ممتاز محل

ممتاز محل
یک تصویر هنری از ملکه ممتاز محل
ملکه اعظم امپراتوری گورکانی پادشاه بیگم
تصدی	۱۹ ژانویه ۱۶۲۸–۱۷ ژوئن ۱۶۳۱
پیشین	نورجهان بیگم
جانشین	جهان‌آرا بیگم
بیگم صاحب ملکه عالم
تصدی	۱۹ ژانویه ۱۶۲۸–۱۷ ژوئن ۱۶۳۱
پیشین	نورجهان بیگم
جانشین	جهان آرا بیگم
همسر	شاه جهان
فرزند(ها)	حورالنسا بیگم جهان‌آرا بیگم دارا شکوه شاه‌شجاع روشن‌آرا بیگم اورنگ زیب ایزد بخش امید بخش ثریا بانو بیگم یک پسر مراد بخش دولت افزا حسن‌آرا بیگم گوهرآرا بیگم
خاندان	گورکانیان (با ازدواج)
پدر	میرزا حسن آصف‌خان
مادر	دیوانجی بیگم
زادروز	ارجمند ۲۷ آوریل ۱۵۹۳ آگره
مرگ	۱۷ ژوئن ۱۶۳۱ (۳۸ سال) برهانپور هند
خاک‌سپاری	تاج محل آگره
دین و مذهب	شیعه اسلام

ممتاز محل یا ارجمند بانو بیگم (۱۵ آوریل ۱۵۹۳ – ۱۷ ژوئن ۱۶۳۱) همسر ایرانی تبار شاه جهان از پادشاهان گورکانی هند یا امپراتوری مغولی (بابری) هند بود، ممتاز محل پس از ملکه نورجهان به عنوان قدرتمندترین ملکه امپراتوری مغول شناخته می شود و توانست نقش مهمی در مناسبات قدرت امپراتوری مغول هند با وجود بی علاقگی و عمر کم در مقام ملکه در اداره امور حکومت داشته باشد.

او در طول سلطنت شوهر خود تا زمان مرگ زود هنگامش، موقع تولد فرزندش گوهرارا بیگم از قدرت بسیار اعظمی برخوردار بود و نفوذ سیاسی قدرتمندی در اختیار داشت او با برتخت نشستن شاه جهان به مقام ملکه اصلی با عنوانهای زیادی از طریق وی مفتخر شد شامل؛ ملکه جهان (ملکه دنیا)، ملکه زمانی (ملکه عصر)، ملکه اعظم (ملکه بزرگ)، ملکه معظم (ملکه باشکوه)، بیگم صاحب (ملکه ملکه ها)، پادشاه بیگم (بانوی اول شاه) ملقب شد، هر چند او برعکس عمه/مادرشوهر قدرتمندش ملکه نورجهان که در دوره شوهر خود جهانگیر زمام همه امور را در دست داشت و دولت را اداره می کرد، به امور ایالتی علاقه ای نداشت و به هیچ وجه آرزوی موقعیت سیاسی و نظامی را مانند عمه خود نکرد به همین خاطر ملکه نورجهان در سالنامه های امپراتوری گورکانی به دلیل نفوذ سیاسی که در اختیار داشت، بی نظیر است.

