تاج‌الملوک (قاجار)

تاج‌الملوک
ام‌خاقان
ام‌خاقان در جوانی
سلطنت	قاجار
زاده	۱۲۲۷ شمسی تهران
درگذشته	۱۰ مهر ۱۲۸۷ قصر شیرین
همسران	مظفرالدین‌شاه میرزا ابراهیم معتمدالسلطنه میرزا علی خان نصیرالسلطنه
فرزند(ان)	محمدعلی‌شاه احمد میرزا عزت‌السلطنه
دودمان	قاجار
پدر	میرزاتقی خان امیرکبیر
مادر	عزت‌الدوله

تاج‌الملوک (۱۲۲۷ – ۱۰ مهر ۱۲۸۷) معروف به ام‌خاقان، همسر مظفرالدین‌شاه و مادر محمدعلی‌شاه بود. او همچنین دختر میرزا تقی‌خان امیرکبیر و عزت‌الدوله (خواهر ناصرالدین‌شاه) بود.

تاج‌الملوک در سال ۱۲۸۴ قمری با پسر دایی خود، مظفرالدین میرزا (مظفرالدین‌شاه آینده)، ازدواج کرد و محمدعلی میرزا (محمدعلی‌شاه آینده) را در سال ۱۲۸۹ قمری در تبریز به دنیا آورد. اطلاعات موجود از ام‌خاقان بسیار مخدوش است و عکس‌های زیادی نیز از وی در دست نیست؛ مگر عکسی که در کتاب روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه آمده است.

زندگی‌نامه

تاج‌الملوک، معروف به ام‌خاقان از دختران میرزا تقی‌خان امیرکبیر است، که به سال ۱۲۲۷ یا ۱۲۲۸ زاده شد. مادرش عزت‌الدوله؛ خواهر ناصرالدین‌شاه بود، که به فرمان شاه و پس از انتصاب میرزاتقی‌خان به صدارت، به عقد او درآمد. ازدواج این دو در نخستین سال سلطنت ناصرالدین‌شاه رخ داده است. در یادداشتی که امیرکبیر به ناصرالدین‌شاه در خصوص گزارش ولادت دختری از نوادگان او می‌فرستد، آمده است که دختری به دنیا آمده است که هنگام ولادت، بر مادرش سخت گذشته است. از متن نامه اطلاعاتی بیشتری کسب نمی‌شود، اما سال نگارش نامه را بین سال‌های ۱۲۶۵ تا ۱۲۶۶ تخمین زده‌اند.

دوران کودکی تاج‌الملوک، با فراز نشیب‌هایی در زندگانی پدرش همراه بود، تا جایی که در ۳ سالگی، پدرش بر اثر یک درگیری با مهدعلیا (مادر ناصرالدین شاه) به کاشان تبعید شد. از همراهی مادر و خود تاج‌الملوک با امیرکبیر در این تبعید به کاشان، اطلاعاتی در دست نیست، جز آنکه بر اساس گزارش‌هایی، عزت‌الدوله شوهرش را تنها نگذاشت. لیدی شیل در این خصوص گزارش می‌کند که عزت الدوله از جانب شاه تحت فشار بود که همراه ۲ دخترش در تهران بماند، اما عزت‌الدوله به توصیه شاه گوش نداد. از وجود دختران خردسال امیرکبیر در سفر کاروان عزت‌الدوله به کاشان نیز خبری گزارش نشده است و تنها از توصیه شاه برای همراهی طبیبی با کاروان، وجود کودک در کاروان فهمیده می‌شود. به هر روی، بعد از ۵۴ روز از حضور امیرکبیر در کاشان، حکم مرگش از جانب شاه به تاریخ ۲۰ دی ۱۲۳۰ می‌آید و امیر کشته می‌شود. آنطور که مشخص است، عزت‌الدوله با کودکانش به تهران بازمی‌گردد و فوراً به نزد شاه رفته و او را به باد فحش می‌گیرد.

پس از این ماجرا، عزت‌الدوله مجبور به ازدواج مجدد شد و در نهایت به عقد پسر میرزا آقاخان نوری درآمد. با این وجود مهدعلیا که از پرورش نوادگانش زیر دست خاندان امیرکبیر ناراضی بود، تاج‌الملوک و خواهرش را تحت تکفل خود گرفت و از همراهی با مادر منع کرد. هر چند برخی در این گزارش تردید کردند. به هر روی تاج‌الملوک تا سن ۱۲ سالگی، نزد مهد علیا باقی ماند و هر چه بزرگتر می‌شدند، نسبت به راز قتل پدر بیشتر آگاهی می‌یافتند و به عاملان اعتراض می‌کردند. تلاش‌های ناصرالدین‌شاه نیز برای جلب رضایت آنها کافی نبود.

