فرش ماشینی
فرش ماشینی گونهای مصنوعی از قالی است که بر خلاف قالی دستبافت توسط ماشینآلات صنعتی بافته میشود. به دلیل سرعت تولید و همچنین ارزان بودن مواد اولیه نسبت به قالی دستبافت قیمت ارزانتری دارد و از مزایای آن سادهتر بودن اجرای آن، بهتر بودن نقش و باکیفیتتر انواع تصاویر هنری و شخصی روی آن است.[۱] فرشماشینی ۱۰ درصد صادرات غیرنفتی ایران را در اختیار دارد.[۲]
پیشینه
پیشینهٔ تلاش برای تولید فرش در ایران، به هزارهٔ دوم پیش از میلاد میرسد. فرش پازیریک کهنترین فرش جهان، اثری ایرانی است. آثار گرانبها و زیبایی که از بخشهای مختلف ایران به دست آمده، گواه آن اند که منسوجات ارزشمند و بحثبرانگیزی در این دوران وجود داشتهاند، از جمله تابوت سفالی دوران دالما، کردستان، همچنین آیینهٔ مسیِ زنگزدهٔ نوعِ ایلامی در تپه سیلک و سایر مناطق.[۱]
بعد از گذشت هزارههای متمادی، تقریباً در هزارهٔ دوم پیش از میلاد، انسان توانست چگونگیِ بههمریسیدنِ نخها و ساختنِ طناب را کشف کند. این اکتشاف مانند تمام اکتشافهای تاریخ فواید بسیار سودمندی برای هنر و صنعتِ آن دوران داشت. از جمله آن که از رشتههای درهمتنیدهٔ طناب مانندی برای زیباییِ ریشههای فرش استفاده میکردند. آثار بهدستآمده از مناطقی مانند گورهای مارلیک، قلعهٔ کوتی در دیلمان، و همچنین حسنلو نزدیک ارومیه شاهدهایی بر این ادعا هستند.
تاریخچه پیدایش فرش ماشینی در ایران نشان میدهد که این محصول در ایران عمری تقریباً ۴۰ ساله دارد. در ابتدای دهه ۵۰ اولین فرش ماشینی تولید داخل در کارخانجات مخمل و ابریشم کاشان توسط ماشینهای مخمل بافی ژاکارد و با الیاف مصنوعی براق و پرز نسبتاً کوتاه و وزن سبک، بافته و روانه بازار گردید.[۳] همزمان با آن عدهای از تجار، فرشهایی با همین مشخصات و تا حدی مرغوبتر از کشور بلژیک وارد بازار ایران نمودند و سلیقه ایرانی را با پدیده فرش ماشینی آشنا کردند.
با مشاهده استقبال نسبتاً مطلوبی که مردم از فرش ماشینی به عمل آوردند صاحبان گروه صنعتی بهشهر که از کارخانهداران و سرمایهگذاران خوشنام کشور بودند، اقدام به تأسیس شرکت بزرگی به نام شرکت صنایع کاشان نمودند که فعالیت آن در زمینه تولیدات مواد مرتبط با فرش و همچنین خود فرش ماشینی بود و اولین محصول آن در سال ۱۳۵۳ به بازار عرضه شد. این محصول با نمونههای قبلی کاملاً متفاوت و شباهتهای زیادی به فرش دستباف داشت که به خصوص نوع پشمی آن فوقالعاده مورد اقبال عمومی قرار گرفت. متعاقب آن شرکتهای دیگری از جمله شرکت شهباف که بعدها به فرش گیلان تغییر نام داد و همچنین شرکتهای فرش پارس و مولن روژ (نقش ایران) و فرش اکباتان تأسیس و به رقابت پرداختند.
این امر تا اواخر سال ۵۷ بهطور معمول ادامه داشت و شرکتهای بزرگ تولیدکننده فرش با هم در حال رقابت بودند. پس از مصادره اموال و کارخانجات تعدادی از سرمایهداران ایرانی در سال ۵۸ از جمله شرکتهای ملی (مصادره شده)، کارخانجات فرش ماشینی موجود نیز چون صدها واحد تولیدی دیگر زیر پوشش مدیریتی سازمانهای دولتی مثل سازمان صنایع ملی ایران، بنیاد مستضعفان و جانبازان و … درآمد و مدیران دولتی اکثراً کم تجربه و بیگانه با مسائل صنعت، به مدیریت این کارخانجات بزرگ و با ارزش منصوب شدند و از آن پس منحنی حیات این کارخانجات به سراشیبی افتاده و رو به افول نمود.
