آکواریوم

تصویری از یک آکواریوم همراه با گیاهان و ماهیهای نواحی گرمسیری

آبزی‌دان یا آکواریوم (به انگلیسی: Aquarium) محیطی مصنوعی برای نگهداری آبزیان است. آکواریوم ظرفی است شیشه‌ای که در آن گیاهان و جانوران آبزی (معمولاً ماهی‌ها) نگه داشته می‌شوند. ماهیگیران از آبزیان برای نگهداری ماهی، بی‌مهرگان،میگو دوزیستان، خزندگان آبزی، مانند لاک‌پشت‌ها و گیاهان آبزی استفاده می‌کنند.

ریشه‌شناسی

همان‌طور که واژهٔ باغ وحش برای اشاره به محلی که در آن جانوران روی خشکی زندگی می‌کنند، مورد استفاده قرار می‌گیرد، واژهٔ آکواریوم (Aquarium) هم به یک بنای عمومی که در آن گروه زیادی از گونه‌های آبزی نگهداری می‌شوند، اشاره می‌کند. اصطلاح «آکواریوم»، توسط فیلیپ هنری گوس، طبیعی دان انگلیسی ایجاد شده‌است، ریشه لاتین aqua، به معنی آب را با پسوند -arium، به معنی «مکانی برای ارتباط» ترکیب می‌کند. آکواریوم‌ها معمولاً برای ایجاد فضایی زیبا در خانه یا محل کار خریداری یا ساخته می‌شوند. واژه آکواریست (Aquarist) به معنای آکواریوم‌دار است که افراد شاغل در این زمینه را اشاره دارد.

پیشینه

نقشی از مقبره «نب آمون» ۱۴۰۰ سال قبل از میلادِ مسیح در مصر

چشیدن لذت نگهداری ماهی در مخزن شیشه‌ای به قرن ۱۷ میلادی برمی‌گردد. در سال ۱۶۶۵، روزنامه‌نویسی به نام ساموئل پپیس گروهی از ماهی‌های کمیاب را در محفظه‌ای شیشه‌ای پر از آب نگهداری می‌کرد. پس از آن، مردم به این کار به چشم یک سرگرمی جالب نگاه کردند و به این شکل بود که نگهداری ماهی در آکواریوم رواج پیدا کرد. نگهداری موجوداتِ آبزی در یک محیطِ مصنوعی توسطِ انسان، به هزاران سال پیش بر می‌گردد. سومری‌ها، ماهی‌ها را قبل از اینکه به مصرفِ غذایی برسانند، در حوضچه‌هایی نگهداری می‌کردند؛ همین کار را مصری‌ها نیز می‌کردند. منشأ آکواریوم در سال ۱۸۵۰ توسط شیمیدان رابرت وارینگتون به‌طور کامل توسعه یافت، او توضیح داد که گیاهان اضافه شده به آب در یک ظرف، اکسیژن کافی برای حمایت از حیوانات را می‌دهند، به شرطی که تعداد حیوانات خیلی زیاد نشود. شوق آکواریوم در اوایل دوره ویکتوریای انگلیس توسط فیلیپ آغاز شد، او اولین آکواریوم عمومی را در باغ وحش لندن در سال ۱۸۵۳ ایجاد و ذخیره کرد و اولین کتاب راهنما را با نام «آکواریوم: رونمایی از عجایب دریای عمیق» در سال ۱۸۵۴ منتشر کرد.

تقسیم‌بندی آکواریوم‌ها

1. جنسِ آب (آب شور و شیرین)
2. دما (آبِ سرد و گرم)
3. تغذیه (گوشتخوار، گیاه‌خوار)

لوازم آکواریوم

سازوکار آکواریوم
۱ مکنده فیلتردار (Intake)
۲ فیلتر مکانیکی
۳ فیلتر کربن فعال
۴ فیلتر زیستی مطلوب
۵ سرریز به مخزن

برای راه‌اندازی یک آکواریوم سالم و زیبا، استفاده از وسایل مناسب ضروری است. این تجهیزات شامل فیلتر، بخاری، دیفیوزر، تستر pH و مواد تصفیه‌کننده هستند که کیفیت آب و سلامت موجودات را تضمین می‌کنند. انتخاب درست این ابزارها نقش مهمی در ایجاد محیطی پایدار و دل‌پذیر برای ماهی‌ها و گیاهان دارد. برخی از افراد نیز با خرید آکواریوم آماده (آکواریوم از پیش ساخته‌شده) خود را از فرآیند راه‌اندازی آکواریوم فارغ می‌کنند.

