اسماعیل منتصر سامانی

اسماعیل منتصر سامانی
ابوابراهیم اسماعیل بن نوح
سلطنت	سامانیان
پیشین	عبدالملک دوم
درگذشته	۳۹۵ هجری
نام کامل ابوابراهیم اسماعیل بن نوح منتصر
پدر	نوح بن منتصر

ابوابراهیم اسماعیل بن نوح منتصر آخرین بازمانده از امیران سامانی بود. تحرکات و تلاش‌های منتصر در نبردهایی که میان او و ایلک خان که نیروهای آواز قبایل مختلف ترک تشکیل یافته بود ثمری نبخشید و سرانجام با شکست او، قلمرو سامانی میان حاکمان نو پای ترک تقسیم شد. از میان قبایل ترک، ترکان غز تا آخرین روزهای حیات سامانیان، به آنها وفادارماندند و اسماعیل بن نوح منتصر را درسال ۳۹۳هنگام نبرد با ایلک خان، یاری رساندند. سرانجام منتصر در ربیع الاول سال۳۹۵ توسط عربان بنی بهیج که شبانه برمنتصرهجوم بردند به قتل رسید. مقبرهٔ او، در بین مردم بنام مقبره علم بردار، یاعلمدارمشهور است، بافاصله کمی ازروستای آستان بابا نزدیک کرکی واقع است.

