ممتاز محل

ممتاز محل
یک تصویر هنری از ملکه ممتاز محل
ملکه امپراتوری گورکانی
تصدی	۱۹ ژانویه ۱۶۲۸ - ۱۷ ژوئن ۱۶۳۱
پیشین	نورجهان بیگم
همسر	شاه جهان
فرزند(ها)	حورالنسا بیگم جهان‌آرا بیگم دارا شکوه شاه‌شجاع روشن‌آرا بیگم اورنگ زیب ایزد بخش امید بخش ثریا بانو بیگم مراد بخش دولت افزا حسن‌آرا بیگم گوهرآرا بیگم
خاندان	گورکانیان (با ازدواج)
پدر	میرزا حسن آصف‌خان
مادر	دیوانجی بیگم
زادروز	ارجمند بانو بیگم ۲۷ آوریل ۱۵۹۳ آگره
مرگ	۱۷ ژوئن ۱۶۳۱ (۳۸ سال) برهانپور هند
خاک‌سپاری	تاج محل آگره
دین و مذهب	شیعه اسلام

ممتاز محل یا ارجمند بانو بیگم (۱۵ آوریل ۱۵۹۳ - ۱۷ ژوئن ۱۶۳۱) همسر ایرانی تبار شاه جهان از پادشاهان گورکانی هند یا امپراتوری مغولی (بابری) هند بود.

زندگی‌نامه

ارجمند بانو دختر عبدالحسن آصف خان بود. وی پس از اینکه به مقام بانوی اول رسید ملقب به ممتاز محل شد، (ممتازِ محل، یعنی عالی شکوه منطقه) او همسر دوم شاه‌جهان بود و در ۱۷ جون ۱۶۳۱ میلادی در هنگام تولد چهاردهمین فرزندش جان باخت. شاه جهان بنای باشکوه تاج محل را برای یادبود وی ساخت. ارجمند بانو نوه پسری شخصی به نام میرزا غیاث الدین شیرازی ملقب به اعتماد الدوله بود. میرزا غیاث الدین ایرانی بود و با خانواده‌اش در دورهٔ اکبر، (سلطنت ۱۴–۹۶۳ ه‍. ق) به هند رفت و در دربار او به کار اشتغال ورزید و در مدت کوتاهی پیشرفت کرد و عهده‌دار فعالیت‌های مهمی شد. پیشرفت این شخص در دوره فرزند اکبر، جهانگیر (سلطنت ۱۰۷۳–۱۰۱۴ ه‍. ق) چنان بود که به عالی‌ترین مقام اداری کشور یعنی به منصب صدارت عظمی دست یافت و جهانگیر شاه با دختر وی به نام مهرالنساء ملقب به نورجهان ازدواج کرد. آصف خان پسر میرزا غیاث و برادر مهر النساء نیز به عنوان سپهسالار انتخاب شد. ملکه نورجهان از قدرت فوق‌العاده‌ای در دربار برخوردار بود و بسیاری از افراد خاندان او در دستگاه سلطنت به کارهای گوناگون اشتغال داشتند.

ارجمند بانو فرزند آصف خان و برادرزاده نورجهان (ملکه دربار جهانگیر) بود ناچار شد با شاهزاده خرم (شاه جهان)، فرزند جهانگیر که پسرعمه‌اش بود ازدواج کند. شاهزاده خرم که مورد بی مهری مادرش نورجهان واقع شده بود، پس از مرگ جهانگیر تنها با کمک آصف خان، پدر زن خود، توانست بر رقبایش پیروز شود و قدرت را به دست آورد. وی پس از نشستن بر تخت سلطنت با نام «شاه‌جهان» شهرت یافت، همسر او نیز به «ممتاز محل» یعنی بزرگ و شکوهمند منطقه ملقب شد.

شاه‌جهان و ممتازمحل در سال ۱۶۱۲ (میلادی) ازدواج کردند و ۱۸ سال با یکدیگر زندگی کردند و ثمره این ازدواج ۱۴ فرزند بود که هفت تن زنده ماندند و بزرگ شدند.