• شیشه آکواریوم، مخزن، تانک یا همان محفظه آکواریوم
• پایه برای استقرار و ثابت نگه داشتن آکواریوم
• چسب آکواریوم
• درب آکواریوم: برای بیرون نپریدن برخی از ماهی‌های پرتحرک مانند بتا و بارب ضروری بکار می‌رود.
• دماسنج آکواریوم: دماسنج‌های آکواریوم به‌صورت برچسبی (دماسنج نواری/دایره‌ای) یا دیجیتالی هستند.
• فیلترهای آکواریوم برای تمیزسازی آکواریوم (مانند: فیلتر کفی، تاپ فیلتر، فیلتر گپ، فیلتر سطلی، بیو فیلتر، فیلتر لاکپشت، فیلتر آبشاری، فیلتر هنگان، فیلتر سامپ، پد فیلتر آکواریوم): فیلترهای آکواریوم برای پاکسازی فضای آکواریوم هستند. همچنین فیلتر آکواریوم آب شیرین و آب شور متفاوت است.
• مدیا فیلتر: مدیا فیلتر ماده‌ای متخلخل است که برای تصفیه بیولوژیکی آب و رشد باکتری‌های مفید در فیلتر استفاده می‌شود. سرامیک آکواریوم، بیوبال، زئولیت و زغال اکتیو از مهم‌ترین مدیا فیلترها هستند.
• اسکیمر یا چربی گیر آکواریوم: برای آکواریوم‌های آب شور و حذف مواد آلی معلق و جلوگیری از مواد زاِد و چربی های سطح آب در آکواریوم بهترین راه استفاده از اسکیمر آکواریوم یا همان چربی گیر سطح آب آکواریوم است.
• سیستم س او 2 (SO₂): برای آکواریوم‌های پلنت و تأمین دی‌اکسید کربن مورد نیاز گیاهان.
• دیفیوزر آکواریوم: دیفیوزر آکواریوم وسیله‌ای است که هوا یا دی‌اکسید کربن را به صورت حباب‌های ریز در آب پخش می‌کند تا اکسیژن‌رسانی یا تغذیه گیاهان بهتر انجام شود.
• لامپ آکواریومی: برای رشد گیاهان (در صورت وجود)، زیبایی آکواریوم و ایجاد محیطی مطلوب برای ماهیان.
• بخاری یا هیتر آکواریوم: برای تنظیم دمای آب آکواریوم، به خصوص در آکواریوم‌های آب شیرین برای جلوگیری از شوک دمایی آبزیان. همچنین بخاری آکواریوم باید به طور مرتب تمیز شود تا از رسوب گرفتن و کاهش کارایی آن جلوگیری شود.
• فن خنک کننده آکواریوم: که با ایجاد جریان هوا روی سطح آب آکواریوم، به کاهش دمای آب کمک می‌کند. این وسیله معمولاً با نصب روی لبه شیشه آکواریوم یا به صورت معلق، یک جریان هوا ایجاد می‌کند که باعث تبخیر آب و در نتیجه خنک شدن آن می‌شود. فن خنک‌کننده آکواریوم همچنین می‌تواند باعث جلوگیری از رشد جلبک شود.
