ترکستان، قزاقستان

ترکستان Түркістан تۇرکىستان Туркестан
مقبره خواجه احمد یسوی
ترکستان موقعیت در قزاقستان
مختصات: ۴۳°۱۷′ شمالی ۶۸°۱۶′ شرقی
کشور	قزاقستان
استان	ترکستان
حکومت
• Akim (شهردار)	Ashirbekov Bakitzhan Aydarhanovich
جمعیت  (۲۰۰۹)
• شهر	۲۲۷۰۹۸
• شهری	۱۴۲۸۹۹

ترکستان (به قزاقی: Түркістан، تۇرکىستان) یا حضرت ترکستان یا یَسی (شاوغر باستان) شهری در استان ترکستان کشور قزاقستان است که در سرشماری سال ۲۰۰۹ میلادی، ۱۴۲٬۸۹۹ نفر جمعیت داشته است و از دوران تاریخ باستان به‌عنوان شهر شناخته می‌شده است.

با ارتقاء شهر چیمکند به «شهر هم‌درجه استان» و استقلال آن از حوزه اداری استان قزاقستان جنوبی، این شهر به عنوان مرکز جدید استان قزاقستان جنوبی انتخاب و نام استان نیز به استان ترکستان تغییر داده شد. در راستای سیاست‌های پانترکیستی نظربایف و دولت قزاقستان این شهر از سال ۲۰۱۸ به جای چیمکند مرکز استان قزاقستان جنوبی انتخاب و نام استان نیز به استان ترکستان تغییر داده شد.

خواجه احمد یسوی، صوفی معروف، در اسپیجاب زاده شد اما در یسی زیست و نام او نیز منسوب به همین شهر است.

پیشینه

یسی یکی از کهن‌ترین شهرهای کوچک در جنوب قزاقستان امروزی است که در نزدیکی چیمکند و بر کرانه رود سیردریا قرار دارد. این منطقه به‌صورت واحه‌ای در حاشیه صحرای قزل‌قوم شکل گرفت و با آبراه‌ها و کانال‌هایی که از کوه‌های قرا‌تائو (قره‌داغ) می‌آمدند، آبیاری می‌شد. موقعیت جغرافیایی آن، در مرز میان کوچ‌نشینان و ساکنان شهری آسیای میانه، باعث شد همیشه مورد توجه و رقابت فاتحان مشهور و گمنام قرار گیرد.

تاریخ‌دانان، ترکستان را با شهر کهن شاوْغَر یکی دانسته‌اند. غر در زبان سغدی به معنی کوه است. جغرافی‌دانان عرب و ایرانی قرن چهارم/دهم میلادی از آن نام برده‌اند.

قدیمی‌ترین لایهٔ این محوطه، یک زیارتگاه احتمالاً زرتشتی بود که به قرن اول پیش از میلاد برمی‌گردد.

از نظر باستان‌شناسی، هستهٔ کهنِ شهر با محوطهٔ «کول‌تپه» در داخل شهر ترکستان امروزی یکی دانسته می‌شود؛ گزارش‌های کاوش می‌گویند شهر در دوره‌های مختلف با نام‌های شاوغر، سپس یَسی و نهایتاً ترکستان شناخته شده و شواهد سکه و لایه‌های قرون وسطی تأییدش می‌کند.

در لغت‌نامه دهخدا اشارات به این شهر این‌گونه آمده است: شاوغر: ولایتی است بر کنار ماوراءالنهر و آنجا بیابان ریگ است و از آن سوی ریگ کافر است و مردم شاوغر بیشتر کرباس‌باف باشند. ( لغت فرس اسدی ): نام ولایتی است از ماوراءالنهر که ساکنان آنجا بیشتر جولاهه باشند و بر یک طرف آن ولایت بیابان ریگ است که کافران در آن مقام دارند. ( برهان قاطع ). ولایتی است در ماوراءالنهر که از پس آن بیابانی است ریگستان که کافران در آن مقام دارند و مردم شاوغر اکثر جولاه باشند. ( فرهنگ سروری ) ( از فرهنگ اوبهی ). نام بلاد ترک است. ( از معجم البلدان ) : روزم از دردش چو نیمشب است شبم از یادش چون شاوغرا . ابوالعباس ( از لغت فرس اسدی ).»

در قرون بعد، این شهر بارها دست به دست شد: نخست در زمان سامانیان و سپس در دوران سلجوقیان، و در قرن ششم/دوازدهم، صحنه نبرد میان ترک‌ها و سامانیان بود. در دوران مغول رونق یافت و به مرکز مهم صوفیان و به‌ویژه خواجه احمد یسوی تبدیل شد که مقبره‌اش در آنجا قرار دارد. این آرامگاه بعدها زیارتگاه مهم مسلمانان و جایگاه دفن برخی از خان‌های قزاق و سلاطین ازبک شد.

از قرن نهم/پانزدهم میلادی ترکستان به عرصه اصلی رقابت تیموریان، ازبکان و قزاق‌ها بدل شد. چندین بار محاصره و تسخیر شد و بارها میان این قدرت‌ها دست به دست گشت. در قرون شانزدهم و هفدهم زیر سلطه ازبکان و قزاق‌ها بود و در قرن هجدهم استقلال نسبی داشت، اما در سده نوزدهم به تصرف روس‌ها درآمد (۱۸۶۴). پس از آن، ترکستان بخشی از امپراتوری روسیه و سپس اتحاد شوروی شد.

در قرن بیستم، شهر گسترش یافت و به یک مرکز شهری با هزاران نفر جمعیت، کارگاه‌ها، مدارس و بناهای مذهبی و تاریخی تبدیل شد. در دوران استقلال قزاقستان، دولت این کشور مرمت مقبره خواجه احمد یسوی را به‌عنوان نمادی از هویت تاریخی و فرهنگی ترک-قزاقی در دستور کار قرار داد.

جستارهای وابسته

• فهرست شهرهای قزاقستان

منابع

Bearman, P. J., Bianquis, Th., Bosworth, C. E., van Donzel, E., & Heinrichs, W. P. (Eds.). (2000). The Encyclopaedia of Islam. New Edition (Vol. X: T–U). Leiden: Brill. entry: Turkistan.