ممتاز محل

ممتاز محل
یک تصویر هنری از ملکه ممتاز محل
ملکه اعظم امپراتوری گورکانی پادشاه بیگم
تصدی	۱۹ ژانویه ۱۶۲۸–۱۷ ژوئن ۱۶۳۱
پیشین	نورجهان بیگم
جانشین	جهان‌آرا بیگم
بیگم صاحب ملکه عالم
تصدی	۱۹ ژانویه ۱۶۲۸–۱۷ ژوئن ۱۶۳۱
پیشین	نورجهان بیگم
جانشین	جهان آرا بیگم
زاده	ارجمند ۲۷ آوریل ۱۵۹۳ آگره
درگذشته	۱۷ ژوئن ۱۶۳۱ (۳۸ سال) برهانپور هند
آرامگاه	تاج محل آگره
همسر(ان)	شاه جهان
فرزند(ان)	حورالنسا بیگم جهان‌آرا بیگم دارا شکوه شاه‌شجاع روشن‌آرا بیگم اورنگ زیب ایزد بخش امید بخش ثریا بانو بیگم یک پسر مراد بخش دولت افزا حسن‌آرا بیگم گوهرآرا بیگم
خاندان	گورکانیان (با ازدواج)
پدر	میرزا حسن آصف‌خان
مادر	دیوانجی بیگم
دین و مذهب	شیعه اسلام

ممتاز محل یا ارجمند بانو بیگم (۱۵ آوریل ۱۵۹۳ – ۱۷ ژوئن ۱۶۳۱) همسر ایرانی تبار شاه جهان از پادشاهان گورکانی هند یا امپراتوری مغولی (بابری) هند بود. ممتاز محل، پس از ملکه نورجهان به عنوان قدرتمندترین ملکه امپراتوری مغول شناخته می‌شود و توانست نقش مهمی با وجود بی علاقگی و عمر کم در مقام ملکه در اداره امور دولت داشته است.

ممتاز دختر میرزا حسن آصف‌خان وکیل شاهنشاهی و فرمانده ارشد سپاهیان جهانگیرشاه و برادرزاده نورجهان ملکه پرنفوذ و نیرومند جهانگیرشاه بود و در سال ۱۶۰۷ در سن ۱۴ سالگی به نامزدی پسر بزرگ و جانشین جهانگیر شاهزاده خرم (شاه جهان آینده) و بعد در سال ۱۶۱۲ به عقدش در آمد. او و شوهرش زندگی پرعشق و ‌پرشوری را با هم تجربه کردن و در این ثمره عشق و علاقه بایکدیگر صاحبه ۱۴ فرزند شدند که فقط ۸ تن از آنها بزرگ شده و بقیه در کودکی درگذشتن. پس از مرگ جهانگیرشاه در پایان سال ۱۶۲۷ و شروع جنگ جانشینی بین شوهرش شاهزاده خرم و برادر ناتنی شوهرش که داماد عمه اش نورجهان پادشاه بیگم نیز بود، در گرفت و در نهایت شوهر او با نام سلطنتی شاه جهان قدرت را بدست آورد و برتخت نشست.

ممتاز پس از این واقع به جای عمه قدرتمند و تاثیرگذار خود نورجهان، او دیگر قدرتمندترین و تاثیرگذارترین زن دربار شاهنشاهی در زمانی که امپراتوری گورکانی در اوج شکوه و عظمت خود بود قرار گرفت. همانند عمه خود او نیز مهر شاهنشاهی را که دلالت بر این داشته قبل از هر گونه صدور و دریافت سند یا دستورات لازم به بررسی و تعیین وی بوده و احکام دولت را نوشته و صادر می کرد را در دست گرفت. همچنین شاه جهان همانند پدر خود که در همه کارها از نورجهان مشورت می گرفت، او هم بدون مشورت ممتاز هیچ کاری را انجام نداده و قبل از صدور دستورات خود نظرات ممتاز را در همه امور خود جستجو می کرد. اما ممتاز شناخته شده که به هیچ وجه به مانند نامادرشوهر/عمه خود به امور روزانه دولت توجه و علاقه نداشته و به آن بی محلی می کرد. در آخر ممتاز در هنگام لشکرکشی شوهرش در جنوب دکن که او را همراهی می کرد، در هنگام بدنیا آوردن آخرین فرزندشان گوهرارا بیگم بر اثر زایمان سی ساعته درگذشت و شاه جهان بنای مشهور و زیبای تاج محل را به عنوام محل استراحت دائمی همسر محبوب خود در نظر گرفت.

