جنگ غجدوان

نبرد غجدوان
نمایی از صحنهٔ نبرد صفویان و شیبانیان، مینیاتور قرن هفدهم (۱۶۸۸)
تاریخ ۸۹۱ خورشیدی موقعیت غجدوان، دهی در بخارا نتایج شکست سنگین صفویان- تاختن ازبکان و گشودن شهرهای هرات و مشهد
طرف‌های درگیر
صفویان	شیبانیان
فرماندهان و رهبران
نجم ثانی - ظهیر الدین بابر	عبیدالله خان
تلفات و خسارات
کناره‌گیری فرماندهان قزلباش از جنگ-کشته‌شدن نجم ثانی- نابودی لشکر صفویه به طور کلی- فرار بابر

نبرد غِجدُوان در ۱ آذر ۸۹۱ (۳ رمضان ۹۱۸ قمری) میان سپاه ایران به فرماندهی نجم ثانی به همراه بابر گورکانی با ازبک‌ها به فرماندهی عبیدالله خان در غجدوان در منطقهٔ فرارود (ماوراءالنهر) رخ داد. در پی این جنگ ایرانیان شکست سختی خوردند و نجم ثانی و دیگر سرداران کشته شدند. این شکست فاجعۀ بسیار بزرگی برای ایران بود، چرا که پس از آن ازبک‌ها پیوسته به خراسان یورش می‌بردند. همچنین سلطۀ تیموریان در فرارود به کلی پایان یافت و بابر نیز در پی این جنگ برای همیشه از فرارود دست کشید و توجه خود را به هندوستان معطوف کرد.

پیش زمینه

با اینکه دوران کهن و زمان پادشاهی هخامنشیان و ساسانیان شهرهای آباد آنسوی آموی مانند سمرقند و بخارا جز خاک این بود ولی به هر حال رودخانه یادشده مرز افسانه‌ای میان ایران و توران شمرده مي‌شد. صفویان می‌خواستند لااقل تا رودخانه يادشده پيش بيايند و آن را مرز امپراتوری خود در شمال خاوری قرار دهند اما قادر نبودند شهر بلخ را که اهمیت اساسی داشت نگاه دارند. در ۱۵۱۱م/ ۹۱۸ه‍.ق/ ۸۹۰ خورشیدی ظهیر الدین بابر، شاهزادۀ تیموری، برای بازپس‌گرفتن سرزمینش در فرارود که ازبکان او را از آنجا رانده بودند، شاه اسماعیل را تشویق به یورش به سمرقند کرد. بابر قول داد در عوض کمک اسماعیل، سکه‌ای به نام او ضرب کند و نام او را در خطبه بیاورد.

وقوع جنگ

شاه اسماعیل یکم صفوی در اواخر سال ۸۹۰، نجم ثانی را به فرماندهی سپاه برای کمک به بابر برگزید و سرداران نامداری مانند زین العابدین صفوی، پیری بیگ قاجار و بادنجان سلطان روملو را همراه او کرد. در اواخر اسفند ۸۹۰ نجم ثانی از قم به سوی خراسان رهسپار شد.

در مهر ۸۹۱، نجم ثانی و بابر در ناحیۀ بند آهنین به هم رسیدند. پس از آن سپاهیان ایران شهر قرشی را تصرف کردند و همۀ ۱۵ هزار تن مردم آنجا را کشتند و به دستور نجم ثانی از خون سادات نیز نگذشتند. پس از آن سپاهیان قزلباش به همراه بابر به سوی بخارا رهسپار شدند. ازبکان به قلعۀ غجدوان پناه بردند. بابر و برخی از سرداران که با وضع آنجا آشنا بودند از نجم ثانی خواستند که از محاصرۀ آنجا دست بکشند و بازگردند ولی نجم بر جنگ تأکید داشت. به دلیل غرور و رفتار ناپسند نجم ثانی برخی از سرداران سپاه ار وی رو برتافتند و به خراسان بازگشتند و در سپاه ایران اختلاف بروز کرد.

سرانجام در روز جمعه ۱ آذر ۸۹۱ (۳ رمضان ۹۱۸ قمری) ازبک‌ها به سپاه قزلباش ایران یورش بردند و ایرانیان شکست سختی خوردند و نجم ثانی و دیگر سرداران کشته شدند. این شکست فاجعۀ بسیار بزرگی برای ایران بود، چرا که پس از آن فرارود از دست صفویه خارج شد و ازبک‌ها پیوسته به مرزهای خاوری ایران یورش می‌بردند.

فرجام

شکست امیر نجم در غجدوان شعله امید را در دل اوزبکان بر افروخت. پس از آن ازبکان جرات یافته به محاصره هرات پرداختند. عبیدالله سلطان، مشهد را گرفت وسه ماه در آنجا حکومت کرد. اما با شنیدن خبر حرکت شاه اسماعیل به سوی خراسان، به فرارود (ماوراءالنهر) بازگشت.

منابع

• قاضی احمد منشی قمی، خلاصة التواریخ (۲ جلد، تاریخ صفویه از شیخ صفی تا اوایل شاه عباس یکم)، به تصحیح احسان اشراقی. (جلد ۱، صص ۱۱۸ تا ۱۲۳)
• غفاری‌فرد، عباسقلی، تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوران صفویه، سازمان سمت، ۱۳۸۱. (ص ۹-۸۷)