تضاد

در منطق، دو قضیه را متضاد گویند که صدق هر دو محال ولی کذب آن دو جایز باشد، و آن در صورتی است که موضوع و محمول دو قضیه یکی باشد و هر دو قضیه کلیه باشند، اما یکی موجبۀ کلیه باشد و دیگری سالبۀ کلیه.

در ادبیات

و اما در ادبیات؛ تضاد از آرایه‌های ادبی است و به معنی آوردن دو کلمه با معنی متضاد است در سخن برای روشنگری، زیبایی و لطافت آن است. از لحاظ دیگر می‌توان گفت به آوردن دو کلمۀ مخالف هم از نظر معنی در یک بیت یا مصراع تضاد می‌گویند. تضاد قدرت تداعی دارد و از این رو سبب تلاش ذهنی می‌شود. تضاد در شعر و نثر به کار می‌رود؛ و خاص ادبیات فارسی نیز نیست. با این حال نمونه‌هایی از تضاد در اشعار فارسی، به ویژه شعر صائب تبریزی و سعدی وجود دارد. بیت زیر از سعدی نمونه‌ای از تضاد در ادب فارسی است:

• مثال:

بگویم تا بداند دشمن و دوست

که من مستی و مستوری ندانم

در مثال بالا، "دشمن" و "دوست" با هم متضاد هستند.

• مثال:

محتسب است و شیخ و من صحبت عشق در میان

از چه کنم مجابشان پخته یکی و خام دو

واژه‌های "پخته" و "خام" و "یک" و "دو" با هم متضاد هستند.

• مثال:

در نومیدی بسی امید است

پایان شب سیه سپید است

واژه‌های "نومیدی" با "امید" و همچنین واژگان "سیه با "سپید" متضاد و مخالف هستند.

• مثال

به هست و نیست مرنجان ضمیر و خوش میباش

که نیستی ست سرانجام هر کمال که هست

واژه‌های "هست" و "نیست" با هم متضاد هستند.

• مثال

ز روی دوست دل دشمنان چه دریابد

چراغ مرده کجا شمع آفتاب کجا

واژه‌های "دوست" و "دشمنان" با هم متضاد هستند.

• مثال

از رخ و زلفت ای صنم روز من است همچو شب

وای به روزگار من روز یکی و شام دو

واژه‌های "روز" و "شب"، "روز" و "شام" و "یک" و "دو" با هم متضاد هستند.