elaine (2007), The Flowing Bridge: Guidance on Beginning Zen Koans, Wisdom Publications
• Maezumi, Taizan; Glassman, Bernie (2007), The Hazy Moon of Enlightenment, Wisdom Publications
• McMahan, David L. (2008), The Making of Buddhist Modernism, Oxford: Oxford University Press, ISBN 9780195183276
• Merkur, Daniel (1998), The Ecstatic Imagination: Psychedelic Experiences and the Psychoanalysis of Self-Actualization, SUNY Press
• Merkur, Daniel (2007), Crucified with Christ: Meditations on the Passion, Mystical Death, and the Medieval : Invention of Psychotherapy, SUNY Press
• Merkur, Daniel (2014), The Formation of Hippie Spirituality: 1. Union with God. In: J. Harold Ellens (ed.), "Seeking the Sacred with Psychoactive Substances: Chemical Paths to Spirituality and to God", ABC-CLIO
• Nour, M.; Evans, L.; Nutt, D.; Carhart-Harris, R. (2016), "Ego-Dissolution and Psychedelics: Validation of the Ego-Dissolution Inventory (EDI)", Frontiers in Human Neuroscience, 10: 269, doi:10.3389/fnhum.2016.00269, PMC 4906025, PMID 27378878
• Park, Jin Y. (2006), Buddhisms and Deconstructions, Rowman & Littlefield
• Phipps, Carter (2001), "Self-Acceptance or Ego Death?", What is Enlightenment?, 17: 36–41
• Plotkin, Bill (2010), Nature and the Human Soul: Cultivating Wholeness and Community in a Fragmented World, New World Library
• Reynolds, John Myrdhin (1989), Self-Liberation Through Seeing With Naked Awareness, Station Hill Press
• Rindfleisch, Jennifer (2007), "The Death of the Ego in East-Meets-West Spirituality: Diverse Views From Prominent Authors", Zygon, 42 (1)
• Roberts, Bernadette (2004), What is self? A Study of the Spiritual Journey in Terms of Consciousness, Sentient Publications
• Rosen, Larry H. (1998), Archetypes of Transformation: Healing the Self/Other Split Through Active Omagination. In: Cooke et al (eds.), "The Fantastic Other: An Interface of Perspectives, Volume 11", Rodopi
• Safran, Jeremy D. (2012), Psychoanalysis and Buddhism: An Unfolding Dialogue, Wisdom Publications Inc.
• Sekida, Katsuki (1996), Two Zen Classics. Mumonkan, The Gateless Gate. Hekiganroku, The Blue Cliff Records. Translated with commentaries by Katsuki Sekida, New York / Tokyo: Weatherhill
• Shore, Jeff (2004), What is self? Foreword by Jeff Shore. In: Bernadette Roberts (2004), "What is self? A Study of the Spiritual Journey in Terms of Consciousness", Sentient Publications
• Stephenson, William (2011), Gonzo Republic: Hunter S. Thompson's America, Bloomsbury Publishing USA
• Taylor, Bron (2008), Encyclopedia of Religion and Nature, A&C Black
• Tolle, Eckhart (1999), The Power of Now, San Francisco Bay: 1997 (Namaste Publishing) 1999 (New World Library), ISBN 978-1-57731-152-2
• Ventegodt, Soren; Merrick, Joav (2003), "Measurement of Quality of Life VII. Statistical Covariation and Global Quality of Life Data: The Method of Weight-Modified Linear Regression", The Scientific World Journal, 3: 1020–1029, doi:10.1100/tsw.2003.89, PMC 5974886, PMID 14570992
• Waddell, Norman (2010), Introduction to Wild Ivy: The Spiritual Autobiography of Zen Master Hakuin, Shambhala Publications
• Welwood, John (2014), Toward a Psychology of Awakening: Buddhism, Psychotherapy, and the Path of Personal and Spiritual Transformation, Shambhala Publications
• White, Richard (2012), The Heart of Wisdom: A Philosophy of Spiritual Life, Rowman & Littlefield Publishers
• Yoshizawa, Katsuhiro (2009), The Religious Art of Zen Master Hakuin, Counterpoint Press

برای مطالعه بیشتر

• Penner, James (2014), Timothy Leary: The Harvard Years: Early Writings on LSD and Psilocybin with Richard Alpert, Huston Smith, Ralph Metzner, and others, Inner Traditions / Bear & Co
• Henderson, Joseph Lewis; Oakes, Maud (1963), The Wisdom of the Serpent: The Myths of Death, Rebirth, and Resurrection, Princeton University Press
• Grof, Stanislav; Halifax, Joan (1977), The Human Encounter With Death (PDF), Dutton
• Merton, Thomas (2010), Transcendent Experience. Who Is It Who Has Transcendent Experiences? In: Merton, "Zen and the Birds of Appetite", New Directions Publishing, ISBN 9780811219723
• Loy, David (1990), "The Nonduality of Life and Death: A Buddhist View of Repression", Philosophy East and West, 40 (2): 151–174, doi:10.2307/1399226, JSTOR 1399226