نبردهای منتصر

پس از دستگیری عبدالملک و خاندان سامانی یکی برادران امیر عبدالملک، بنام ابوابراهیم اسماعیل بن نوح منتصر موفق شد فرارکند. ابوابراهیم به بخارارفت و مدتی کوتاه به گونه‌ای مخفیانه درآنجا به سر برد. پس از بخارا به خوارزم رفت. در خوارزم عده‌ای از بزرگان دولت سامانی، به ابوابراهیم پیوستند.ابوابراهیم ارسلان بالو را به عنوان سپهسالاری لشکر خود برگزید. ارسلان بالو از جانب منتصر سامانی به بخارا تاخت. در بخارا جعفرتگین عده‌ای از امرای او را به اسارت گرفت و به پایتخت خوارزم که جرجانسیه بود فرستاد او در تعقیب فراریان تاحدود سمرقند پیش رفت. پس از آن ابوابراهیم به بخارا بازگشت اهالی بخارا به گرمی از او استقبال کردند. ایلک بااطلاع از این موضوع تصمیم گرفت که باری دیگر به ماوراءالنهر لشکرشی کند.ابوابراهیم و یارانش به خراسان عقب نشنی کردند درآن زمان امیرنصر برادر سلطان محمود که در نیشابور حکومت میکرداز روبه رو شدن با منتصرامتناع کرد و از نیشابور به هرات رفت سلطان محمود پس از آگاهی از این موضوع به سوی نیشابو رفت منتصر هم آن شهر را ترک کرد و به سمت اسفراین حرکت کرد. در زمان اقامت سلطان محمود در نیشابور غلامان ترک او شورش کردند عده‌ای ازاین غلامان از ترس تنبیه شدن فرار کردند و به منتصر پیوستد از جمله این افراد ابوالقاسم سیمجوری بود که به خدمت منتصر درآمد پس از آن منتصر به همراه جمعی از یاران خود و ابوالقاسم سیمجوری برای دریافت کمک نظامی به نزد وشمگیر رفت. این زمان مقارن بود با اوضاع نابسامان و آشفتهٔ حکومت آل بویه. قابوس به منتصر توصیه کرد ابتدا قلمرو آل بویه را تصرف کند. منتصر به همراه پسران وشمگیر به سمت ری لشکر کشید. درآنجا بزرگان دربار آل بویه با فریب از جمله منتصر به ری خودداری کردند سپس منتصر به سمت نیشابور حرکت کرد ابومنصور برادر سلطان محمود نیشابوررا ترک کرد واین باعث شد نیشابور به تصرف منتصردراید. (شوال ۳۹۱) سلطان محمود حاجب التونتاش را به کمک امیرنصر فرستاد آنها سپاه ابوابراهیم را شکست دادند و او را مجبور به ترک نیشابور کردند. منتصرپس ازان به گرگان رفت دراین زمان ابوابراهیم، ارسلان بالو را که سپهسالار لشکراو بود به دلیل استیلای زیاد به قتل رساند. منتصرباسپاه امیرنصر درگیرشد و با شکست مواجه شد. دراین نبرد و درگیری سیمجوری و توزتاش به دام سپاه غزنوی افتادند. پس از آنکه ابوابراهیم شکست خورد مدتی را در نواحی مختلف سرگردان بود. او به قلمرو ترکان غز رفت و با یاری آنها باایلک خان درگیرشد ضربه‌ای بر لشکر ایلک خان وارد کرد. پس از آن منتصر به خراسان برگشت ولی موفق نشد. ابوابراهیم درحمله به بخارا موفقیت‌هایی بدست آورد درهمین زمان بودکه سپهسالار سمرقند به هواداری از منتصر با سه هزارتن از سپاهیانش به منتصر پیوست. منتصر در شعبان سال ۳۹۴ موفق شد. ایلک خان را متواری سازد. ایلک پس از شکستی که از منتصر خورد به ترکستانرفت و به جمع‌آوری سپاه پرداخت و سپس باری دیگر به جنگ با منتصر پرداخت. سپاهان غز به دلیل اموال بسیاری که از سپاه ایلک بدست آورده بودند از منتصر جدا شدند. ازجمله یک از سران سپاه منتصر بنام ابوالحسن طاق با پنج هزار نفر به ایلک پیوست. این نبرد با شکست منتصر تمام شد و منتصر مجبورشد فرارکند. او پس ازشکست، بار دیگر برای گردآوری سپاه به خراسان رفت اما به هرکجا می‌تاخت ازدهای آفت دندان باز کرده می‌یافت. دلاور مرد سامانی پس از تلاش‌های نافرجام سرانجام در ربیع الاول سال ۳۹۵ در ولایت وایمرغ بدست عربهای بنی بهیج کشته شد دولت سامانی ساقط شد و قلمرو سامانی میان قراخانیان و غزنویان تقسیم شد. غزان ازتسلیم اسرا به منتصرخودداری کردند. منتصر از ترس سازش آنها با ایلک خان از غزان خارج شد و به همراه و یاری سیصد سواره و چهارصد پیاده در گذرگاه درغان از جیحون که یخ بسته بود عبور کرد و به آمل شط رفت. در آنجا نامه‌ای شکایت آمیز به محمود نوشت و از او برای دفع ایلک خان استمدادکرد. سپس به امیدکمک ابوجعفرخواهرزاده از دست پروردگان سامانی به مرو رفت که با ایستادگی او دفع شد ودرسال۳۹۴ وارد ابیوردشد. در آن ناحیه، ابونصرنصربن محمود حاجب به منتصر کمک کرد در نساء خطبه بنام او خواند. مردم نساء از ترس مخالفت با خوارزمشاه از او کمک خواستند. منتصر به جنوشان رفت، در جوشان در برابر لشکر اعزامی خوارزمشاه شکست خوردند و تعدادی از یارانش از جمله ابونصر کشته شدند. پس از آن منتصر به اسفراین رفت مردم اسفراینهم از ترسی که داشتند او را بیرون کردند. منتصر پس از چند روز توقف درسرخسسپاهیانش را که پراکنده شده بودند گرد هم آورد و به ساحل قطنان در آن سوی جیحون حرکت کرد. او در جنگ با مدافعان بخارا به ثغرنور بخارا عقب‌نشینی کرد. اما پس از مدتی در جنگی آنان را شکست داد و تارومار کرد. دراین هنگام بود که رئیس الفتیان سمرقند، بنام ابن علمدار به همراه سه هزار مرد به اوپیوستند. غزان هم دوباره به او پیوستند و منتصر نیروهایی تازه یافت و در شعبان سال۳۹۴ ایلک خان را در نبرد سخت بنام بورنمذ شکست داد. باقی لشکریان منتصر کشته شدند منتصر پس از شکستی که خورد از جیحون عبور کرد و به خراسان فرارکرد. او به اندخوذ از نواحی جوزجانرفت و در تعقیب و گریز از برابر والیان وفادار سلطان محمود به جنابد، جومند و بسطام رفت. قابوس زیاری به کمک دوهزار مرد اورا دفع کرد. منتصر پس از آن به سمت نساء حرکت کرد وازآنجا به امید وعدهٔ خویشاوند خود بنام