جزماندیشی
| بخشی از سلسله مقالهها پیرامون |
| معرفتشناسی |
|---|
جزماندیشی، جزمیت، خشکاندیشی، جزمگرایی یا دُگماتیسم (به انگلیسی: dogmatism) عبارت است از روش اندیشهگری غیرانتقادی و غیرعلمی که بر بنیاد باورهای جزمی روایت شده، یعنی نظرات، برهانها و باورها استوار است. باورهای ثابت را بهمانند حقایق همیشه همان و همه جا درست، میانگارد، بدون اینکه آنها را در روندهای تاریخیِ شناخته شده، مورد آزمون و آزمایش قرار دهد و بر بنیاد دانشهای تازه و آموزههای عملی نوین به بازبینی درونمایهٔ حقیقت آنها و ارزش معرفتی آنها بپردازد.[۱] این میتواند بهطور رسمی اصول یا آموزههای یک آیین باشد، مانند کلیسای کاتولیک[۲] یا مواضع یک فیلسوف یا یک مکتب فلسفی مانند رواقیگری.
تعریف
[ویرایش]دگماتیسم (از دید فلسفی) بیانگر اندیشهٔ غیردیالکتیکی، متافیزیکی است که بر معارف حاصله (بدون کوچکترین انتقاد) باور میآورد، آنها را بهطور کلیشهای در شرایط جدید پیاده میکند، بدون اینکه خود به تحلیل و واکاوی آنها بپردازد، بدون اینکه به تعمیم تئوریکی آنها اقدام کند و بدین طریق به پیشرفت معرفتی راستین یاری رساند.[۱] دگماتیسم، ویژگی خاص هر مذهب و هر نگرش مذهبی است.[۱]
جزماندیشی به معنای مکتب جزمی است. البته سخن جزمی و قطعی چند نوع است. این اصطلاح را غالباً فقط در یک مورد آن به کار میبرند.
- گاهی گوینده، سخن خویش را با برهان عقلی و دلیل منطقی همراه میسازد و آن را به صورت قطعی و جزمی بیان میکند، مثل اثبات بسیاری از قضایای هندسی و مسائل ریاضی و موضوعات منطقی و فلسفی.
- گاهی سخن مبتنی است بر واقعیات و عینیتهایی که در طبیعت از راه مشاهده و حس و تجربه ثابت شده است، مثل غالب فرآوردههای علوم تجربی، اعم از زیستشناسی، فیزیک و شیمی. به همین دلیل به صورت یک قانون قطعی و حتمی بیان میشود.
- گاهی برخی مطالب و سخنان به امور فطری و بدیهیات اوّلی و معلومات حضوری استوار است، به گونهای که با اندک تأمّلی صحت و درستی مطالب بیان شده و مورد تأیید و تصدیق قرار میگیرد، بدون اینکه نیاز به دلیل و برهان باشد.
در همهٔ موارد سهگانهٔ بالا، سخن به شیوهٔ قطعی و جزمی بیان میشود، ولی هیچیک از آنها از مصادیق جزم نیست، بلکه سخنان پوچی که فاقد برهان عقلی و واقعیات باشد، ولی با اصرار به عنوان امر قطعی و حتمی بیان شود، منسوب به دگم است.[۳]
از سوی دیگر به نوشتهٔ لغتنامه دهخدا: «دگماتیسم به معنای فلسفه مبتنی بر یقین، و آن مجموعه افکار کسانی است که معتقد به حل مسائل مابعدالطبیعه با روش علمی هستند.»[۴]
پانویس
[ویرایش]منابع
[ویرایش]- دهخدا، علیاکبر، لغتنامهٔ دهخدا.
- طلوعی، محمود، فرهنگ جامع سیاسی.
- بهرنگ، ش.م. دائرةالمعارف روشنگری.