در سال ۵۷ تعدادی از متخصصان صنعت نساجی و دستاندرکاران صنعت فرش ماشینی و همچنین پارهای از کارخانهداران که تا آن زمان در رشتههای دیگر نساجی فعال بودند به فکر ایجاد واحدهای جدید فرش ماشینی افتادند و کارخانجاتی از قبیل قالی سلیمان، فرش مشهد، فرش شیراز (دناژ)، فرش مازندران، فرش باستان و ستاره کویر و تعدادی دیگر در گوشه و کنار کشور و با ماشینهای مربوط به آن زمان مثل وندویل ALD۶۱ و AL۱ و TEXTIMA شروع به کار نمودند و از همینجا سیر تحول فرش ماشینی در بخش خصوصی و توقف یکی پس از دیگری کارخانجات بزرگ موجود تحت پوشش دستگاههای دولتی آغاز شد. با انتقال تدریجی متخصصان شاغل در کارخانههای بزرگ به کارخانههای نوپا رقابت جدیدی در زمینه تولید فرش ماشینی در میان واحدهای بخش خصوصی درگرفت، ولی تحول اساسی در صنعت فرش ماشینی در کشور از سال ۶۵ شروع شد که این سیر تحول موجب ایجاد بیش از ۱۶۰۰ واحد کوچک و بزرگ تولیدکننده فرش گردید که در حال حاضر مشغول رقابتند.[۱]
روش تولید
فرش ماشینی توسط ماشین آلات مختلفی تولید میگردد که میتوان به دستگاههای تکسیما، واندویل، شونهر، Alpha ,CRX, ASR, VTR و… اشاره کرد. جنس هر فرش نیز میتواند آکریلیک یا BCF و مخلوطی از این دو، یا الیاف جدید ابریشم مصنوعی (پلی استر) باشد. قابل ذکر است که فرشهای ۱۰۰٪ آکریلیک دارای کیفیت و قیمت بالاتری هستند ولی فرشهای ابریشم مصنوعی در حال حاضر به دلیل عدم پرزدهی و شستشوی بسیار آسان و ثبات و درخشندگی بالا در بازارهای جهانی به عنوان بهترین کفپوش مورد توجه قرار گرفته و همچنین فرشها بر اساس شانه به ۳۵۰، ۴۴۰، ۵۰۰، ۷۰۰، ۱۰۰۰ و ۱۲۰۰و ۱۵۰۰ شانه تقسیم میشوند. تراکم فرشها نیز میتواند براساس نوع ماشین و شانه بین ۷۰۰ تا ۴۵۰۰ باشد. نوع جدیدی از فرش ماشینی با نام فرش ماشینی گل برجسته نیز در حال تولید است که مکانیزم تولید آن به این صورت است که یک یا دو نخ از الیاف فرش دارای این ویژگی هستند که به هنگام فرایند هیت ست شدن فرش (بخاردهی) طولشان کاهش مییابد و کاهش طول خواب باعث برجسته شدن ظاهر کلی فرش می شود. به این فرش ها در اصطلاح فرش هایبالک یا گل برجسته گفته می شود.
مفهوم شانه و تراکم
هر فرش دو نوع تراکم دارد: عرضی و طولی
تراکم عرضی فرش (شانه): به تعداد ریشه (گره رنگ) در یک متر از عرض فرش میگویند که به نام شانه شناخته میشود. برای مثال: قالی ۵۰۰ شانه به این معنی است که در هر متر از عرض فرش معادل ۵۰۰ ریشه (گره رنگ) بافته شدهاست. شانههایی که بهطور معمول در بازار میباشند عبارتند از: ۳۲۰-۳۵۰-۳۸۰-۴۰۰-۴۴۰-۵۰۰-۷۰۰-۱۰۰۰-۱۲۰۰-۱۵۰۰ شانه
تراکم طولی فرش (تراکم): به تعداد ردیف پود موجود در یک متر از طول فرش تراکم فرش گفته می شود.
از آنجا که در دستگاههای جدید، به ازای هر ردیف از گرههای فرش سه ردیف پود استفاده میشود، پس میتوان گفت مقدار تراکم فرش برابر است با تعداد گرههای موجود در یک متر از طول یک فرش ضرب در سه.
به همین دلیل فرشهای ۷۰۰ شانه با تراکم ۲۱۰۰ و فرشهای ۱۰۰۰ شانه با تراکم ۳۰۰۰ و فرشهای ۱۲۰۰ شانه با تراکم ۳۶۰۰ در بازار موجود هستند.
اما در دستگاههای قدیمیتر که فرشهایی با تراکم ۳۵۰ و ۴۴۰ و ۵۰۰ بافته میشد به ازای هر گره دو ردیف پود استفاده میشد، پس در این فرشها تراکم فرش برابر است با تعداد گرههای موجود در یک متر از طول فرش ضرب در دو.