زندگی‌نامه

ارجمند بانو دختر میرزا حسن آصف خان بود. وی پس از اینکه به مقام بانوی اول رسید ملقب به ممتاز محل شد، (ممتازِ محل، یعنی عالی شکوه منطقه) او همسر دوم شاه‌جهان بود و در ۱۷ جون ۱۶۳۱ میلادی در هنگام تولد چهاردهمین فرزندش جان باخت. شاه جهان بنای باشکوه تاج محل را برای یادبود وی ساخت. ارجمند بانو نوه پسری شخصی به نام میرزا غیاث بیگ ملقب به اعتماد الدوله بود، میرزا غیاث الدین ایرانی بود و با خانواده‌اش در دورهٔ اکبر، (سلطنت ۱۶۰۵ – ۱۵۵۶) به هند رفت و در دربار او به کار اشتغال ورزید و در مدت کوتاهی پیشرفت کرد و عهده‌دار فعالیت‌های مهمی شد. پیشرفت این شخص در دوره فرزند اکبر، جهانگیر (سلطنت ۱۶۰۵ –۱۶۲۷) چنان بود که به عالی‌ترین مقام اداری کشور یعنی به منصب صدارت عظمی دست یافت و جهانگیر شاه با دختر وی به نام مهرالنساء ملقب به نورجهان ازدواج کرد. اصف خان پسر میرزا غیاث و برادر مهر النساء نیز به عنوان مشاوره اصلی پادشاه، سپهسالار امپراتوری، وکیل امپراتوری و در کنار پدرش وزیر اعظم انتخاب شد. ملکه نورجهان از قدرت بی همتا و فوق‌العاده‌ای در دربار پادشاهی در کنار و همراه با جهانگیر شاه برخوردار بود و بسیاری از افراد خاندان او در دستگاه سلطنت به کارهای گوناگون اشتغال داشتند و همه به مقام بالایی رسیدن مورخان این را جناح نورجهان نام داد.

ارجمند بانو فرزند آصف خان و برادرزاده نورجهان (ملکه دربار جهانگیر) بود ناچار شد با شاهزاده خرم (شاه جهان)، فرزند جهانگیر که پسرعمه‌اش بود ازدواج کند. شاهزاده خرم که مورد بی مهری مادرش نورجهان واقع شده بود، پس از مرگ جهانگیر تنها با کمک آصف خان، پدر زن خود، توانست بر رقبایش پیروز شود و قدرت را به دست آورد. وی پس از نشستن بر تخت سلطنت با نام «شاه‌جهان» شهرت یافت، همسر او نیز به «ممتاز محل» یعنی بزرگ و شکوهمند منطقه ملقب شد. شاه جهان و ممتاز محل در سال ۱۶۱۲ (میلادی) ازدواج کردند و ۱۸ سال با یکدیگر زندگی کردند و ثمره این ازدواج ۱۴ فرزند بود که هشت تن زنده ماندند و بزرگ شدند.

ملکه اعظم امپراتوری گورکانی

شاه جهان پس از پیوستن به تخت سلطنت در سال ۱۶۲۸، ممتاز را به مقام همسر و ملکه اصلی با عنوان "مالیکا معظمان" ("ملکه بااقتدار")، "مالیکا جهان" ("ملکه جهان")، مالیکا المکانی (ملکه زندگی) و "مالیکا الزامانی" (ملکه عصر") و "مالیکا هندوستان" ("ملکه هندوستان") تبدیل کرد، دوره حضور ممتاز به عنوان ملکه و پادشاه بیگم کوتاه بود و به دلیل مرگ زودهنگام وی تنها سه سال به طول انجامید، با این وجود شاه جهان به وی تجملاتی عالی بخشید که هیچ ملکه دیگری قبل یا بعد از او داده نشده‌است. به عنوان مثال، هیچ مکان اقامتگاه دیگری به اندازه خاص محل (بخشی از قلعه آگرا) که ممتاز با شاه جهان زندگی می‌کرد، تزئین نشده‌است. با طلای خالص و سنگهای قیمتی تزئین شده بود و دارای چشمه‌های گلاب از نوع خاص خود بود. به هر همسر امپراتور گورکانی یک ماهانه به‌طور مرتب برای معده خود (هزینه خانه‌داری یا مسافرت) کمک می‌کرد. بالاترین کمک هزینه ثبت شده، بیش از یک میلیون سکه طلا در سال است که توسط شاه جهان به ممتاز محل داده می‌شود، همچنین درآمد جداگانه مانند جاگیرها و پرگنه‌ها و درآمد چندین بندر تجاری به ممتاز سالیانه معادله سه میلیون سکه طلا درآمد می‌داد.