• داروی ضدعفونی یا کاندیشنرهای متعادل‌کننده آب: برای درمان بیماری‌های احتمالی ماهیان.
• وسایل لازم برای هوادهی (مانند: پمپ هوا (تک/دو خروجی)، پاور هد، سنگ هوا، شلنگ هوا، رابط شلنگ آکواریوم (رابط صاف، رابط زانویی، ترمینال آکواریوم)
• سویچر برق آکواریوم: تایمر برق آکواریوم، وسیله‌ای است که برای قطع و وصل خودکار جریان برق تجهیزات آکواریوم در زمان‌های مشخص استفاده می‌شود. این وسیله به شما کمک می‌کند تا بدون نیاز به دخالت دستی، وسایل مختلف آکواریوم مانند پمپ‌ها، فیلترها و لامپ‌ها را در زمان‌های مشخصی روشن و خاموش کنید.
• سیفون اکواریوم: سیفون آکواریوم برای تمیز کردن کف آکواریوم و خارج کردن مواد زائد، فضولات ماهی، و بقایای غذا از بستر آکواریوم استفاده می‌شود. همچنین، سیفون کردن به شما امکان می‌دهد تا بخشی از آب آکواریوم را تعویض کرده و به حفظ کیفیت آب و سلامت آبزیان کمک کنید.
• شیشه پاکن مگنتی آکواریوم
• تستر pH آکواریوم: برای اندازه‌گیری میزان اسیدی یا بازی بودن آب جهت حفظ سلامت ماهی‌ها و گیاهان.
• شن‌ها: شن عربی و شن سیلیس
• پمپ آبنما: پمپ آبنما آکواریوم وسیله‌ای است که آب را به گردش درمی‌آورد تا جریان ایجاد کند و در برخی موارد، آب را به شکل فواره یا آبشار تزئینی به بیرون هدایت کند. این پمپ‌ها علاوه بر زیبایی، به اکسیژن‌رسانی و تصفیه بهتر آب نیز کمک می‌کنند.
• تزئینات آکواریوم: مه ساز، موج ساز، صخره، نوارهای پهن و باریک، پوستر پشت آکواریوم، گیاهان زینتی آکواریوم (گندمی و دم گربه ای)، چوب‌های آکواریوم (آبنوس، کنده آکواریوم و ریشه آکواریوم)، سنگ‌های آکواریوم (مجسمه آکواریوم، سنگ دراگون، سنگ مپل و صدف‌ها) و…
• ابزار کاشت و دیزاین آکواریوم: قیچی آکواریوم و پنس آکواریوم
• تور آکواریوم: برای گرفتن و آب‌به‌آب کردن ماهیان
• دوک تخم ریزی و زایشگاه آکواریوم
• خوراک آبزیان: غذا پولکی (فلیک Flake Food) برای ماهی‌های آب‌شیرین و میکس دل برای ماهی‌های آب‌شور. همچنین از کرم میلورم و سوپرورم می‌توان برای ماهی‌های گوشت‌خوار استفاده کرد.
• فود تایمر: تایمر غذا آکواریوم یا غذاریز خودکار
• دارو و افزودنی های آکواریوم: محلول عصاره سیر و کودهای آکواریوم