تعداد ریشه (گره رنگ) در یک متر مربع از فرش: تراکم عرضی ضرب در تراکم طولی را گویند. برای مثال اگر تعداد گره رنگ در عرض برابر با ۷۰۰ گره و در طول هم معادل ۹۰۰ گره رنگ باشد؛ بنابراین تعداد ریشه (گره رنگ) در یک متر مربع ۶۳۰/۰۰۰=۹۰۰x۷۰۰
همیشه مقدار تراکم از شانه بیشتر است و حاصل ضرب شانه و تراکم تعداد سر نخ در متر مربع و حاصل ضرب شانه و تراکم تقسیم بر ۲ یا ۳ (بسته به نوع دستگاه فرش بافی) تعداد گره در متر مربع میشود.
یکی از نکات مهم در فرشهای ماشینی ارتباط معکوس تراکم فرش و ضخامت فرش است. به عبارتی در فرش های با تراکم بالا به علت روی هم آمدن خاب های فرش، برای مشخص شدن طرح فرش بایستی از خاب کوتاه تری استفاده شود. به همین دلیل فرش ماشینی ۱۵۰۰ شانه از کمترین ضخامت نسبت به سایر فرشها برخوردار است[۴].
شهرهای تولیدکننده فرش ماشینی
کارخانجات فرش ماشینی در اکثر شهرهای کشور وجود دارد ولی بسته به امکانات در برخی شهرهای کشور از کثرت بیشتری برخوردار است که میتوان کاشان را به عنوان پایتخت فرش ماشینی ایران نامید چرا که در این شهر بیش از ۷۰۰ واحد فعال در امر تولید فرش ماشینی فعال است.[۵] همچنین این شهر دومین تولیدکننده بزرگ فرش ماشینی در جهان [۶] و علاوه بر کاشان، تولید فرش ماشینی در شهرهای آران و بیدگل ، مشهد، دلیجان، یزد، اصفهان و تهران، ماکو نیز چشمگیر است.
ده نکته برای نگهداری فرش
فرش یکی از وسائل با اهمیت و گرانقیمت منزل است؛ لذا باید در نگهداری آن دقت نمود:
- فرش را در محیطهای مرطوب قرار ندهید. رطوبت دشمن فرش است. در تار و پود فرش معمولاً پنبه یا جوت بهکار میرود که در محیط مرطوب دچار پوسیدگی میشوند.
- در صورت ریختن هر مایعی بر روی فرش سریعاً نسبت به تمیز نمودن فرش و رفع لکه اقدام نمایید.
- فرش را در نزدیکی بخاری و منابع حرارتی قرار ندهید. فرش ماشینی سلطان آبی
- اگر فرش شما روی سرامیک حرکت میکند، از ترمز فرش کمک بگیرید.
- رول نمودن فرش، هنگام جابجایی و نگهداری بهتر از تا نمودن فرش میباشد.
- اشیاء سنگین مانند مبل، کمد و میز ناهارخوری را حتی الامکان روی فرش قرار ندهید. اگر مجبور به این کار هستید اولاً از در زیر پایهها از یک قطعه طلق، فوم فشرده یا موکت چند لا استفاده نمایید. ثانیاً هر چند وقت یکبار این وسایل را جابجا نمایید.
- به صورت هفتگی فرش را جارو نمایید.
- فرش را هر ششماه یکبار سر و ته نمایید. این کار سایش فرش را به تعویق میاندازد.
- فرش ماشینی را در معرض تابش نور خورشید قرار ندهید.
- برای شستشوی فرش از قالیشویی های معتبر کمک بگیرید. بهترین وقت برای شستشو اواخر بهار و تابستان است.
اصطلاح لچک ترنج و حاشیه
فرشهای سنتی ایران عموماً دارای گلی در وسط به نام ترنج هستند که یادآور حوضهای خانههای قدیمی میباشند. چهار مثلث در چهار گوشهٔ فرش لچکها را تشکیل میدهند. قاب دور فرش به نام حاشیه خوانده میشود. ترنج به شکل دایره (مانند تصویر روبرو) یا بیضی و برخی اوقات دوکی شکل میباشد. طرح لچکها معمولاً برگرفته از ترنج همراه با اضافاتی است.
فرش ماشینی تمام ابریشم
این مدل فرش به دلیل شباهت زیاد با فرشهای ابریشم تبریز و قم نامگذاری شدهاست. در بافت این مدل فرشها از نخ پلی استر برای شفافیت فرش استفاده میشود. بیشتر طرحها و نقشهای فرش تمام ابریشم ماشینی از طرحهای فرشهای ابریشم تبریز اقتباس شدهاست.
