الفهرست (ابن ندیم)

کتاب الفهرست یا الفهرست، نوشتهٔ محمد ابن اسحاق ابن ندیم است. این کتاب در سال ۳۷۷ هـ. ق تألیف شده است. این کتاب جامع ترین اثر در حوزه کتابشناسی عمومی در چهار سده نخست هجری است، که فهرستی از کلیه کتبی که تا آن زمان به زبان عربی نگاشته شده و شرح حال مؤلفانش را دربردارد. این کتاب بمثابه دانشنامه ای از تاریخ، فرهنگ، ادبیات و مذهب از پیش از اسلام تا زمان مؤلف است. این کتاب را فهرسُ العلوم نیز نامیده‌اند.

زمان تألیف

این کتاب در سال ۳۷۷ هـ. ق تألیف شده است و احتمالا پس از آن نیز ابن ندیم اطلاعاتی را بر آن افزود.

بخش ها

مؤلف، الفهرست را در ده بخش اصلی تألیف کرده‌است که عبارتند از:

1. کتب مقدس مسلمانان، مسیحیان و یهودیان؛
2. نحو و لغت (زبانشناسی)
3. تاریخ و انساب
4. شعر و شاعران
5. علم کلام و متکلمان
6. فقه، حدیث، فقها و محدثان
7. فلسفه و علوم قدیم
8. افسانه، سحر و جادو
9. مذاهب و ادیان غیرالهی
10. کیمیا

محتوا

ابن ندیم علاوه بر معرفی کتاب‌های عربی و شرح حال نویسندگان آن، به بررسی و نقد اقوال پیشینیان و اظهار نظر درباره کتاب‌ها و انتساب آنها به نویسندگانشان نیز پرداخته است. در خصوص تحریرهای مختلف یک کتاب و وثاقت نویسندگان آنها اظهار نظر کرده است. همچنین از دانشمندانی یاد کرده که صاحب تألیف نبوده اند. البته به برخی از نویسندگان مشهور نظیر یعقوبی اشاره ای نکرده است.

کتاب دربردارنده اطلاعاتی درباره میزان اشعار شعرای عرب است که در جای دیگری یافت نمی شود و نیز درباره خوارج و فقهایشان اطلاعات منحصربفردی دارد. اطلاعات ارائه شده درباره تاریخ نهضت ترجمه و نیز متکلمان معتزله، فلاسفه و اطبا بسیار ارزشمند است، به طوری که اطلاعات ارائه شده درباره آنها در کتاب «طبقات الاطباء و الحکماء» که توسط ابن جلجل در همان سال ۳۷۷ هـ. ق نگاشته شده، به پای الفهرست نمی رسد. مطالب این کتاب برآنچه در آثار پیش از وی و بلکه پس از وی آمده است، برتری دارد.

همچنین، این کتاب مرجع بسیار درخوری است در مورد آیین مانی و ادیان غیرتوحیدی است و از مهمترین منابع شناخت مانویان است. کتاب، دربرگیرندهٔ اطلاعاتِ گسترده‌ای است دربارهٔ کتاب‌ها و خطوطِ دورهٔ ساسانی است.

مآخذ الفهرست

ابن ندیم برای تألیف این کتاب از مآخذ و منابع گسترده و متعددی بهره برده است از تفسیر تورات، یادداشت های مؤلفان، اظهارات شفاهی افراد آگاه، اطلاعات بومیان مناطق مورد بحث و نظرات علمای ادیان و مذاهب، منجمان و کیمیاگران استفاده کرده است و به کتابخانه های بغداد و موصل دسترسی داشته است. هرچند برخی از اطلاعات ارائه شده در الفهرست در منابع متقدم نیز آمده است، اما بسیاری از اطلاعات آن منحصربفرد است.

نسخه ها

مطالب نسخه های مختلف کتاب الفهرست دارای اختلافات چشمگیر و اساسی است. در برخی مطالبی آمده که در دیگر نسخه ها نشانی از آنها نیست. ممکن است، خود ابن ندیم مطالبی را به نسخه های متأخرتر کتاب افزوده باشد. همچنین محتمل است ناسخان بعدی بخصوص به جهت ستیز با معتزله مطالبی را در برخی نسخ تغییر داده باشند. برخی محققان نظیر هلموت ریتر و یوهان فوک معتقدند، ابن ندیم، خود دو نسخه مختلف از کتاب نگاشته است که یکی حاوی ده مقاله و دیگری تنها دربردارنده چهار مقاله آخر است. اما، محتمل است که ناسخ معروف به نسخه «کوپریلی»، تنها به چهار مقاله آخر و بخشی از مقاله نخست دسترسی داشته است و در نتیجه کتاب ناقصی را تولید کرده است. اما تا کشف منابع یا نسخه های جدیدتری درباره الفهرست در این خصوص نمی توان با اطمینان نظر داد.

چاپ ها

الفهرست در دوران جدید، نخستین بار توسط فلوگل تصحیح شد و در ۱۸۷۱-۱۸۷۲ میلادی در لایپزیگ به چاپ رسید، اما این چاپ بخصوص در بخش معتزله افتادگی دارد. الفهرست بار دیگر در ۱۳۴۸ در قاهره چاپ شد و سپس نسخه کاملی از آن توسط رضا تجدد در سال ۱۳۵۰ میلادی در تهران چاپ شد. تجدد برای این منظور از نسخه های چستربیتی و شهیدعلی پاشا بهره گرفت. همچنین ترجمه فارسی آن توسط تجدد در سال ۱۳۴۳ چاپ شد. ترجمه انگلیسی کتاب در ۱۹۷۰ بایارد داج در نیویورک چاپ شد.

الگوبرداری و بهره گیری

نویسندگانی از شیوه الفهرست استفاده یا الگوبرداری کرده یا الحاقاتی بر آن نگاشته اند. شیخ طوسی (ف. ۴۶۰ ق.) در الفهرست خود و نجاشی (ف. ۴۵۰ ق.) در کتاب رجالی اش از الفهرست بهره برداری کرده اند. این دو اثر به رجال حدیث و کتب شیعه اثنی عشری اختصاص دارد.

همچنین، در سده های ششم و هفتم هجری ابن شهرآشوب، یاقوت حموی، ابن نجار، قفطی، ادریسی، ابن ابی اصیبعه و برخی دیگر از این کتاب نام برده یا از آن بهره جسته اند.

منابع

• پیرنیا، حسن. تاریخ ایران باستان، جلد اول. تهران: مؤسسهٔ انتشارات نگاه، ۱۳۸۵. شابک: ‎۹۶۴-۳۵۱-۱۹۲-۸
• کریستن‌سن، آرتور امانوئل. ایران در زمان ساسانیان. مترجم: غلامرضا رشید یاسمی. تهران: مؤسسهٔ انتشارات نگاه، ۱۳۸۴. شابک: ‎۹۶۴-۳۵۱-۲۸۵-۱