شاه جهان در تمام امور خصوصی و امور کشوری با ممتاز مشورت می‌کرد، و وی به عنوان مشاور نزدیک، معتمد و مورد اعتماد شاهنشاه خدمت می‌کرد. هنگام شفاعت ممتاز، دشمنان را بخشید یا احکام اعدام را کاهش داد. به ممتاز اجازه داده شد که در جلسات امپراتوری در کنار پادشاه در پشت پرده مشارکت داشته باشد و از پشت سر شاه جهان دربار را تماشا و بشنود، همچنین اعتماد شاه جهان به ممتاز به حدی بود که بالاترین حق قدرت و امتیاز و افتخار دولت را به او اعطا کرد - یعنی مهر شاهنشاهی خود، مهر ازوک، که تمامی دادخواست‌ها، دادخواهی ها، نامه ها و اسناد رسمی و دستورات نهایی سراسر حکومت را برسی، تنظیم، تأیید و صادر می‌کرد، او همین‌طور به ممتاز اجازه کامل را برای استفاده از مهر حکومتی داد، که می توانست بالاترین حکم حکومتی را از پذیرش و اخراج وزرا و فرماندهان تا نقص و ابرام کارهای مهم را صادر کند. با این وجود، ممتاز برخلاف عمه خود، ملکه نور جهان، همسر اصلی امپراتور جهانگیر، که در دوره قبلی تأثیر فوقالعاده ای داشته و قدرت را به‌طور برابر و به صورت قانونی با شاه به اشتراک گذاشته بود، اما ممتاز به تصویر کشیده شده‌است که هیچ آرزویی برای قدرت سیاسی ندارد و هرگز علاقه ای به امور مملکت نداشت.

تأثیر بسیار زیاد اعظیم بر شاه جهان، که اغلب به نمایندگی از فقرا و افراد بی سرپرست مداخله می‌کرد، از تماشای دعواهای فیل و مبارزات [مسابقات دادگاه] نیز لذت می‌برد. ممتاز همچنین شماری از شاعران، محققان و افراد با استعداد دیگر را حمایت کرد. یک شاعر مشهور سانسکریت، وانسیدارا میشرا، مورد علاقه ملکه بود. ممتاز محل به توصیه بانوی اصلی منتظر خود یعنی ساتی آن- نیسا، مستمری و کمکهای مالی را به دختران، دانشمندان زن، متکلمان و متدینین فقیر پرداخت کرد. برای زنان متولد نجیب معماری کمیسیون در امپراتوری مغول بسیار معمول بود، بنابراین ممتاز مدتی را به یک باغ کنار رودخانه در آگرا اختصاص داد که اکنون به عنوان زهرا باغ شناخته می‌شود. این تنها بنیاد معماری است که می‌تواند به سرپرستی وی ساخته شود.

مرگ و پیامدهای بعدی

گفته‌اند شاه جهان، همسرش ممتاز محل را بسیار زیاد دوست می‌داشت و در همهٔ سفرها حتی سفرهای جنگی نیز او را به همراه خود می‌برد. در یکی از این سفرهای جنگی که سه سال پس از به سلطنت رسیدنش روی داد و برای سرکوبی حاکم افغانی دکن عازم شده بود، ارجمند بانو را با وجود باردار بودن همراه خود برد. در هنگام جنگ با سپاه دشمن پادشاه شنید که همسرش دچار درد و کسالت سختی شده‌است و امیدی به زنده ماندنش نیست، به همین سبب فوراً خود را به نزد همسرش رساند و از او خواست که هر چه در دل دارد به او بگوید. وی نیز نکاتی را ابراز داشت که از قول او چنین نوشته‌اند: «شاها گفته و شنیده ما را عفو فرمایند، عن‌قریب مسافر هستم… شاها در ایام محبوسی همدرد شما ماندم. الحال که ایزد تعالی پادشاهی نصیب شما کرد و فرمانروایی جهان بخشید ما پرحسرت انتقال می‌کنیم و می‌رویم بنابر آن دو وصیت است، امید که هر دو قبول شوند. خدیو جهان اقبال نموده استفسار کردند، بیگم صاحب فرمودند که حق تعالی شما را چهار پسر و چهار دختر داده‌است برای نام و نشان همین کفایت می‌کند، چنان نشود که نسل دیگر از کسی پیدا شود که با هم جنگ و جدل دارند. وصیت دوم آنست که برای ما همچنان مکان تعمیر باید که بر منصه ظهور نایاب و کمال عجیب و غریب گردد.» در واقع ممتاز محل هنگام وفات از شوهرش درخواست کرد که پس از وی زنی نگیرد و برای او مقبره‌ای بسازد که بدان نام وی جاوید بماند. شاه‌جهان هر دو وصیت را به دل و جان قبول کرد.