زندگی‌نامه

ارجمند بانو دختر میرزا حسن آصف خان بود. وی پس از اینکه به مقام بانوی اول رسید ملقب به ممتاز محل شد، (ممتازِ محل، یعنی عالی شکوه منطقه) او همسر دوم شاه‌جهان بود و در ۱۷ جون ۱۶۳۱ میلادی در هنگام تولد چهاردهمین فرزندش جان باخت. شاه جهان بنای باشکوه تاج محل را برای یادبود وی ساخت. ارجمند بانو نوه پسری شخصی به نام میرزا غیاث بیگ ملقب به اعتماد الدوله بود. میرزا غیاث الدین ایرانی بود و با خانواده‌اش در دورهٔ اکبر، (سلطنت ۱۶۰۵ – ۱۵۵۶) به هند رفت و در دربار او به کار اشتغال ورزید و در مدت کوتاهی پیشرفت کرد و عهده‌دار فعالیت‌های مهمی شد. پیشرفت این شخص در دوره فرزند اکبر، جهانگیر (سلطنت ۱۶۰۵ –۱۶۲۷) چنان بود که به عالی‌ترین مقام اداری کشور یعنی به منصب صدارت عظمی دست یافت و جهانگیر شاه با دختر وی به نام مهرالنساء ملقب به نورجهان ازدواج کرد. اصف خان پسر میرزا غیاث و برادر مهر النساء نیز به عنوان مشاوره اصلی پادشاه، سپهسالار امپراتوری، وکیل امپراتوری و در کنار پدرش وزیر اعظم انتخاب شد. ملکه نورجهان از قدرت بی همتا و فوق‌العاده‌ای در دربار پادشاهی در کنار و همراه با جهانگیر شاه برخوردار بود و بسیاری از افراد خاندان او در دستگاه سلطنت به کارهای گوناگون اشتغال داشتند و همه به مقام بالایی رسیدن مورخان این را جناح نورجهان نام داد.

ارجمند بانو فرزند آصف خان و برادرزاده نورجهان (ملکه دربار جهانگیر) بود ناچار شد با شاهزاده خرم (شاه جهان)، فرزند جهانگیر که پسرعمه‌اش بود ازدواج کند. شاهزاده خرم که مورد بی مهری مادرش نورجهان واقع شده بود، پس از مرگ جهانگیر تنها با کمک آصف خان، پدر زن خود، توانست بر رقبایش پیروز شود و قدرت را به دست آورد. وی پس از نشستن بر تخت سلطنت با نام «شاه‌جهان» شهرت یافت، همسر او نیز به «ممتاز محل» یعنی بزرگ و شکوهمند منطقه ملقب شد. شاه جهان و ممتاز محل در سال ۱۶۱۲ (میلادی) ازدواج کردند و ۱۸ سال با یکدیگر زندگی کردند و ثمره این ازدواج ۱۴ فرزند بود که هشت تن زنده ماندند و بزرگ شدند.

ملکه اعظم امپراتوری گورکانی

شاه جهان پس از پیوستن به تخت سلطنت در سال ۱۶۲۸ ، ممتاز را به مقام ملکه اصلی با عنوان "ملیکا جهان" ("ملکه جهان") و "مالیکا الزامانی" (ملکه عصر") تبدیل کرد، دوره حضور ممتاز به عنوان ملکه و پادشاه بیگم کوتاه بود و به دلیل مرگ زودهنگام وی تنها سه سال به طول انجامید ، با این وجود شاه جهان به وی تجملاتی عالی بخشید که هیچ ملکه دیگری قبل یا بعد از او داده نشده است. به عنوان مثال، هیچ مکان اقامتگاه دیگری به اندازه خاص محل (بخشی از قلعه آگرا) که ممتاز با شاه جهان زندگی می کرد ، تزئین نشده است. با طلای خالص و سنگهای قیمتی تزئین شده بود و دارای چشمه های گلاب از نوع خاص خود بود. به هر همسر امپراتور گورکانی یک ماهانه به طور مرتب برای معده خود (هزینه خانه داری یا مسافرت) کمک می کرد. بالاترین کمک هزینه ثبت شده ، بیش از یک میلیون سکه طلا در سال است که توسط شاه جهان به ممتاز محل داده می شود، همچنین درآمد جداگانه مانند جاگیر ها و پرگنه ها و درآمد چندین بندر تجاری به ممتاز سالیانه معادله سه میلیون سکه طلا درآمد می داد.

