خودپرداز

بانک بارکِلیز نخستین بانک و مؤسسه مالی در جهان بود که برای نخستین‌بار از دستگاه‌های خودپرداز استفاده کرد. نخستین خودپرداز جهان در تاریخ ۲۷ ژوئن ۱۹۶۷ میلادی، در یکی از شعبات بانک بارکِلیز در شهر انفیلد تاون در شمال لندن نصب شد.

یک خودپرداز در هامبورگ آلمان.

خودپَرداز (به انگلیسی: Automated Teller Machine :ATM) که گاه عابر بانک هم نامیده شده دستگاهی الکترونیکی است که به مشتریان بانک این امکان را می‌دهد تا در هر زمان دلخواه به‌وسیلهٔ قراردادن کارت عابربانک خاصی در دستگاه و وارد کردن یک گذرواژه از حساب خود پول دریافت کرده یا موجودی حساب بانکی خود را بگیرند بدون اینکه نیاز به شمارشگر انسانی باشد. بسیاری از خودپردازها نیز به امکان واریز پول یا چک، جابجایی پول میان حساب‌های بانکی و حتی خرید تمبر را برای مشتریان فراهم می‌کنند.

نخستین دستگاه خودپرداز خاورمیانه، در ایران توسط بانک بیمه بازرگانان و در تهران قرار گرفت. امروزه اغلب دستگاه‌های خودپرداز ایرانی به شبکه شتاب متصل هستند. شبکه شتاب امکان برداشت و مشاهده موجودی را برای دارندگان کارتهای بانکهای عضو این شبکه از همه خودپردازها فراهم می‌آورد. در ایران می‌توان از طریق دستگاه‌های خودپرداز اقدام به پرداخت قبض‌های خدمات عمومی نظیر آب، برق و تلفن نمود.

تاریخچه

نخستین دستگاه خودپرداز را ۲۷ ژوئن ۱۹۶۷ یک شعبه بانک بارکلیز در محله انفیلد در شمال لندن افتتاح کرد. این اختراع جان شپرد-بارون بود و در آن زمان حداکثر ده پوند به متقاضیان پرداخت می‌کرد. شعبه انفیلد بانک بارکلیز همچنان فعال است و در ۲۷ ژوئن ۲۰۱۷ به مناسبت پنجاهمین سالگرد خودپرداز یکی از دستگاه‌هایش را به رنگ طلایی درآورد. ^{[نیازمند منبع‌معتبر]}

مکان

دستگاه‌های خودپرداز را می‌توان در هر مکانی قرار داد، اما اغلب در نزدیکی یا درون بانک‌ها و در مراکز خرید، فرودگاه‌ها، ایستگاه‌های مترو، پمپ‌بنزین‌ها، و دیگر مکان‌ها نیز قرار دارند.

دستگاه‌های خودپرداز در محوطه معمولاً پیشرفته‌ترین و محیطی هستند که قابلیت‌های شعبه بانک را تکمیل می‌کنند و بنابراین گران‌تر هستند. دستگاه‌های خارج از ساختمان توسط موسسات مالی و سازمان‌های فروش مستقل (ISOs)مستقر شده‌اند که نیاز ساده‌ای برای پول نقد وجود دارد، بنابراین آن‌ها به‌طور کلی دستگاه‌های تک کاره ارزان‌تر هستند.

در سال‌های اخیر، کشورهایی مانند هند و برخی از کشورها در آفریقا در حال نصب دستگاه‌های خودپرداز در مناطق روستایی هستند که انرژی خورشیدی دارند. ^{[نیازمند منبع‌معتبر]}

مرتفع‌ترین خودپرداز در گردنه خنجراب در پاکستان واقع شده‌است. این دستگاه خودپرداز در ارتفاع ۴۶۹۳ متری توسط بانک ملی پاکستان نصب شده‌است و دستگاه برای کار در دماهای پایین‌تر از ۴۰ درجه سانتیگراد طراحی شده‌است. ^{[نیازمند منبع‌معتبر]}

سخت‌افزار

دستگاه خودپرداز معمولاً از دستگاه‌های زیر تشکیل شده‌است: ^{[نیازمند منبع‌معتبر]}

• CPU (برای کنترل رابط کاربری و دستگاه‌های معامله)

• خواننده کارت مغناطیسی cart reader یا تراشه (برای شناسایی مشتری)

• یک پین پد برای پذیرش و رمزگذاری شماره شناسایی شخصی EPP4 (مشابه در طرح با صدای لمس یا صفحه کلید ماشین حساب)، به عنوان بخشی از یک محفظه ایمن ساخته شده

• رمزنگاری ایمن، به‌طور کلی در یک محفظه امن نمایش (استفاده شده توسط مشتری برای انجام معامله)