ابن سرخک سامانی به بخارا رفت امااین وعده فریب و دروغی بیش نبود. وقتی منتصربه چاه حماد در بیابان آمل شط رسید بسیاری از سپاهیان او که از جنگ و گریز چندساله خسته شده بودند از او جداشدند واو را رها کردند و با عبور از جیحون به حاجیان ایلک خان پیوستند. دشمن همهٔ گذرگاه‌های جیحون را محاصره کرد. منتصر هم مورد محاصره قرارگرفت. دو برادر منتصر اسیر شدند و به اوزکند فرستاده شدند و منتصر به منزلگاه ابن بهیج اعرابی از عربهای چادرنشین بیابان گریخت. در ربیع الاول سال۳۹۵ عربان شبانه بر منتصر هجوم بردند و او را به قتل رساندند. سپس پیکر منتصر را به روستای مایمرغ از نواحی رودبار زم درکرانه جیحون بردند و در همان‌جا اورا به خاک سپردند. سلطان محمود، وقتی خبرراشنید منزلگاه ابن بهیج و دیگر عربان را غارت کرد. مقبرهٔ نه چندان بزرگ آخرین بازمانده امیرسامانی، ابوابراهیم اسماعیل منتصر که در بین مردم به مقبره علم بردار یا علمدار مشهوراست مسافت کمی باروستای آستان بابا درنزدیکی کرکی دارد. مقبره او مانند آرامگاه سامانیان بنایی است مربع شکل و گنبدپوش. در مقبره علمدار بجای گچ بری در شکل‌های گوناگون شاهد کنده کاری روی آجرهستیم. پس ازهجوم ایلک خان به ماوراء النهر و تسخیر و تصرف بخارا، ایلک خان ادعامیکرد برای اطاعت ازامیرسامانی آمده‌است، اما بلافاصله شروع کردبه دستگیرکردن فرماندهان نظامی، و بقایای خاندان آل سامان.عبدالملک امیرسامانی، و برادرش منصور دوم، که نابیناشده بود وبرادردیگرش ابوابراهیم وابویعقوب وسایربازماندگان سامانی رابازداشت کرد وهرکدام ازآنهارا ازهم جداکرد وبه زندان انداخت تابایکدیگر توطئه ای راایجادنکنند. ازمیان فرزندان نوح سوم سامانی، ابوابراهیم اسماعیل بن نوح که دستگیرشده بود توانست باسرکردن چادرکنیزی ازخدمت کارانش ازمیان محبوسان بگریزد ودرخانه پیرزنی ازاهالی بخارا پنهان شود.قراخانیان تلاش کردند برای پیداکردن او ولی موفق نشدند تااینکه از پیداکردنش ناامیدشدند. پس ازآن منتصربه سمت خوارزم گریخت. درخوارزم بسیاری از خاندان آل سامان و جمعی از سربازان وسپاهیان دولت شکست خورده سامانیان به اوپیوستند.سرانجام باسقوط حکومت سامانی وشهربخارا توسط قراخانیان، واستقلال سلطان محمود غزنوی برخراسان، یک نقطه امیدظاهرشد. اسماعیل منتصر، یکی از سرداران خودرا بنام ارسلان بالو، پس ازمستقرشدن درخوارزم برای تهاجم و فتح بخارافرستاد. ارسلان موفق شد بادستیابی بربخارا بسیاری از امرا و فراریان را دستگیرکند وآنهارا تاحدودسمرقندتعقیب کند. حتی دربرخوردی هم، مدافعان دیگر سمرقند را به شکست وادار کرد. وقتی این خبرها ازبخارا به اسماعیل دوم سامانی رسید، به بخارارفت. درهمین میان وقتی ایلک خان باخبرشدباسپاهی گسترده عازم بخارا شدو زمانیکه اسماعیل هم این خبر راشنید به سمت ابیورد فرار کرد.منتصر درابیورد، پس از سر وسامان دادن به سپاه بسمت نیشابور رفت. نصربن سبکتکین، برادرسلطان محودغزنوی، که خلافت نیشابور را دردست داشت وقتی ازمقابله بااوناتوان شدبه هرات فرارکرد.منتصر، بااستقرار درنیشابور، به رتق و فتق امور پرداخت این وضع هم دوام نیاورد محمودغزموی، بلافاصله به بخارا رفت و منتصررا سرکوب کرد. پس ازآن،منتصربه اسفراین گریخت. قبل ازآن، ابوالقاسم سیمجوری به اوپیوسته بود، اودراسفراین می‌خواست به جمع‌آوری مالیات بپردازد ولی اهالی آنجا، مخالفت کردندومجبورشد اسفراین راترک کند.منتصرپس ازآنکه هجوم محمودغزنوی رابه خراسان دید دیگردرآنجانماند وبسمت گرگان رفت وبه شمس المعالی قابوس بن وشمگیرپناه گرفت. قابوس هم پس ازاستقبال ازاو، بهترین اقدام راازسوی منتصر حرکت بسوی ری، ودست یابی براین ناحیه خالی ازمدعا دید. پس ازآن اسماعیل به ری رفت. در وسط راه، با منصرف شدن ازاین مقصودسردارانش، تصمیم گرفت به نیشابورهجوم بردوآنجارا تسخیرکند. اودر شوال سال۳۹۱ درنیشابورمستقرشد. پس ازآن سریعاً، مأموران جمع مالیات را به ولایات اطراف فرستاد. باهجوم امیرنصرغزنوی، به نیشابور،منتصر مجبورشد بسمت گرگان فرارکند. این بار قابوس، برخلاف دفعهٔ قبل که ازاو استقبال کرد، بر بی کفایتی منتصر واطمینان از عدم توفیق و موفقیت او درآینده مطمئن شد. به همین دلیل دوهزارسپاهی به بیرون کردن از این منطقه فرستاد. ظاهراً پس ازشکست درنیشابور که ارسلان بالو، سردارخود را به دلیل قصور درجنگ به قتل رساندو بدنبال رانده شدن از گرگان ناگزیر، به سمت سرخس به راه افتاد. درربیع الاول سال۳۹۲، سپاه نصربن سبکتکین به مقابله بااو درسرخس شتافت. دراین نبرد منتصرشکست خورد وبسیاری از سردارانش به اسارت گرفته شدند وبه غزنه فرستاده شدند.منتصر پس ازشکست مجبورشد که به ترکان غز که به سامانیان اظهاروفاداری می‌کردند روکند. پس در شوال سال۳۹۳، باکمک آنها، به ماوراءالنهر حرکت کردتا باایلک خان جنگ کند.درنواحی سمرقند باایلک خان روبه روشدواورا شکست داد. اسیران بسیاری به دستش افتاداما زمانیکه غزان ازتسلیم اسیران سپاه قراخانی، خودداری کردند، اسماعیل نسبت به وفاداری آنها دچارگمان شد. پس ازاینکه متوجه شدآنها قصدآزادی اسیران را دارند برای اینکه به ایلک خان نزدیک شوند باگروهی ازیاران مورداعتمادش ازجیحون گذشت. به دلیل زشت کاریهای منتصر و سوء رفتارهایش بامردم به هرکجا که می‌رفت مردم اورا بیرون می‌کردند. دراینجا بود ک منتصر به دلیل ناامیدی نامه ای به محمودغزنوی نوشت واز او برای دفع ایلک خان کمک خواست. اوشعری راهم بیان کرد:

از دیده که نقش تو نمودم تو بهی		وز دل که فرو گذاشت زودم تو بهی
وز جان که نداشت هیچ سودم تو بهی		دیدم همه را و آزمودم تو بهی

بنابراین درمرو به سرو سامان دادبه سپاهیانش پرداخت سپس به ابیورد و شهرهای دیگر خراسان رفت.وپس ازآن باسپاهیانش به بخارا هجوم برد. باوجود ضربات سنگینی که به سپاهیانش واردشد به دلیل پیوستن مردم سمرقندوقبایل غزبه او درشعبان سال۳۹۴، ایلک خان را درحوالی سمرقندشکست داد. چون ایلک خان نمی‌خواست ماوراءالنهر را ازدست بدهدبا سپاهی عظیم برگشت. درکنارسپاه ایلک خان بسیاری از افراد به منتصرپشت کردند واین عوامل باعث شکست اسماعیل می‌شد. پس منتصر ازجیحون عبورکرد ودرحوالی جوزجان رفت. درآنجاشروع به جمع‌آوری مالیات کردازاین رو ازآنجاهم بیرون شد وبه مرو رفت. سپاهیان محمودغزندی هم اورا از مرو بیرون کردند سپس به بسطام رفت. دربسطام با سپاهیان قابوس روبه روشد ونا امیدانه به سمت ماوراءالنهر بازگشت. سپاهیان منتصرکه دیگرازاین جنگ وگریزها خسته شده بودند درناحیه آمل شط اورا راهاکردند وبه سپاهیان ایلک خان پیوستند. دراین زمان منتصر مورد محاصره ترکان قرارگرفت و راهی جز فرارنداشت. حتی برادرانش به دست ترکان ایلک خانی افتادند. خوداوهم در مرو درمنطقه کوچ اعراب درمنزلگاه ابن بهیج جای گرفت. وسرانجام درربیع الاخر سال۳۹۵، این اعراب به تحریک شخصی بنام ماهروی شبانه اورا بقتل رساندند.

منابع

• ناجی، محمدرضا (۱۳۷۰). فرهنگ و تمدن اسلامی در قلمرو سامانیان. تهران: امیرکبیر. شابک ۹۶۴-۰۰-۱۰۸۶-۳.
• زرین کوب، عبدالحسین (۱۳۸۶). تاریخ کمبریج. ترجمهٔ حسن انوشه. تهران: امیرکبیر. شابک ۹۶۴-۰۰-۱۰۸۶-۳.