شاه جهان در تمام امور خصوصی و امور کشوری با ممتاز مشورت می کرد، و وی به عنوان مشاور نزدیک، معتمد و مورد اعتماد شاهنشاه خدمت می کرد. هنگام شفاعت ممتاز ، دشمنان را بخشید یا احکام اعدام را کاهش داد. به ممتاز اجازه داده شد که در جلسات امپراتوری در کنار پادشاه در پشت پرده مشارکت داشته باشد و از پشت سر شاه جهان دادگاه را تماشا و بشنود، همچنین اعتماد شاه جهان به ممتاز به حدی بود که بالاترین و عالیرتبه ترین امتیاز و افتخار زمین و امپراتوری را به او اعطا کرد - یعنی مهر شاهنشاهی خود ، مهر ازوک، که اسناد رسمی و احکام امپریالیستی را تأیید می کرد، او همین طور به ممتاز اجازه کامل را برای استفاده از مهر حکومتی داد، که بالاترین حکم حکومتی در امپراتوری مغول هند بود، همچنین شاه جهان اجازه داد که ممتاز بزرگترین نفوذ را در همه امور خصوصی داشته باشد. با این وجود، ممتاز برخلاف عمه خود ، ملکه نور جهان ، همسر اصلی امپراتور جهانگیر ، که در دوره قبلی تأثیر فوقالعاده ای داشته و قدرت را به طور برابر و به صورت قانونی با شاه به اشتراک گذاشته بود، اما ممتاز به تصویر کشیده شده است که هیچ آرزویی برای قدرت سیاسی ندارد و هرگز علاقه ای به امور مملکت نداشت.

تأثیر بسیار زیاد اعظیم بر شاه جهان ، که اغلب به نمایندگی از فقرا و افراد بی سرپرست مداخله می کرد ، از تماشای دعواهای فیل و مبارزات [مسابقات دادگاه] نیز لذت می برد. ممتاز همچنین شماری از شاعران ، محققان و افراد با استعداد دیگر را حمایت کرد. یک شاعر مشهور سانسکریت ، وانسیدارا میشرا ، مورد علاقه ملکه بود. ممتاز محل به توصیه بانوی اصلی منتظر خود یعنی ساتی آن- نیسا ، مستمری و کمکهای مالی را به دختران، دانشمندان زن ، متکلمان و متدینین فقیر پرداخت کرد. برای زنان متولد نجیب معماری کمیسیون در امپراتوری مغول بسیار معمول بود ، بنابراین ممتاز مدتی را به یک باغ کنار رودخانه در آگرا اختصاص داد که اکنون به عنوان زهرا باغ شناخته می شود. این تنها بنیاد معماری است که می تواند به سرپرستی وی ساخته شود.

مرگ و پیامدهای بعدی

گفته‌اند شاه جهان، همسرش ممتاز محل را بسیار زیاد دوست می‌داشت و در همهٔ سفرها حتی سفرهای جنگی نیز او را به همراه خود می‌برد. در یکی از این سفرهای جنگی که سه سال پس از به سلطنت رسیدنش روی داد و برای سرکوبی حاکم افغانی دکن عازم شده بود، ارجمند بانو را با وجود باردار بودن همراه خود برد. در هنگام جنگ با سپاه دشمن پادشاه شنید که همسرش دچار درد و کسالت سختی شده‌است و امیدی به زنده ماندنش نیست، به همین سبب فوراً خود را به نزد همسرش رساند و از او خواست که هر چه در دل دارد به او بگوید. وی نیز نکاتی را ابراز داشت که از قول او چنین نوشته‌اند: «شاها گفته و شنیده ما را عفو فرمایند، عن‌قریب مسافر هستم… شاها در ایام محبوسی همدرد شما ماندم. الحال که ایزد تعالی پادشاهی نصیب شما کرد و فرمانروایی جهان بخشید ما پرحسرت انتقال می‌کنیم و می‌رویم بنابر آن دو وصیت است، امید که هر دو قبول شوند. خدیو جهان اقبال نموده استفسار کردند، بیگم صاحب فرمودند که حق تعالی شما را چهار پسر و چهار دختر داده‌است برای نام و نشان همین کفایت می‌کند، چنان نشود که نسل دیگر از کسی پیدا شود که با هم جنگ و جدل دارند. وصیت دوم آنست که برای ما همچنان مکان تعمیر باید که بر منصه ظهور نایاب و کمال عجیب و غریب گردد.» در واقع ممتاز محل هنگام وفات از شوهرش درخواست کرد که پس از وی زنی نگیرد و برای او مقبره‌ای بسازد که بدان نام وی جاوید بماند. شاه‌جهان هر دو وصیت را به دل و جان قبول کرد.