• دکمه‌های کلیدی عملکرد (معمولاً نزدیک صفحه نمایش) یا صفحه لمسی (برای انتخاب جنبه‌های مختلف معامله استفاده می‌شود)

• چاپگر ضبط (برای تهیه سابقه معامله به مشتری)

• Vault (برای ذخیره قطعات ماشین آلات که نیاز به دسترسی محدود دارند)

• Housing (برای زیبایی‌شناسی و پیوستن به علائم)

• سنسورها و شاخص‌ها

نرم‌افزار ^{[نیازمند منبع معتبر]}

با انتقال به سخت‌افزار رایانه شخصی، می‌توان از سامانه عاملهای استاندارد تجاری و محیط‌های برنامه‌نویسی در داخل دستگاه‌های خودپرداز استفاده کرد. پلتفرم‌های معمول که قبلاً در توسعه ATM مورد استفاده قرار می‌گرفتند شامل RMX یا OS / 2 است.

دستگاه خودپرداز Wincor Nixdorf، ویندوز ۲۰۰۰ را اجرا می‌کند

امروزه اکثریت قریب به اتفاق دستگاه‌های خودپرداز در سراسر جهان از یک سامانه عامل مایکروسافت ویندوز استفاده می‌کنند، در وهله اول Windows XP Professional یا Windows XP Embedded.

شمار کمی از خودپردازها هنوز هم می‌توانند نسخه‌های قدیمی تر سامانه عامل ویندوز مانند Windows NT , Windows CE یا Windows 2000 را اجرا کنند.

سامانه عامل لینوکس همچنین در بازار ATM مورد استقبال واقع می‌شود. نمونه ای از آن Banrisul، بزرگترین بانک در جنوب برزیل است که سامانه‌های عامل MS-DOS را در دستگاه‌های خودپرداز خود با لینوکس جایگزین کرده‌است. Banco do Brasil همچنین در حال انتقال دستگاه‌های خودپرداز به لینوکس است. مهندسی Vortex مبتنی بر هند در حال تولید دستگاه‌های خودپرداز است که تنها با لینوکس کار می‌کنند.

پروتکل‌های معامله لایه‌های رایج مانند Diebold 91x (911 یا ۹۱۲) و NCR NDC یا NDC + تقلید نسل‌های قدیمی سخت‌افزار را روی سامانه عامل‌های جدیدتر با پسوندهای افزایشی ساخته شده به مرور زمان برای پرداختن به قابلیت‌های جدید فراهم می‌کند، اگرچه شرکت‌هایی مانند NCR به‌طور مداوم این پروتکل‌ها را صادر می‌کنند.

نسخه‌های جدیدتر بیشتر تولیدکنندگان عمده دستگاه‌های خودپرداز بسته‌های نرم‌افزاری را ارائه می‌دهند که این پروتکل‌ها را پیاده‌سازی می‌کند.

پروتکل‌های جدیدتر مانند IFX هنوز مورد استقبال گسترده پردازنده‌های معاملات قرار نگرفته‌اند.

با حرکت به یک پایگاه نرم‌افزاری استاندارد تر، موسسات مالی به‌طور فزاینده ای به توانایی انتخاب و برنامه‌های کاربردی که تجهیزات آنها را هدایت می‌کنند علاقه‌مند شده‌اند. WOSA / XFS، که اکنون با عنوان CEN XFS (یا به سادگی XFS) شناخته می‌شود، یک API مشترک برای دسترسی و دستکاری دستگاه‌های مختلف خودپرداز فراهم می‌کند. J / XFS یک اجرای جاوا از CEN XFS API است.

در حالی که مزایای درک شده XFS شبیه مانترای جاوا «نوشتن یک بار، هر جا اجرا شود»، اغلب فروشندگان سخت‌افزار ATM تفسیرهای متفاوتی از استاندارد XFS دارند.

نتیجه این تفاوت‌ها در تفسیر بدان معنی است که برنامه‌های دستگاه‌های خودپرداز معمولاً از واسطه استفاده می‌کنند تا حتی تفاوت‌های موجود بین سامانه عامل‌های مختلف را نیز از بین ببرد.

با شروع سامانه عامل‌های ویندوز و XFS در دستگاه‌های خودپرداز، برنامه‌های نرم‌افزاری این قابلیت را دارند که باهوش تر شوند. این نوع جدیدی از برنامه‌های ATM را ایجاد می‌کند که معمولاً به عنوان برنامه‌های قابل برنامه‌ریزی گفته می‌شوند. این نوع برنامه‌ها می‌توانند میزبان کاملاً جدیدی از برنامه‌ها را انجام دهند که در آن ترمینال ATM می‌تواند بیش از ارتباط برقرار کردن با سوئیچ ATM انجام دهد. اکنون اجازه اتصال به سایر سرورهای محتوا و سامانه‌های بانکی ویدیویی را دارد.