ویژگی‌ها و نگهداری

چرخه نیتروژن در آکواریوم

آکواریوم‌ها در ابعاد و در طرح‌های گوناگون ساخته می‌شوند و قیمت آن‌ها بستگی به جنس و ضخامت شیشه، لوازم و تزئینات، نوع ماهی‌ها، گیاهان و بعضی فاکتورهای دیگر دارد.

• پمپ هوا که یک وسیله ضروری است تا هوادهی در آب انجام شود و اکسیژن آب تأمین شود. پمپ هوا با لرزش خود هوا را به درون لوله‌ای که در ته آن سنگ هوا نصب شده منتقل می‌کند و سنگ هوا هم که در آب قرار دارد اکسیژن را وارد آب می‌کند.
• وسیله دیگر بخاری است که باید در دمای ۲۸ یا ۳۰ درجه تنظیم گردد تا ماهی‌ها بتوانند زندگی و رشد مطلوبی داشته باشند و دچار بیماری نشوند.

بخاری‌های آکواریوم به دو دسته اتوماتیک و غیر اتوماتیک تقسیم می‌شوند.

• داخل آکواریوم باید یک دماسنج قرار داده یا روی شیشه آن نوع چسبنده آن نصب شود تا همیشه از دمای دقیق آب اطلاع داشته باشیم.
• وسیله دیگری که برای آکواریوم استفاده می‌شود و به زیبایی آن کمک زیادی می‌کند نوعی لامپ مهتابی با نور بنفش، آبی یا سفید است. این لامپ‌ها نه تنها برای زیبایی مهم هستند بلکه برای رشدِ سالم‌تر گیاه‌ها و آبزیانِ داخل آکواریوم ضروری می‌باشند. به‌طورِ معمول باید لامپِ آکواریوم حداقل ۶ ساعت در روز روشن باشد.
• هیچگاه نباید آکواریوم را با مواد شیمیایی مانند مایع ظرفشویی، پودرهای شوینده، صابون، و… شست و فقط با آب و نمک باید شسته شود. البته گاهی برای از بین بردن رسوب‌های ناشی از تبخیر آب می‌توان از تفالهٔ آبلیمو استفاده کرد به گونه‌ای که تفاله‌ها را روی محل رسوب‌های آب قرار داده و پس از چند دقیقه با دستمال پاک کرده و سپس با آب و نمک شست.
• برای تزئینات داخل آکواریوم نباید از وسایل تیز، برنده و لوازمی از جنس آهن، مس، آلومینیوم و دیگر فلزاتی که در تماس با آب تجزیه نامطلوب می‌شوند استفاده کرد و اشیاء دارای رنگ و بوی غیر استاندارد نیز می‌تواند به سلامت ماهیان آسیب برساند. می‌توان از سنگ‌های کف رودخانه‌ها و سنگ‌های شسته شده هم برای تزئین استفاده کرد.

تزئین دکوراسیون آکواریوم

از آن جایی که خرید و نگهداری آکواریوم خانگی در بین افراد رواج پیدا کرده و تاثیر مستقیمی با دکوراسیون داخلی خانه‌‌ها دارد، شاهد ابداع شدن روش‌های متنوع تزئین آکواریوم هستیم. عمدتا افراد می‌توانند با استفاده از چسب آکواریوم و برخی لوازم موجود در خانه، آکواریوم خود را تزئین کرده و زیبایی بی نظیری به دکوراسیون داخلی خانه خود ببخشند. البته پیشنهاد ما به شما این است که در انتخاب متریال لوازم تزئین آکواریوم دقت کافی داشته باشید تا مشکلی برای سلامتی موجودات زنده داخل آکواریوم پیش نیاید.

راه‌اندازی آکواریوم آب شیرین

آکواریوم اصفهان در منطقه جنگلی ناژوان

پس از تهیه وسایل فوق ابتدا داخل آکواریوم را به خوبی شسته (جهت از بین بردن هر گونه آلودگی احتمالی) آکواریوم را بر روی پایه مورد نظر مستقر نموده (پیشنهاد می‌شود بین آکواریوم و سطح پایه از یونولیت استفاده شود انتخاب قطر یونولیت بستگی به میزان وزن آکواریوم و حجم آب آن دارد که به‌طور استاندارد از ۱ الی ۳ سانت مورد استفاده قرار می‌گیرد) فیلترهای کفی را بسته به اندازه کف آکواریوم نصب نموده و شن‌های از قبل شسته شده را بر روی فیلتر کفی ریخته تا سطحی صاف را فراهم سازد سپس شلنگ‌های ارتباطی را جهت انتقال هوا به فیلتر کفی و نیز سنگ هوا منتقل نمود. جهت زیباسازی دکور داخلی آکواریوم می‌توان از وسایل تزئینی مانند سنگ، گیاه و… استفاده نمود، باید در نظر داشت که این وسایل مانعی برای شنا کردن ماهیان در داخل آکواریوم نباشد. پس از اتمام این مرحله از کار می‌توان شروع به آب‌گیری آکواریوم نمود. توضیح:پس از آب‌گیری آکواریوم می‌بایست شرایط مناسب آب را فراهم کرد.