مراحل تولید فرش ماشینی
گفتیم فرش ماشینی در 4 مرحله تولید میشود. در ادامه قدم به قدم باهم یک فرش ماشینی را تولید میکنیم، پس با ما همراه باشید.
- قدم اول: مرحله ریسندگی فرش ماشینی
نخی یا همان الیافی که برای بافت فرش ماشینی نیاز داریم، در این مرحله تولید میشود. ما در کل 3 نوع نخ برای بافت فرش ماشینی نیاز داریم:
- نخهای خاب که معمولاً از جنس اکریلیک یا پلی استر یا پلی پروپیلن است.
- نخ پود که معمولاً از جنس جوت است
- نخ تار که معمولاً از جنس پنبه یا پلی استر است
جنس نخ تار فرش، مشخص کننده نوع فرش است. شاید بپرسید کدام یک از این الیاف ها مشخص کننده جنس فرش ماشینی است؟ نخ خاب آن نخی است که جنس فرش ماشینی را مشخص میکند. هریک از این نخ ها مراحل و مقدمات خاص خود را برای تولید دارند و همه آنها به یک روش ریسیده نمیشوند. برای مثال الیاف اکریلیک با دستگاه های ریسندگی الیاف کوتاه تولید میشود. سپس با رنگریز های مناسب رنگ ریزی شده و بعد از آن هیت ست میشوند. حال الیاف ما آماده برای بافندگی است. در حالی که الیاف پلی استر به وسیله دستگاه های ذوب ریسی تولید میشوند و رنگریزی آنها نیز به دو صورت خود رنگ و یا رنگریزی شده انجام میشود. تولیدکنندگان فرش ماشینی میتوانند خود مرحله ریسندگی الیاف را انجام دهند و یا الیاف آماده برای بافت فرش را خریداری کنند. پس از آماده سازی نخ فرش، نخهای بوبینهای بزرگ روی بوبینهای کوچکتر پیچیده میشوند و طبق طرح و نقشه فرش، روی قفسه ماشین بافندگی قرار میگیرند.
- قدم دوم: رنگریزی الیاف فرش ماشینی
الیاف فرش ماشینی یا همان نخ خاب فرش به دو صورت خود رنگ یا رنگ ریزی وجود دارد. معمولا از رنگدانه های شیمیایی برای رنگریزی الیاف فرش ماشینی استفاده میکنند.
- قدم سوم: بافندگی فرش ماشینی
خب بریم سراغ آشنایی با مهم ترین قیمت تولید فرش. تکنولوژی های مختلفی برای بافت فرش ماشینی وجود دارد. بافت فرش ماشینی همانند بافت پارچه است و تنها تفاوت آن این است که دو سیستم تاری برای بافت فرش استفاده میشود. در ماشین های بافندگی دو فرش به صورت همزمان بافته میشود که به یکی از فرش ها، فرش رو و به دیگری فرش زیر میگویند. اسم دیگر این نوع بافندگی، سیستم (Face to Face) گفته میشود. در این سیستم نخ خاب در بین دو سطح موازی قرار گرفته و بافته میشوند. بعد از بافت با استفاده از یک تیغه که حالت رفت و برگشتی دارد، دو فرش زیر و رو را از هم جدا میکند. البته این روال بافندگی کلی فرش ماشینی است و ممکن است بعضی از کارخانه جات دستگاه های متفاوت تر بافت فرش داشته باشند. عمدتا ماشین آلات فرشبافی توسط دو شرکت معروف وندویل (بلژیک) و شونهر (آلمان) تولید میشوند که در مدلهای مختلفی نیز وجود دارند. ماشین های بافندگی این شرکتها میتوانند فرشهایی با خاب بریده (کات پایل) یا خاب حلقوی (لوپ پایل) و یا با سه سیستم پودگذاری (راپیر) تولید کنند. هر یک از این امکانات در مدلهای مختلف این کمپانیها طراحی شده است. بافندگی فرش ماشینی مهم ترین مرحله تولید فرش است که هرگونه اشتباه در بافت فرش باعث کاهش ارزش و زیبایی فرش میشود.