نرم‌افزار قابل توجه ATM که بر روی سامانه عامل‌های XFS کار می‌کند شامل Triton PRISM , Diebold Agilis EmPower , NCR APTRA Edge , Absolute Systems AbsoluteINTERACT، پلتفرم نرم‌افزاری Kal Kaliteite KAL , Phoenix Interactive VISTAatm , Wincor Nixdorf ProTopas, Euronet EFTS و Intertech inter-AT

با جابجایی دستگاه‌های خودپرداز به محیط‌های محاسباتی استاندارد صنعت، نگرانی در مورد یکپارچگی پشته نرم‌افزار دستگاه خودپرداز افزایش یافته‌است.

قابلیت اطمینان

قبل از اینکه یک دستگاه خودپرداز در یک مکان عمومی قرار بگیرد، معمولاً با پول، تست و سامانه‌های رایانه ای که اجازه انجام معاملات را می‌دهد، آزمایش گسترده‌ای انجام شده است. عواقب مالی ناشی از کار نادرست دستگاه نیز درجه‌های بالایی از انگیزه برای به حداقل رساندن نقص را فراهم می‌کند.

دستگاه‌های خودپرداز و شبکه‌های الکترونیکی مالی پشتیبانی، به‌طور کلی بسیار قابل اعتماد هستند، که معیارهای صنعت به‌طور معمول ۹۸٫۲۵٪ مشتری را برای دستگاه‌های خودپرداز و در دسترس بودن تا ۹۹٫۹۹۹٪ برای سامانه‌های میزبان که شبکه‌های خودپرداز را مدیریت می‌کنند، تولید می‌کنند. اگر شبکه‌های دستگاه‌های خودپرداز از خدمات خارج شوند، ممکن است مشتریان تا زمان شروع ساعات بعدی بانک خود، قادر به انجام معاملات نباشند.

شمار دستگاه خودپرداز و کارت‌های عابر‌بانک در ایران

آخرین گزارش بانک مرکزی در خصوص ابزارهای پرداخت مربوط به شهریور 1401 می باشد و بعد از آن تا کنون بروزرسانی در این مورد انجام نشده است. طبق این گزارش حدود 61 هزار دستگاه خودپرداز در کشور فعال می باشد که به بیش از 415 میلیون کارت خدمات می دهند. متأسفانه این گزارش برای تعدادی از بانکها به روز نیست و آمار مربوط به سالهای گذشته می باشد.

ماژولهای اصلی خودپرداز

1. کارت خوان یا کارت ریدر (Card Reader): دریافت کارت مشتری، خواندن اطلاعات آن.
2. پین‌پد (EPP: Encrypting PinPad): دریافت رمز مشتری، رمز کردن آن و ارسال به کامپیوتر.
3. چاپگر رسید یا رسید پرینتر (Receipt Printer): چاپ اطلاعات رسید مشتری روی کاغذ رسید، برش و تحویل آن به مشتری.
4. چاپگر ژورنال یا ژورنال پرینتر (Journal Printer): چاپ گزارش عملکرد دستگاه و رول کردن کاغذ جهت استفاده‌های بعدی کاربر شعبه. این چاپگر از دید مشتری پنهان است.
5. اسکناس پرداز یا کش دیسپنسر (Cash Dispenser): شمارش اسکناس و تحویل آن به مشتری.
6. دریافت کننده اسکناس یا کش اکسپتور (Cash Acceptor): دریافت اسکناس از مشتری و ذخیره آن در دستگاه.
7. Cash Recycler: دریافت و پرداخت اسکناس، ترجمه مستقیم این ماژول بازیافت کننده اسکناس یا کش می‌باشد که مرسوم نیست. این ماژول کار دو ماژول قبل را با هم انجام می‌دهد؛ یعنی هم از مشتری اسکناس می‌گیرد و هم قادر به پرداخت آن می‌باشد. بعضی از مدلها محفظه دریافت/پرداخت جداگانه دارند و قادر به استفاده مجدد از اسکناسهای دریافتی نیستند، اما بعضی از مدلها قادر به پرداخت همان اسکناس‌های دریافت شده به مشتری بعدی را دارند.
8. بارکد خوان یا بارکد ریدر یا بارکد اسکنر (Barcode Scanner, Barcode Reader): خواندن بارکدهایی مثل بارکد قبض.
9. دوربین (Camera): گرفتن عکس یا فیلم از مشتری یا کاربر دستگاه.
10. پنل کاربر یا اپراتور پنل (SOP: Supervisor Operation Panel یا TTU: Text Terminal Unit): یک ماژول داخلی و سمت اپراتور دستگاه و شامل صفحه کلید و نمایشگر می‌باشد. نمایش وضعیت کلی خودپرداز و ماژولهای آن، وارد کردن تنظیمات، عیب‌یابی ماژولها و … توسط این ماژول انجام می‌شود.
11. واحد سنسورها و اندیکیتور‌ها (Sensors and Indicators Unit: SIU): شامل کلیه سنسورهای دستگاه مثل سنسور دربها، ضربه و …، و چراغها مثل چراغهای چشمک زن ورود کارت و … می‌باشد

خودپرداز ماژولهای دیگری نیز ممکن است داشته باشد که در ایران معمولاً از آنها استفاده نمی‌شود. به عنوان مثال Depository برای دریافت پاکت، Coin Acceptor/Dispenser برای دریافت/پرداخت سکه و ماژولهای امنیتی برای رمز نگاری پیامها.

