مثلث (شعر)

مثلث یا سه زبانگی نوعی آرایه شعری می باشد. تفاوت آن با ملمع در این است که ملمع به دو زبان عربی و فارسی یا فارسی و ترکی سروده می شود ، اما مثلث نوعی آرایه است که به سه زبان سروده می شود. نخستین و تنها مثلث موجود در فارسی اثر شیخ الشعرا سعدی شیرازی است. او در این مثلث ، یک بیت را به عربی ، یک بیت را به فارسی و یک بیت را به گویش شیرازی سروده است.

مثلث سعدی

این مثلث در دیوان مواعظ سعدی شیرازی آمده است. این شعر در بحر هزج مسدس محذوف (مفاعیلن مفاعیلن فعولن) سروده شده است.

خلیلی الهدی انجی و اصلح		ولکن من هداه الله افلح
نصیحت نیکبختان گوش گیرند		حکیمان پند درویشان پذیرند
گش ایها داراغت خاطر نرنزت		که ثخنی عاقلی ده بار اثنزت
من استضعفت لاتغلظ علیه		من استأسرت لاتکسر یدیه
چه نیکو گفت در پای شتر مور		که ای فربه مکن بر لاغران زور
که منعم بی‌مبر کول ایچ درویش		کوایش می بنی دنبل مزش نیش
دع استنقاص من طال احترامه		فقوس‌الدهر لم تبرح سهامه
جراحت بند باش ار می‌توانی		تو را نیز ار بیندازد چه دانی
ببات این دهر دون را تیر اری پشت		نه هر کش تیر نه کمان بو کسی ای کشت
تادب تستقم لاطف تقدم		تواضع ترتفع لاتعل تندم
که دوران فلک بسیار بودست		که بخشودست و دیگر در ربودست
نه کت تفسیر وفق خواند است ابهشت		بسم دی که سوری ماند بیده ببدشت
لیعف المهتدی عن سؤ من ضل		ولا یستهزکم من قائم زل
منم کافتادگان را بد نگفتم		که ترسیدم که روزی خود بیفتم
کمسسکی اوت اس بخت آو بهریت		مخن هر دم برای چنداکی بگریت
متی زرت الفتی غبا اجلک		فلا تکثر حبیبک لا یملک
ز بسیار آمدن عزت بکاهد		چو کم بینند خاطر بیش خواهد
عزیزی کت هن‌اش هر دم مدوپش		که دیدر زر ملال آرد بش از بش
تبصر فی فقیر یشتهی الزاد		ولا تحسد غنیا قدره زاد
وگر گویند آن جاه و محل بین		تو پای روستایی در وحل بین
و چه ترش روی کت برغ خوان نی		تزان مسکی خبر هن کش خه نان نی
تلقفت الشوا و البقل بعده		سل الجوعان کیف الخبز وحده
بپرس آن را که جسم از ناقه خونست		که قدر نعمت او داند که چونست
غرش نان هاجه از حلوا نپرست		نن تی گلشکر هن غت بگریت
افق یا من تلهی حول منقل		عن الحطاب فی واد عقنقل
فقیر از بهر نان بر در دعاخوان		تو می‌تندی که مرغم نیست بر خوان
چه داند ای کش سه پخ خوردست و تقتست		که مسکینی و سرما گسنه خفتست
تحب المال لو احببت		قدمتو ان خلفت محبوسا تندمت
منه گر عقل داری در تن و هوش		اگر مردی ده و بخش و خور و پوش
نوا که بیفته از هنجار و رسته		پشیمان به که نم خو توشه بسته
صرفت العمر فی تحصیل مالک		تفکر یا معنی فی مالک
کسی از زرع دنیا خوشه برداشت		که چندی خورد و چندی توشه برداشت
که مپسندت که مو خو از غصه بکشم		که گردم کرد نخرم یا نبخشم
بهاء الوجه مع خبث النفوس		کمصباح علی قبرالمجوسی
به گور گبر ماند زاهد زور		درون مردار و بیرون مشک و کافور
کعارف باد بکاند از جمه نو		اگور جدمنت کش در به از تو
متی عاشرت محلوقی العوارض		اذا قالوا لک اکفر لاتعارض
مرو با ژنده‌پوشان شام و شبگیر		چو رفتی در بغل نه دست تدبیر
چنان تزدم دوت کت خون خه اوکند		که پاکش خورد دیک تی چه او کند
وجد یا صاح و اکفف من ملامه		لعل القوم فیهم ذو کرامه
مگو در نفس درویشان هنر نیست		که گرد مردیست هم زیشان به در نیست
کاحسان بکنه واهروی اصولی		شنه میان زز بخت صاحب قبولی
نعما قال خیاط بموصل		بمأجور له قدر ففصل
سخن سهل است بر طرف زبان گفت		نگه کن کاین سخن هر جا توان گفت؟
غراز مو میشنه واهر کس مگوی راز		کجمی می‌بری خهتر ورانداز
خفی السر لاتودع خلیلک		حذارا منه ان ینسی جمیلک
مگو با دوست می‌گویم چه باکست		که گر دشمن شود بیم هلاکست
تو از دشمن بترسی غافل از دوست		که غت دشمن ببوت ات ببلسد پوست
یقول الراجز ابنی لا تلاعب		اذا لم تحتمل بطش الملاعب
چه خوش گفت آن پسر با یار طناز		تو در نی بسته‌ای آتش مینداز
کری مم دی که ایرو واجونی گفت		مزم تش کت قلاشی نتوتن اشنفت
ان استحسنت هذا القول بعدی		قل اللهم نور قبر سعدی
چه باشد گر ز رحمت پارسایی		کند در کار درویشی دعایی
کخیرت بوازی ثخنی کت اشنفت		بگی رحمت و سعدی باکش ای گفت

منابع

• کزازی، میرجلال‌الدین، زیباشناسی سخن پارسی: بدیع، نشر مرکز، تهران، چاپ دوم ۱۳۷۳.
• دیوان مواعظ شیخ شیراز