نوشته‌اند که شدت علاقه‌مندی شاه‌جهان به همسرش چنان بود که تمامی موی سر شاه جهان در سال دوم فوت همسرش سفید شد. او وصیت ممتاز محل را مد نظر داشت و چنان‌که نوشته‌اند در مدت زندگی خود پس از فوت همسرش که نزدیک به سی و شش سال بود (۱۰۴۰ تا ۱۰۷۶ ه‍.ق) ازدواج نکرد و در این مدت دخترش، جهان آرا از او نگهداری می‌کرد. البته آرزوی ممتاز محل در مورد عدم بروز جنگ میان فرزندانش تحقق نیافت، چرا که اورنگ زیب پسر سوم شاه جهان به برادرش دارا شکوه که شخصی ادیب و اندیشمند بود، حسادت می‌ورزید. اورنگ زیب پدر را دستگیر و زندانی کرد و بردارش دارا شکوه که به فرهنگ فارسی و ایرانی و مذهب شیعه علاقه وافری داشت را به اتهام ارتداد به قتل رساند و خود قدرت را به دست گرفت؛ و پدرش را به جرم اسراف کاری و ساخت بنای شرک آمیز (آرامگاه تاج برای همسر) را زندانی و تا مرگ در اسارت نگه داشت.

شاه‌جهان وصیت دوم همسرش ممتاز محل را نیز مورد توجه قرار داد و در همان سال (۱۰۴۰ (قمری)) دستور داد آرامگاهی برای او ساخته شود. بنای باشکوه آرامگاه در زمینی وسیع در کنار رودخانه یامونا (جمنا) شروع شد و ساخت آن هفده سال به طول انجامید تا سرانجام در سال ۱۰۵۷ (قمری) طی مراسمی خاتمه بنای مجموعه تاج محل اعلام شد.

بنای تاج محل یکی از بهترین نمونه‌های معماری کشور هندوستان است که تأثیر معماری و فرهنگ ایرانی در آن کاملاً هویداست. این بنا در سال ۲۰۰۷ (میلادی) به عنوان یکی از عجایب هفتگانه جدید برگزیده شد. [۲]

نوشته روی قبر

سنگ قبرارجمندبانو

قبر ممتاز بانو، ارجمند بانو و شاه جهان در داخل ساختمان تاج محل قرار دارد. قبر اصلی در زیر زمین و سنگ‌های نمادینی نیز در طبقه دوم قرار دارند. در داخل آرامگاه یا درگاه تاج محل دو قبر وجود دارد که با سنگ مرمر یکپارچه تزئین شده‌است. بر روی این سنگ با خط نستعلیق فارسی اسامی خداوند نوشته شده‌است. کنار سنگ مرمر قبر سمت راست به خط نستعلیق نوشته شده‌است:مرقد منور ارجمندبانو بیگم مخاطب به ممتاز محل. کنار سنگ مرمر چپ نوشته شده: مرقد مطهر اعلیحضرت فردوس آشیانی صاحبقران ثانی شاه جهان طاب ثراه سنه ۱۰۷۶ ق.[۳]

شعر

ممتاز محل دارای ذوق شعری بوده است و نمونه‌ای از بداهه‌گویی او در تاریخ ثبت شده است. می‌گویند روزی شاه‌جهان خطاب به همسرش ممتاز محل هنگام تماشای رود جمنا می‌سراید:

آب از هوای روی تو می‌آید از فرسنگ‌ها

و ممتاز محل فی البداهه جواب می‌دهد:

وز هیبت شاه‌جهان سر می‌زند بر سنگ‌ها

نگارخانه

ممتاز محل همسر محبوب شاه جهان

تاج محل

جستارهای وابسته

• تاج محل
• شاه جهان
• نورجهان
• آرامگاه همایون

منابع

• نقش پارسی بر احجار هند یا نقش پارسی بر میراث جهانی درهند [۴]

- سلطانزاده، حسین. ۱۳۷۸. تاج محل؛ تداوم طراحی باغ ایرانی. دفتر پژوهشهای فرهنگی. تهران. چاپ نخست.