برند های خودپرداز در ایران

خودپرداز یا عابربانک های موجود در ایران برند های مختلفی دارند که به صورت مختصر انواع آنها را بررسی می کنیم:

1. NCR: برندی آمریکایی بوده که توسط شرکت ایران ارقام نماینده رسمی ان سی آر آمریکا وارد ایران شده و تا اوایل دهه 80 و قبل از تحریم این شرکت، در ایران فروخته میشد. درصد بالایی از خودپردازهای ریفربیشد که در حال حاضر در کشور فروخته می شود خودپرداز های NCR مدل 5886 و 5887 می باشد.
2. GRG: شرکت ایران ارقام پس از تحریم شدن توسط NCR، اقدام به واردات از این کمپانی مشهور چینی کرده و به بانکهای مختلف این دستگاهها را ارائه داد.
3. WINCOR: همواره رقیب سرسخت NCR بوده. وینکور آلمان که توسط شرکت خدمات انفورماتیک (فرادیس البرز) به ایران معرفی شد، بعد ها توسط کمپانی دیبولد آمریکا خریداری شده و اسم آن از WINCOR NIXDORF به DIEBOLD NIXDORF تغییر داده شد.
4. BANQIT: این برند سوئدی توسط شرکت ایران نارا به ایران معرفی شد اما هیچ گاه نتوانست در بازار با ان سی آر و وینکور رقابت کند.
5. HYOSUNG: شرکت ایران نارا پس از بنکیت خودپرداز هیوسانگ کره ای را به ایران معرفی کرد که با توجه به کیفیت بالا توانست بازار خوبی کسب کند.
6. TECHNO: برند تکنو توسط شرکت توسن تکنو وابسته به شرکت توسن (کیش ویر سابق) معرفی شد که در واقع برندی ایرانی برای دستگاههای چینی و کره ای با برندهای KINGTELLER، GWI و LG می باشد. دستگاههای این شرکت با نامهای تکنو 4، 5، 6 و جدید ترین آنها که LG کره است با نام تکنو 7 به بازار معرفی شدند.
7. EASTCOM: دستگاههای این شرکت چینی که دستگاههای مشابه وینکور تولید می کند توسط شرکت آدونیس به کشور وارد شده و مشغول به کار می باشند.
8. SIGMA: شرکت خوارزمی پس از واردات تعدادی دستگاه وینکور، دستگاههای خودپرداز ساخت این شرکت ایتالیایی را وارد کشور کرد.
9. EDGE: برند شرکت GSS برای خودپردازهای چینی معرفی شده توسط این شرکت به بازار ایران می باشد.
10. RAVIS و PARA: خودپردازهایی با برند ایرانی که بیشتر به اشخاص حقیقی و دفاتر پست بانک فروخته شده است.
11. HATEF: اولین خودپرداز طراحی و ساخته شده در ایران که در دهه 80 فعال بود و بانک صادرات بزرگترین مشتری این شرکت بود.

خودپرداز در زبان‌های دیگر

برای خودپرداز در زبانهای گوناگون واژه‌های گوناگونی بکار می‌رود که برخی از آنها در زیر می‌آید:

انگلیسی آمریکا: (Automated Teller Machine (ATM (معنی: بانکدار خودکار)

در شرق آمریکا: MAC machine یا (MAC (Money Access Center (معنی: مرکز دسترسی به پول)

انگلیسی کانادا: (Automated Banking Machine (ABM (معنی: دستگاه خودکار بانکی)

در برخی زبانهای اروپایی Bancomat یا Bankomat (دستگاه خودکار بانک)

در اسپانیایی Cajero Automático (دستگاه خودکار نقد کردن)

در انگلستان Cashpoint و Cashmachine (نقدگاه) انگلیسی‌ها در زبان عامیانه به دستگاه خودپرداز «سوراخ در دیوار» می‌گویند.

، آلمانی Geldautomat (معنی: دستگاه خودکارِ پول)

در نروژ Minibank (معنی: بانک کوچک)

در هلند Pin Automaat (معنی: دستگاه خودکار پول کشیدن)

در سوئیس Postomat (معنی: دستگاه خودکار بانکی به نام سوئیس پست).