نوشته‌اند که شدت علاقه‌مندی شاه‌جهان به همسرش چنان بود که تمامی موی سر شاه جهان در سال دوم فوت همسرش سفید شد. او وصیت ممتاز محل را مد نظر داشت و چنان‌که نوشته‌اند در مدت زندگی خود پس از فوت همسرش که نزدیک به سی و شش سال بود (۱۰۴۰ تا ۱۰۷۶ ه‍.ق) ازدواج نکرد و در این مدت دخترش، جهان آرا از او نگهداری می‌کرد. البته آرزوی ممتاز محل در مورد عدم بروز جنگ میان فرزندانش تحقق نیافت، چرا که اورنگ زیب پسر سوم شاه جهان به برادرش دارا شکوه که شخصی ادیب و اندیشمند بود، حسادت می‌ورزید. اورنگ زیب پدر را دستگیر و زندانی کرد و بردارش دارا شکوه که به فرهنگ فارسی و ایرانی علاقه وافری داشت را به اتهام ارتداد به قتل رساند و خود قدرت را به دست گرفت؛ و پدرش را به جرم اسراف کاری و ساخت بنای شرک آمیز (آرامگاه تاج برای همسر) را زندانی و تا مرگ در اسارت نگه داشت.

شاه‌جهان وصیت دوم همسرش ممتاز محل را نیز مورد توجه قرار داد و در همان سال (۱۰۴۰ (قمری)) دستور داد آرامگاهی برای او ساخته شود. بنای باشکوه آرامگاه در زمینی وسیع در کنار رودخانه یامونا (جمنا) شروع شد و ساخت آن هفده سال به طول انجامید تا سرانجام در سال ۱۰۵۷ (قمری) طی مراسمی خاتمه بنای مجموعه تاج محل اعلام شد.

بنای تاج محل یکی از بهترین نمونه‌های معماری کشور هندوستان است که تأثیر معماری و فرهنگ ایرانی در آن کاملاً هویداست. این بنا در سال ۲۰۰۷ (میلادی) به عنوان یکی از عجایب هفتگانه جدید برگزیده شد. [۲]

نوشته روی قبر

سنگ قبرارجمندبانو

قبر ممتاز بانو، ارجمند بانو و شاه جهان در داخل ساختمان تاج محل قرار دارد. قبر اصلی در زیر زمین و سنگ‌های نمادینی نیز در طبقه دوم قرار دارند. در داخل آرامگاه یا درگاه تاج محل دو قبر وجود دارد که با سنگ مرمر یکپارچه تزئین شده‌است. بر روی این سنگ با خط نستعلیق فارسی اسامی خداوند نوشته شده‌است. کنار سنگ مرمر قبر سمت راست به خط نستعلیق نوشته شده‌است:مرقد منور ارجمندبانو بیگم مخاطب به ممتاز محل. کنار سنگ مرمر چپ نوشته شده: مرقد مطهر اعلیحضرت فردوس آشیانی صاحبقران ثانی شاه جهان طاب ثراه سنه ۱۰۷۶ ق.[۳]

شعر

ممتاز محل دارای ذوق شعری بوده‌است و نمونه‌ای از بداهه‌گویی او در تاریخ ثبت شده‌است. می‌گویند روزی شاه‌جهان خطاب به همسرش ممتاز محل هنگام تماشای رود جمنا می‌سراید:

آب از هوای روی تو می‌آید از فرسنگ‌ها

و ممتاز محل فی البداهه جواب می‌دهد:

وز هیبت شاه‌جهان سر می‌زند بر سنگ‌ها

نگارخانه

ممتاز محل همسر محبوب شاه جهان

تاج محل

جستارهای وابسته

• تاج محل
• شاه جهان
• نورجهان
• آرامگاه همایون

منابع

• نقش پارسی بر احجار هند یا نقش پارسی بر میراث جهانی درهند [۴]

- سلطانزاده، حسین. ۱۳۷۸. تاج محل؛ تداوم طراحی باغ ایرانی. دفتر پژوهشهای فرهنگی. تهران. چاپ نخست.