جرجیا - یکی از بزرگ‌ترین آکواریوم‌های عمومی - آمریکا

1. کلر زدایی آب: جهت کلر زدایی می‌توان از محلول‌های ضد کلر مطابق دستور درج شده بر روی محلول استفاده نمائیم (در صورت عدم دسترسی به محلول پس از گذشت ۲۴ ساعت کلر داخل آب از بین رفته و قابل استفاده می‌باشد.

نکته: بهتر است برای بالا بردن کیفیت آب و اطمینان خاطر با محلول‌های ضدعفونی آب را ضدعفونی نمود.

1. تنظیم دمای آب: درجه دمای آب آکواریوم بسته به نوع ماهی‌های آن تنظیم می‌گردد که این دما بسته به تحمل ماهی بین ۲۴–۲۸ درجه متغیر است.
2. هوادهی جهت تنظیم اکسیژن داخل آب شلنگ اصلی خارج شده از آکواریوم را به ترمینال پمپ هوا وصل نموده و مقدار هوای مورد نیاز هر یک از وسایل داخل آکواریوم را تنظیم می نمائیم.

• برای رها کردن ماهی در آکواریوم هیچگاه نباید عجله کرد زیرا آکواریومی که تازه چسب می‌خورد حاوی گازهای ناشی از چسب می‌باشد و قبل از وارد کردن ماهی‌ها به داخل آکواریوم، باید چندین بار آن را آب نمود و شست، و سعی کرد از ماهی‌های ارزان قیمت شروع کرد تا سیکل ازت آب کامل گردد.
• نکته‌ای که باید هنگام تهیه آکواریوم به آن توجه شود این است که قبل از اینکه ماهی را بخرید باید آکواریوم را حدوداً ۴ روز قبل بخرید و درون آن را آب بریزید و پمپ هوا را هم درون آن بگذارید تا طی این مدت هوادهی انجام شود و هم چنین گازهای محلول در آب مانند کلر از بین بروند. در ضمن باید حباب‌های ریزی را که روی شیشه آکواریوم تشکیل شده را با وسیله‌ای از بین برد تا ماهی‌ها از بین نروند.
• یک نکته مهم دیگر این است که آکواریوم می‌بایست چرخه نیتروژن یا ازت را طی کند که این مدت معمولاً ۴۰ تا ۴۵ روز زمان لازم دارد. البته برای تسریع در اینکار می‌توان از قرص‌ها یا محلول‌های موجود در بازار که حاوی باکتریهای لازم هستند نیز استفاده نمود. اما در نهایت بهتر است که این چرخه به‌صورت طبیعی طی گردد. برای اینکار بهتر است که چند ماهی مقاوم مانند زبرا (حداکثر ۱۰ ماهی نسبت به حجم آکواریوم) در آکواریوم رها کنید و چند گیاه نیز در آکواریوم مانند گیاه کریپتون کاشته شود و به‌صورت معمول هر روز بین یک یا دو بار به ماهی‌ها به میزانی غذا بدهید که بعد دو تا سه دقیقه غذاها توسط ماهی‌ها مصرف شوند. بعد از گذشت مدت مورد نظر چرخه کامل شده‌است و شما بسته به سلیقه و نوع ماهی‌ها موجود در تانک می‌توانید اقدام به رهاسازی ماهی‌های بیشتری در تانک بکنید.

کاشت گیاه

مقالهٔ اصلی: آکواریوم گیاهی

کاشت گیاه در آکواریوم

استفاده از گیاهان مختلف آبزی علاوه بر جلوه و زیبایی خاصی که به آکواریوم می‌دهند باعث طبیعی تر شدن فضای آکواریوم می‌شود و در بهداشت، سلامتی و تصفیه آکواریوم بسیار مؤثر است. گیاهان آکواریوم در کل به سه دسته تقسیم می‌شوند: گیاهان رو آبی، میان آبی و زیر آبی. معروفترین و کاربردی‌ترین آن‌ها عبارتند از: کریپتون، کابومبا (شویدی)، گندمی، سیوی، دم گربه‌ای، پشت قرمزی، برگ آتشین و …

