سندرم خستگی مزمن: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
→ تفاوت قدیمی‌ترتفاوت جدیدتر ←
محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
دیداریویکی‌متن
Saeedeh.shirdel (بحث | مشارکت‌ها)
۲۳۸ ویرایش‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش
برچسب: ویرایش مبدأ ۲۰۱۷
خط ۱۶: خط ۱۶:
|
|
}}
}}
'''سندرم خستگی مزمن''' ( '''CFS''' ''') ، آنسفالومیلیت مایالژیک''' ( '''ME''' ) و '''ME / CFS''' نیز نامیده می شود ، یک بیماری پزشکی پیچیده ، خسته کننده و طولانی مدت است که با علائم و معیارهای اولیه مورد نیاز تشخیص داده می شود ، که اغلب شامل طیف وسیعی از علائم است. تشخیص به صورت تشدید علایم پس از فعالیت فیزیکی جزئی یا فعالیت ذهنی گذاشته می شود و به عنوان [[کسالت بعد از ورزش|ضعف و بدن درد پس از فعالیتی]] (PEM) نیز شناخته می شود؛ <ref name="CDCINFO2020">{{Cite web|title=Information for Healthcare Providers {{!}} CDC|url=https://www.cdc.gov/me-cfs/healthcare-providers/index.html|date=2020-04-13|website=www.cdc.gov|language=en-us|accessdate=2020-06-17}}</ref> <ref name="Dibble McGrath Ponting 2020 p.">{{Cite journal|last=Dibble|first=Joshua J|last2=McGrath|first2=Simon J|last3=Ponting|first3=Chris P|date=2020-09-30|title=Genetic risk factors of ME/CFS: a critical review|journal=Human Molecular Genetics|volume=29|issue=R1|pages=R117–R124|doi=10.1093/hmg/ddaa169|pmc=7530519|pmid=32744306}}</ref> این اختلال ظرفیت انجام کارهایی را که قبل از بیماری معمول بودند کاهش می دهد. [[اختلال خواب|اختلالات خواب]] <ref name="CDCINFO2020" /> <ref name="CDCsym2020">{{Cite web|title=Symptoms of ME/CFS {{!}} Myalgic Encephalomyelitis/Chronic Fatigue Syndrome (ME/CFS) {{!}} CDC|url=https://www.cdc.gov/me-cfs/symptoms-diagnosis/symptoms.html|date=2019-11-19|website=www.cdc.gov|language=en-us|accessdate=2020-05-20}}</ref> <ref name="CDC2020">{{Cite web|title=Myalgic Encephalomyelitis/Chronic Fatigue Syndrome (ME/CFS) {{!}} CDC|url=https://www.cdc.gov/me-cfs/index.html|date=2020-04-13|website=www.cdc.gov|language=en-us|accessdate=2020-05-20}}</ref> <ref name="CDCWhatIs">{{Cite web|title=What is ME/CFS? {{!}} Myalgic Encephalomyelitis/Chronic Fatigue Syndrome (ME/CFS) {{!}} CDC|url=https://www.cdc.gov/me-cfs/about/index.html|date=2018-07-12|website=www.cdc.gov|language=en-us|accessdate=2020-05-21}}</ref> <ref name="IOM2015">{{Cite book}}</ref> {{Rp|7}} [[عدم تحمل ارتواستاتیک]] (مشکل نشستن و ایستادن ) و [[اختلالات شناختی|اختلال عملکرد شناختی]] نیز از موارد تشخیصی هستند. [[سندرم خستگی مزمن|سایر علائم شایع]] ممکن است شامل سیستم های متعدد بدن باشد و [[درد مزمن]] نیز شایع است. <ref name="CDCsym2020" /> <ref name="CDC2020">{{Cite web|title=Myalgic Encephalomyelitis/Chronic Fatigue Syndrome (ME/CFS) {{!}} CDC|url=https://www.cdc.gov/me-cfs/index.html|date=2020-04-13|website=www.cdc.gov|language=en-us|access-date=2020-05-20}}</ref>
در حالی که علت آن درک نشده است ، مکانیسم های پیشنهادی شامل [[ژنتیک|استرس های بیولوژیکی ، ژنتیکی]] ، [[عفونت|عفونی]] و جسمی یا روانی موثر بر [[زیست‌شیمی|بیوشیمی]] بدن هستند. <ref name="CDC-causes-2020">{{Cite web|title=Possible Causes {{!}} Myalgic Encephalomyelitis/Chronic Fatigue Syndrome (ME/CFS) {{!