بصره در اشغال ایران صفوی (۱۷۰۱–۱۶۹۷)
بصره در اشغال ایران | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ۱۶۹۷–۱۷۰۱ | |||||||||
.jpg) نقشهٔ بصره در سال ۱۶۸۸ توسط یوستوس دانکرت | |||||||||
| وضعیت | اشغال نظامی | ||||||||
| پایتخت | بصره | ||||||||
| دوره تاریخی | دوران مدرن نخستین | ||||||||
• بنیان‌گذاری | ۲۶ مارس ۱۶۹۷ | ||||||||
• فروپاشی | ۹ مارس ۱۷۰۱ | ||||||||
| |||||||||
| امروز بخشی از |  عراق | ||||||||
بصره در اشغال ایران صفوی از ۱۶۹۷ تا ۱۷۰۱ میلادی پابرجا بود. این دومین بار بود که بصره به دست ایران صفوی افتاد.
سال‌های ۱۵۰۸ تا ۱۵۲۴ میلادی، نخستین بار بود که سلطهٔ دولت صفویه بر بصره ایجاد شد و در نتیجهٔ مرگ شاه اسماعیل یکم از بین رفت.[۱] پس از این بود که امپراتوری عثمانی توانست حاکمیت اسمی خود را بر این شهر برقرار کند با این حال حاکمیتِ بالفعل در دست طایفهٔ مغامس از قبیلهٔ منتفق ماند. در سال ۱۵۹۶، علی پاشا حاکم بصره، منصب خود را به یک فرد محلی با نام افراسیاب فروخت و برای حدود هفتاد سال، حکومت بصره به شکل موروثی در نسل افراسیاب ماند.[۲] تلاش‌های ایران برای تصرف دوبارهٔ بصره در ۱۶۲۴، ۱۶۲۵ و ۱۶۲۹–۱۶۲۸ به دلایل متعددی از جمله دخالت‌های امپراتوری پرتغال، غفلتِ ناشی از توجه به سایر جبهه‌ها و نیز مرگ شاه عباس بزرگ ناکام بود. با این حال، گرایش بصره به ایران به دلایل جغرافیایی و اقتصادی ادامه یافت. مشکلات زیارتی، روابط تیرهٔ عثمانی‌ها با حاکمان بصره، و ناآرامی‌های جنوب شرقی عراق باعث آزار صفویان شده و دخالت نظامی صفویان را سرعت بخشید. با این که ایران در دوران پادشاهی شاه سلیمان فرصت بازپس‌گیری این سرزمین را داشت اما اقدامی انجام نداد. در سال ۱۶۶۷، امپراتوری عثمانی یک لشکرکشی تنبیهی به بصره انجام داد که حسین پاشا حاکم افراسیابیِ بصره، مردم شهر را به سمت قلمروی ایران آورده و کنترل بصره را به صفویان پیشنهاد کرد ولی شاه سلیمان که تمایلی به آغاز جنگ با عثمانی‌ها نداشت، پیشنهاد او را رد کرد.
در سال ۱۶۹۰، طاعون و قحطی باعث بروز ناآرامی‌هایی در قبیلهٔ منتفق شد. شیخ مانع بن مغامس در سال ۱۶۹۵، قبیلهٔ خود را به شورش علیه امپراتوری عثمانی تحریک کرد. شیخ مانع و یارانش با حمایت ۵٬۰۰۰ نفر از قبیلهٔ مشعشع، کنترل بصره را در اختیار گرفت. مشعشعیانِ وفادار به فرج‌الله خان حاکم ولایت عربستان ایران، شیخ مانع و یارانش را در سال ۱۶۹۷ از بصره بیرون کردند. حکومت صفوی متوجه شد که شیخ مانع قصد بازپس‌گیری بصره و حمله به هویزه مرکز ولایت عربستان را دارد. این بار حکومت صفوی، واکنش نشان داد و قوایی را به رهبری علی‌مردان خان به بصره گیسل کرد. شهر بصره در ۲۶ مارس ۱۶۹۷ به دست ایران افتاد؛ هرچند که به علت ضعیف شدن سپاه ایران، حکومت صفوی تمایلی به برهم‌زدن صلح با عثمانی نداشت. همین مسئله به همراه فشار مضاعف شیخ مانع و پیروانش باعث شد تا صفویان، کنترل بصره را به امپراتوری عثمانی واگذار کنند. قوای صفوی در ۹ مارس ۱۷۰۱ از بصره خارج شده و قوای عثمانی در ۱۰ مارس بر شهر مسلط شدند.[۳]
پی‌نوشت‌ها[ویرایش]
پانویس[ویرایش]
منابع[ویرایش]
- پورمحمدی املشی، نصرالله؛ سنبلی، ندا (بهار ۱۳۹۱). «چالش‌های ایران و عثمانی در خلیج فارس از شاه عباس تا سقوط صفویه». تاریخ روابط خارجی. وزارت امور خارجه. ۱۳ (۵۰): ۱–۲۵.
- نظامی، غلامحسین (زمستان ۱۳۹۶). «حکومت هفتاد ساله آل افراسیاب بر بصره و چالش ایران و عثمانی برای تصرف آن شهر در دورۀ صفوی (۱۰۷۸–۱۰۰۵ ق.)». تاریخ روابط خارجی. وزارت امور خارجه. ۱۹ (۷۳): ۱۰۵–۱۲۰.
- Longrigg, Steven Helmsley; Lang, Katherine H. (2015). "Basra since the Mongol Conquest". In Fleet, Kate; Krämer, Gudrun; Matringe, Denis; Nawas, John; Rowson, Everett (eds.). Encyclopaedia of Islam (به انگلیسی). Vol. I (3 ed.). Brill.
- Matthee, Rudi (February 2006). "Between Arabs, Turks and Iranians: The Town of Basra, 1600-1700". Bulletin of the School of Oriental and African Studies (به انگلیسی). Cambridge University Press. 69 (1): 53–78. doi:10.1017/S0041977X06000036. JSTOR 20181989.
- Matthee, Rudi (2006). "IRAQ iv. RELATIONS IN THE SAFAVID PERIOD". In Yarshater, Ehsan (ed.). Encyclopædia Iranica. Fasc. 5 (به انگلیسی). Vol. XIII. Bibliotheca Persica Press. pp. 556–561.
برای مطالعهٔ بیشتر[ویرایش]
- الخال، محمد (ژوئیه ۱۹۶۰). «حلقة مفقودة من تأریخ البصرة أو تأریخ الإمارة الأفراسیابیة». المجمع العلمی العراقی (به عربی). ۸ (۱): ۱۷۲–۲۱۷ – به واسطهٔ نورمگز.
- نظامی، غلامحسین (۱۳۸۳). نقش بصره و بنادر کرانه‌های شمالی خلیج‌فارس در روابط ایران و عثمانی (۱۲۶۳–۱۰۴۹ ه.ق / ۱۸۴۷–۱۶۳۹ م.). بوشهر. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۸۱۵۷-۱۰-۹.