دودمان

۸. طهماسب بیگ فراهانی

۴. محمدباقر فراهانی

۲. امیرکبیر

۱۰. اُستاد شاه‌محمد فراهانی

۵. فاطمه‌سلطان‌خانم

۱. تاج‌الملوک

۲۴. فتحعلی‌شاه =۳۰

۱۲. عباس میرزا

۲۵. آسیه‌خانم قاجار دوانلو

۶. محمدشاه

۲۶. امیر میرزامحمدخان قاجار دوانلو

۱۳. گلین خانم دولو قاجار

۳. عزت‌الدوله

۲۸. امیرسلیمان خان قاجار قوانلو

۱۴. امیرمحمدقاسم‌خان ظهیرالدوله

۲۹. شاه‌بیگم‌خانم

۷. مهدعلیا

۳۰. فتحعلی‌شاه =۲۴

۱۵. بیگم‌جان

۳۱. بدر جهان خانم

|}

ازدواج و فرزندان

مسعود میرزا ظل‌السلطان، اولین گزارشگر ازدواج تاج‌الملوک با مظفرالدین‌شاه (پسردایی‌اش پنجمین پادشاه قاجار) بود. مظفرالدین‌شاه در این دوران ولیعهد بود. تاج‌الملوک در هنگام ازدواج، ۶ سال بزرگتر از مظفرالدین‌شاه بود و پس از عقد، در نزد مادربزرگش مهد علیا ماند و مظفرالدین‌شاه که حاکم وقت تبریز بود، به تبریز رفت و ۲ سالی از یکدیگر دور ماندند. در نهایت به سال ۱۲۸۴ تاج‌المولک به خانه مظفرالدین‌شاه می‌رود و زندگی مشترک را آغاز می‌کند. حاصل این ازدواج ۳ فرزند با نام‌های محمدعلی میرزا، احمد میرزا و عزت‌السلطنه است. پس از به دنیا آمدن محمدعلی میرزا، تاج‌الملوک به ام‌خاقان شهرت یافت و با مظفرالدین‌شاه اختلافاتی را آغاز کرد. گویا فاصله زمانی میان فرزندآوری این دو و مشکلاتی که برای مظفرالدین‌شاه گزارش کرده‌اند، شایعاتی در خصوص اختلافات صورت گرفته است. برخی منابع به تاج‌الملوک اتهاماتی وارد کردند و او را وفادار به شاه نمی‌دانستند.

پس از مرگ مهد علیا، اختلافات مظفرالدین‌شاه و تاج‌الملوک بالا گرفت و با ورود شکوه السلطنه؛ مادر مظفرالدین میرزا به اختلافات، آتش درگیری بالا گرفت و کار به جایی رسید که مظفرالدین‌شاه که در آن لحظه ولیعهد بود، نامه‌ای به شاه در تهران نوشت و از اختلافات گزارش کرد و تقاضای حل و فصل کردن مسئله را داد. شاه نیز به شکوه‌السلطنه نامه‌ای نوشت و از او خواست تا پادرمیانی کند. به او تأکید شد که آمدن به تهران، مصادف با طلاق است، اما در نهایت به بهانه‌هایی مظفرالدین میرزا، شکوه‌السلطنه و ام‌خاقان به تهران آمدند و طلاق تاج‌الملوک گرفته شد. پس از طلاق، تاج‌الملوک به کاخ شاهی فرستاده شد. با اطلاع عزت‌الدوله از ماجرای طلاق، اعتراضش را به شاه در خصوص ظلمی که به دخترش وارد شده است، اعلان کرد. اعتراض عزت‌الدوله تنها به حضور فرزندان تاج‌الملوک نزد او تا پیش از ازدواج منجر شد و جلوی حکم طلاق را نگرفت.

در تاریخ ایران اگر یک شاه باشد که به صراحت در زمان پادشاهی‌اش به مادرش نسبت فساد بسته باشند، محمدعلی شاه است. او که تا ۲ سال پس از طلاق مادر و پدرش در تهران پیش ام‌خاقان ماند، با ازدواج دوباره مادر، مجبور به ترک او شد. با آنکه ام‌خاقان به دلیل ۲ ازدواج پی در پی از فرزندان دور می‌شود، اما ارتباط او با محمدعلی میرزا حتی بعد از آنکه مظفرالدین‌شاه تاج‌گذاری می‌کند و او به‌عنوان ولیعهد به تبریز می‌رود نیز کم نمی‌شود. او پس از طلاق از مظفرالدین‌شاه، با میرزا ابراهیم معتمدالسلطنه؛ مستوفی آذربایجان و پدر حسن وثوق‌الدوله و احمد قوام‌الدوله ازدواج می‌کند و به تبریز نزدیک پسرش می‌رود و او را رها نمی‌کند. این رابطه آنقدر تنگاتنگ بود که زمینه حمله‌های زیادی که در آینده نسبت به ام‌خاقان می‌شود را فراهم می‌کند. ازدواج ام‌خاقان با معتمدالسلطنه زمان زیادی طول نمی‌کشد و او احتمالاً به خاطر بچه‌دار نشدن از معتمدالسلطنه طلاق می‌گیرد و پس از چند وقت با میرزا علی خان نصیرالسلطنه ازدواج می‌کند؛ ازدواجی که مانند ۲ ازدواج قبلی دوام نمی‌آورد و در سال ۱۳۲۳ قمری، یک سال قبل از مشروطه، به دلیل بیماری درگذشت. او مدتی از گزارش‌ها و منابع بدور بود تا آنکه بعد از به سلطنت رسیدن محمدعلی‌شاه، محور صحبت برخی از روزنامه‌های مشروطه‌خواه می‌شود، حتی روزنامه‌ها پا را از دایره اخلاق فراتر می‌گذارند و دلیل مخالفت محمدعلی شاه با مشروطه را به فساد مادرش نسبت می‌دهند. مسئله اتهامات او و نقش او در برخی رویدادهای تاریخی ایران قاجاری، تأثیر بسزایی در سلطنت و حتی مشروطه داشته است.

درگذشت

تاج‌الملوک پس از زندگانی پر فراز و نشیبش در ذی‌القعده ۱۳۲۷ قمری در حالی که تصمیم داشت بعد از زیارت کربلا نزد فرزندش برود، بر اثر بیماری در قصرشیرین درگذشت.

برای مطالعهٔ بیشتر

• وصیت‌نامه عزت الدوله به دخترش تاج الملوک