}} CDC|url=https://www.cdc.gov/me-cfs/about/possible-causes.html|website=www.cdc.gov|accessdate=20 May 2020|language=en-us|date=15 May 2019}}</ref> <ref name="Af2003">{{Cite journal|vauthors=Afari N, Buchwald D|date=February 2003|title=Chronic fatigue syndrome: a review|journal=The American Journal of Psychiatry|volume=160|issue=2|pages=221–36|doi=10.1176/appi.ajp.160.2.221|pmid=12562565}}</ref> تشخیص براساس علائم بیمار است زیرا هیچ آزمایش تشخیصی تأیید شده ای در دسترس نیست. <ref name="Estévez-López 2020">{{Cite journal|last=Estévez-López|first=Fernando|last2=Mudie|first2=Kathleen|last3=Wang-Steverding|first3=Xia|last4=Bakken|first4=Inger Johanne|last5=Ivanovs|first5=Andrejs|last6=Castro-Marrero|first6=Jesús|last7=Nacul|first7=Luis|last8=Alegre|first8=Jose|last9=Zalewski|first9=Paweł|date=2020-05-21|title=Systematic Review of the Epidemiological Burden of Myalgic Encephalomyelitis/Chronic Fatigue Syndrome Across Europe: Current Evidence and EUROMENE Research Recommendations for Epidemiology|journal=Journal of Clinical Medicine|publisher=MDPI AG|volume=9|issue=5|page=1557|doi=10.3390/jcm9051557|issn=2077-0383|pmc=7290765|pmid=32455633}}</ref> [[خستگی]] در CFS به دلیل فعالیت مداوم شدید نیست ، با استراحت خیلی برطرف نمی شود و به دلیل شرایط پزشکی قبلی نیست. <ref name="CDCsym2020">{{Cite web|title=Symptoms of ME/CFS {{!}} Myalgic Encephalomyelitis/Chronic Fatigue Syndrome (ME/CFS) {{!}} CDC|url=https://www.cdc.gov/me-cfs/symptoms-diagnosis/symptoms.html|date=2019-11-19|website=www.cdc.gov|language=en-us|accessdate=2020-05-20}}</ref> خستگی در بسیاری از بیماری ها یک علامت شایع است ، اما خستگی و شدت غیر قابل توجیه اختلال عملکرد در CFS در بیماری های دیگر نسبتاً نادر است. <ref name="Ran2005">{{Cite journal|vauthors=Ranjith G|date=January 2005|title=Epidemiology of chronic fatigue syndrome|journal=Occupational Medicine|volume=55|issue=1|pages=13–9|doi=10.1093/occmed/kqi012|pmid=15699086|doi-access=free}}</ref>
افراد مبتلا به CFS ممکن است با گذشت زمان بهبود یابند یا بهتر شوند ، اما برخی از آنها به مدت طولانی تحت تأثیر شدید هستند و ممکن است از کار افتادگی پیدا کنند. <ref name="CDC-Severe-2019">{{Cite web|title=Severely Affected Patients - Clinical Care of Patients - Healthcare Providers - Myalgic Encephalomyelitis/Chronic Fatigue Syndrome (ME/CFS)|website=CDC|date=2019-11-19|url=https://www.cdc.gov/me-cfs/healthcare-providers/clinical-care-patients-mecfs/severely-affected-patients.html|accessdate=2020-11-30}}</ref> هیچ روش درمانی یا دارویی برای درمان علت بیماری تأیید نشده است. درمان در علائم شناسی است. <ref name="CDC2020treat">{{Cite web|title=Treatment of ME/CFS {{!}} Myalgic Encephalomyelitis/Chronic Fatigue Syndrome (ME/CFS) {{!}} CDC|url=https://www.cdc.gov/me-cfs/treatment/index.html|date=2019-11-19|website=www.cdc.gov|language=en-us|accessdate=2020-05-22}} {{PD-notice}}</ref> <ref name="NICE 2007">{{Cite web|title=1 Guidance - Chronic fatigue syndrome/myalgic encephalomyelitis (or encephalopathy): diagnosis and management - Guidance|website=NICE|date=2007-08-22|url=https://www.nice.org.uk/guidance/cg53/chapter/1-Guidance#general-management-strategies-after-diagnosis|accessdate=2020-07-11}}</ref> [[مرکز کنترل و پیشگیری بیماری|CDC]] توصیه می کند برای جلوگیری از بدتر شدن علائم [[سندرم خستگی مزمن|(مدیریت فعالیت های شخصی) را انجام دهد.]] <ref name="CDC2020treat" /> شواهد محدود نشان می دهد که [[rintatolimod]] ، مشاوره و ورزش درجه بندی شده به برخی از بیماران کمک می کند. <ref name="Smith2015">{{Cite journal|vauthors=Smith ME, Haney E, McDonagh M, Pappas M, Daeges M, Wasson N, Fu R, Nelson HD|date=June 2015|title=Treatment of Myalgic Encephalomyelitis/Chronic Fatigue Syndrome: A Systematic Review for a National Institutes of Health Pathways to Prevention Workshop|journal=Annals of Internal Medicine|type=Systematic review|volume=162|issue=12|pages=841–50|doi=10.7326/M15-0114|pmid=26075755|doi-access=free}}</ref>