گفته‌اند شاه جهان، همسرش ممتاز محل را بسیار دوست می‌داشت و در همهٔ سفرها حتی سفرهای جنگی نیز او را به همراه خود می‌برد. در یکی از این سفرهای جنگی که تقریباً یک سال پس از به سلطنت رسیدنش روی داد و برای سرکوبی حاکم افغانی دکن عازم شده بود، ارجمند بانو را با وجود باردار بودن همراه خود برد. در هنگام جنگ با سپاه دشمن پادشاه شنید که همسرش دچار درد و کسالت سختی شده‌است و امیدی به زنده ماندنش نیست، به همین سبب فوراً خود را به نزد همسرش رساند و از او خواست که هر چه در دل دارد به او بگوید. وی نیز نکاتی را ابراز داشت که از قول او چنین نوشته‌اند: «شاها گفته و شنیده ما را عفو فرمایند، عن‌قریب مسافر هستم… شاها در ایام محبوسی همدرد شما ماندم. الحال که ایزد تعالی پادشاهی نصیب شما کرد و فرمانروایی جهان بخشید ما پرحسرت انتقال می‌کنیم و می‌رویم بنابر آن دو وصیت است، امید که هر دو قبول شوند. خدیو جهان اقبال نموده استفسار کردند، بیگم صاحب فرمودند که حق تعالی شما را چهار پسر و چهار دختر داده‌است برای نام و نشان همین کفایت می‌کند، چنان نشود که نسل دیگر از کسی پیدا شود که با هم جنگ و جدل دارند. وصیت دوم آنست که برای ما همچنان مکان تعمیر باید که بر منصه ظهور نایاب و کمال عجیب و غریب گردد.» در واقع ممتاز محل هنگام وفات از شوهرش درخواست کرد که پس از وی زنی نگیرد و برای او مقبره‌ای بسازد که بدان نام وی جاوید بماند. شاه‌جهان هر دو وصیت را به دل و جان قبول کرد.

نوشته‌اند که شدت علاقه‌مندی شاه‌جهان به همسرش چنان بود که تمامی موی سر شاه جهان در سال دوم فوت همسرش سفید شد. او وصیت ممتاز محل را مد نظر داشت و چنان‌که نوشته‌اند در مدت زندگی خود پس از فوت همسرش که نزدیک به سی و شش سال بود (۱۰۴۰ تا ۱۰۷۶ ه‍. ق) ازدواج نکرد و در این مدت دخترش، جهان آرا از او نگهداری می‌کرد. البته آرزوی ممتاز محل در مورد عدم بروز جنگ میان فرزندانش تحقق نیافت، چرا که اورنگ زیب پسر سوم شاه جهان به برادرش دارا شکوه که شخصی ادیب و اندیشمند بود، حسادت می‌ورزید. اورنگ زیب پدر را دستگیر و زندانی کرد و بردارش دارا شکوه که به فرهنگ فارسی و ایرانی و مذهب شیعه علاقه وافری داشت را به اتهام ارتداد به قتل رساند و خود قدرت را به دست گرفت؛ و پدرش را به جرم اسراف کاری و ساخت بنای شرک آمیز (آرامگاه تاج برای همسر) را زندانی و تا مرگ در اسارت نگه داشت.

شاه‌جهان وصیت دوم همسرش ممتاز محل را نیز مورد توجه قرار داد و در همان سال (۱۰۴۰ (قمری)) دستور داد آرامگاهی برای او ساخته شود. بنای باشکوه آرامگاه در زمینی وسیع در کنار رودخانه یامونا (جمنا) شروع شد و ساخت آن هفده سال به طول انجامید تا سرانجام در سال ۱۰۵۷ (قمری) طی مراسمی خاتمه بنای مجموعه تاج محل اعلام شد.

بنای تاج محل یکی از بهترین نمونه‌های معماری کشور هندوستان است که تأثیر معماری و فرهنگ ایرانی در آن کاملاً هویداست. این بنا در سال ۲۰۰۷ (میلادی) به عنوان یکی از عجایب هفتگانه جدید برگزیده شد. [۲]

نوشته روی قبر

سنگ قبرارجمندبانو

قبر ممتاز بانو، ارجمند بانو و شاه جهان در داخل ساختمان تاج محل قرار دارد. قبر اصلی در زیر زمین و سنگ‌های نمادینی نیز در طبقه دوم قرار دارند. در داخل آرامگاه یا درگاه تاج محل دو قبر وجود دارد که با سنگ مرمر یکپارچه تزئین شده‌است. بر روی این سنگ با خط نستعلیق فارسی اسامی خداوند نوشته شده‌است. کنار سنگ مرمر قبر سمت راست به خط نستعلیق نوشته شده‌است:مرقد منور ارجمندبانو بیگم مخاطب به ممتاز محل. کنار سنگ مرمر چپ نوشته شده: مرقد مطهر اعلیحضرت فردوس آشیانی صاحبقران ثانی شاه جهان طاب ثراه سنه ۱۰۷۶ ق.[۳]

نگار خانه

ممتاز محل همسر محبوب شاه جهان

تاج محل

جستارهای وابسته

• تاج محل
• شاه جهان
• نورجهان
• آرامگاه همایون

منابع

• نقش پارسی بر احجار هند یا نقش پارسی بر میراث جهانی درهند [۴]

- سلطانزاده، حسین. ۱۳۷۸. تاج محل؛ تداوم طراحی باغ ایرانی. دفتر پژوهشهای فرهنگی. تهران. چاپ نخست.