ماهیان آب شیرین

تنوع ماهیان آب شیرین بسیار است که در رده‌های مختلف خانواده، زیر خانواده و گونه تقسیم‌بندی شده‌اند و تعدادی از آن‌ها برای نگهداری در آکواریوم مناسب هستند که معمولاً در ۲ نوع گیاه‌خوار و گوشتخوار معرفی می‌شوند، معروفترین آن‌ها عبارتند از: ماهی قرمز، آنجل، گوپی، مولی، دم شمشیری، سیچلاید، دیسکاس، تایگر، انواع تتراها، بارب، شارک، گورامی، فایتر، اسکار، پنگوسی، نایف، سیلور، آروانا، رامیرزی، اسکات، پیرانا، کوریدوراس و…

ماهیان آب شور

آکواریوم کاسای‌رینکای

تنوع ماهیان آب شور نیز خیلی زیاد است که در رده‌های مختلفی تقسیم‌بندی شده‌اند و نسبت به ماهیان آب شیرین زیباتر و نگهداری آنان سخت‌تر است تعدادی از آن‌ها برای نگهداری در آکواریوم پرورش یافته‌اند، معروفترین آن‌ها عبارتند از: دلقک ماهی، بَسلت، دمسل، کاردینال، پافر، بلنی، راس، تفنگدار، فلاندر، لب شیرین، کرومیس، انگلر، اسبک، انتیاس، گروپر، پروانه ماهی، سفره ماهی و…

ماهیان گیاه‌خوار

ماهی‌های گیاه‌خوار، ماهی‌هایی هستند که از گیاهان برای تغذیه و رشد خود استفاده می‌کنند. گوپی، گورامی و مولی از جمله ماهیان گیاه‌خوار هستند. ماهی‌های گیاه‌خوار در طبیعت، در تمام روز مشغول چریدن در میان گیاهان آبزی و جلبک‌های دریایی هستند و با استفاده از گیاهان و جلبک‌ها می‌توانند شکم خود را سیر کنند.

ماهیان گوشتخوار

ماهی‌های گوشتخوار، ماهی‌هایی هستند که از پروتئین برای تغذیه و رشد خود استفاده می‌کنند. اسکار، نایف، انواع سیچلاید، پرت و پنگوسی از جمله مقاوم‌ترین ماهی‌های گوشتخوار هستند. ماهی‌های گوشت‌خوار در صورتی که ماهی دیگری در دهانش جا بشود قطعاً آن را خواهد بلعید.

جستارهای وابسته

• آکواریوم جورجیا
• آکواریوم ریپلی کانادا
• آکواریوم سیدنی
• آکواریوم ونکوور
• فهرست گونه‌های ماهی آکواریومی آب شیرین
• فهرست گونه‌های ماهی‌های آکواریومی لب شور
• فهرست گونه‌های دوزیستان آکواریوم آب شیرین
• فهرست گونه‌های بی مهرگان آکواریومی آب شیرین
• فهرست گونه‌های گیاهان آکواریومی آب شیرین
• فهرست گونه‌های ماهی آکواریومی دریایی

منابع

تزئین آکواریوم | چسب آکواریوم | گنج کالا

• خیابانی، علیرضا. دادگر، شهرام (مترجم). ۱۳۸۹. مدیریت کنترل کیفیت آب در صنعت پرورش ماهیان زینتی (تألیف: روبرتور آر. هنسن). انتشارات موج سبز و ایستگاه تحقیقات فناوری‌های نوین شیلاتی. ۸۱ ص. شابک: ۷-۷۲-۸۴۰۹-۹۶۴-۹۷۸
• قدیمی، سینا دنیای آبزیان . تهران: انتشارات آموزشی خیام، ۱۳۷۷.

پیوند به بیرون

• کتاب اصول مهندسی آکواریوم (طراحی، ساخت و تجهیز)، تالیف علیرضا خیابانی، نشر آموزش (مؤسسه آموزش و ترویج کشاورزی)
• اصول پرورش ماهی آکواریومی، در شبکهٔ آموزش صدا و سیما