- مرحله چهارم: تکمیل فرش ماشینی
چهارمین و آخرین مرحله بافت فرش ماشینی، مرحله تکمیل فرش است. بعد از بافت فرش و خارج شدن فرش از دستگاه های بافندگی، فرش نیازمند به رفو گری است تا ایرادات آن رفع شود. از طرفی برای افزایش طول عمر فرش و براقی و زیبایی فرش اقدامات مختلفی مانند آهارزنی و تکمیل فرش، روی فرش ها انجام میشود. در این مرحله فرش هارا بهم میدوزند و سپس تمام پرز ها و گرد و غباری که حاصل از بافت فرش است را از بین میبرند. یکی از مهم تری مراحل تولید فرش ماشینی، یک نواخت کردن سطح خاب فرش است که با دستگاه های مخصوص انجام میشود. به این مرحله شیرینگ فرش میگویند که به جز صاف و یکنواخت کردن سطح فرش باعث براق شدن فرش ماشینی نیز میشود و در کیفیت و زیبایی فرش تاثیر بسیار زیادی میگزارد. بعد از مرحله شیرینگ کردن فرش، نوبت به آهارزنی فرش میرسد. در این مرحله پشت فرش را به چسب های مخصوص و رزین ها آغشته میکنند تا گره های فرش محکم شود و طول عمر افزایش یابد. حال نوبت برش فرش و لبه دوزی آن است. طبق اندازه های مخصوص فرش ها را از هم جدا میکنند و لبه دوزی و ریشه دوزی روی فرش انجام میشود. تبریک میگویم، فرش ماشینی شما حاضر است. اما بیاید با عوامل دیگری که در تعیین کیفیت فرش تاثیرگزار است نیز آشنا شیم تا بهتر و عمیق تر هنگام خرید فرش ماشینی از کیفیت فرشمان مطمعن شویم.
فاکتور های موثر در تعیین کیفیت فرش ماشینی
به جز مواردی که باهم یاد گرفتیم مانند بافندگی فرش، تکنولوژی بافت فرش، نوع نخهای مصرفی برای تار و پود فرش، تراکم و شانه فرش و تنظیمات عمومی ماشینهای بافندگی و ریسندگی، عوامل دیگری نیز در تعیین کیفیت فرش ماشینی ما تاثیر گزار است. مانند:
- یکنواختی فیزیکی نخ خاب
اگر ویژگی های فیزیکی نخ خاب یکنواخت نباشد، باعث ایجاد رگه های طولی دربافت فرش میشود و از زیبایی فرش ما میکاهد. از جمله عدم یکنواختی ویژگی ها فیزیکی نخ خاب میتوان به درصد زیاد شدن طول نخ خاب، درصد جمعشدگی و یا تجعد نخ خاب اشاره کرد.
- کیفیت تیغه برش
تیغه برش فرش در کیفیت فرش تاثیر زیادی دارد زیرا اگر تیغه فرش به موقع تعویض نشود باعث سوختگی خاب فرش شده و ار کیفیت و ارزش فرش میکاهد.
- انجام دقیق مرحله شیرینگ
همانطر که گفتیم در مرحله شیرینگ سطح خاب فرش را یکنواخت میشود که این یکنواختی در تعیین کیفیت و ارزش فرش ماشینی تاثیر بسزایی دارد و باید با دقت کامل انجام شود. امروز با مراحل بافت فرش ماشینی و عواملی که هنگام تولید فرش ماشینی در کیفیت و ارزش فرش موثر است آشنا شدیم. حال که شما با این موارد آشنا هستید، هنگام خرید فرش ماشینی دقت بیشتری به روی فرش و پشت فرش میکنید و فرش با کیفیت مغوبی را صاحب میشوید. [۷]
جستارهای وابسته
منابع
[فرش ماشینی https://ghasrfarsh.com]
- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ محمدعلی ناظری (آبان ۲۷, ۱۳۹۶). «تاریخچه فرش ماشینی». فرش ماشینی.
- ↑ «صادرات فرش ماشینی کاشان در سال 99 چگونه خواهد بود؟». Aftabir.com. دریافتشده در ۲۰۲۰-۱۲-۱۱.
- ↑ «مخمل و ابریشم کاشان «طاووس نساجی ایران»». دنیای اقتصاد.
- ↑ «شانه و تراکم فرش به چه معناست؟». مجله نساجی و فرش ماشینی کهن. ۲۰۲۰-۱۰-۰۵. دریافتشده در ۲۰۲۱-۰۱-۰۳.
- ↑ محسن پورسینا. «کاشان به عنوان تنها پایتخت فرش ماشینی درکشور میباشد». Firoozehcarpet.ir.
- ↑ «کاشان دومین تولید کننده بزرگ فرش ماشینی در دنیا». خبرگزاری ایلنا. دریافتشده در ۲۰۲۱-۰۷-۲۱.
- ↑ مهندس مجتبی غلامپور (۲۰۲۲-۰۱-۰۱). «مراحل تولید فرش ماشینی». قصر فرش.