حدود 1٪ بیماران در نظام مراقبت های اولیه CFS دارند. تخمین میزان بروز بسیار متفاوت است زیرا مطالعات اپیدمیولوژیک بیماری را به طور غیر متفاوتی تعریف می کنند. <ref name="Lim2020">{{Cite journal|vauthors=Lim EJ, Ahn YC, Jang ES, Lee SW, Lee SH, Son CG|date=February 2020|title=Systematic review and meta-analysis of the prevalence of chronic fatigue syndrome/myalgic encephalomyelitis (CFS/ME)|journal=J Transl Med|volume=18|issue=1|pages=100|doi=10.1186/s12967-020-02269-0|pmc=7038594|pmid=32093722}}</ref> <ref name="Estévez-López 2020">{{Cite journal|last=Estévez-López|first=Fernando|last2=Mudie|first2=Kathleen|last3=Wang-Steverding|first3=Xia|last4=Bakken|first4=Inger Johanne|last5=Ivanovs|first5=Andrejs|last6=Castro-Marrero|first6=Jesús|last7=Nacul|first7=Luis|last8=Alegre|first8=Jose|last9=Zalewski|first9=Paweł|date=2020-05-21|title=Systematic Review of the Epidemiological Burden of Myalgic Encephalomyelitis/Chronic Fatigue Syndrome Across Europe: Current Evidence and EUROMENE Research Recommendations for Epidemiology|journal=Journal of Clinical Medicine|publisher=MDPI AG|volume=9|issue=5|page=1557|doi=10.3390/jcm9051557|issn=2077-0383|pmc=7290765|pmid=32455633}}</ref> تخمین زده شده است که 836000 تا 2.5 میلیون [[ایالات متحده آمریکا|آمریکایی]] و 250،000 تا 1،250،000 نفر در [[بریتانیا|انگلستان]] CFS دارند. <ref name="CDC2020">{{Cite web|title=Myalgic Encephalomyelitis/Chronic Fatigue Syndrome (ME/CFS) {{!}} CDC|url=https://www.cdc.gov/me-cfs/index.html|date=2020-04-13|website=www.cdc.gov|language=en-us|accessdate=2020-05-20}}</ref> <ref name="UKDOH_CFS">{{Cite web|title=Annex 1: Epidemiology of CFS/ME|publisher=UK Department of Health|date=2012-01-06|url=http://www.dh.gov.uk/en/Publicationsandstatistics/Publications/PublicationsPolicyAndGuidance/Browsable/DH_4879305|archiveurl=http://webarchive.nationalarchives.gov.uk/20120106043826/http://www.dh.gov.uk/en/Publicationsandstatistics/Publications/PublicationsPolicyAndGuidance/Browsable/DH_4879305|archivedate=2012-01-06|accessdate=July 28, 2017}}</ref> CFS در زنان 1.5 تا 2 برابر مردان رخ می دهد. <ref name="Lim2020" /> این بیماری معمولاً بزرگسالان بین 40 تا 60 سال را درگیر می کند. ممکن است در سنین دیگر ، از جمله کودکی ، رخ دهد. <ref name="CDC2020children">{{Cite web|title=ME/CFS in Children {{!}} Myalgic Encephalomyelitis/Chronic Fatigue Syndrome (ME/CFS) {{!}} CDC|url=https://www.cdc.gov/me-cfs/me-cfs-children/index.html|date=2019-05-15|website=www.cdc.gov|language=en-us|accessdate=2020-05-24|quote=ME/CFS is often thought of as a problem in adults, but children (both adolescents and younger children) can also get ME/CFS.}}</ref> مطالعات دیگر حاکی از آن است که حدود 0.5٪ از کودکان CFS دارند و این شیوع در نوجوانان بیشتر از کودکان کم سن است. <ref name="IOM2015">{{Cite book}}</ref> {{Rp|182}} <ref name="CDC2020children" /> سندرم خستگی مزمن دلیل اصلی غیبت در مدرسه است. <ref name="IOM2015" /> {{Rp|183}} CFS باعث کاهش سلامتی ، شادی و بهره وری می شود. اما در [[جنجال های مربوط به سندرم خستگی مزمن|مورد بسیاری از جنبه های این اختلال اختلاف نظر]] وجود دارد. پزشکان ، محققان و طرفداران بیمار اسامی مختلف <ref name="Ottati">{{Cite book}}</ref> و معیارهای تشخیصی را ترویج می کنند. و شواهد دلایل و معالجه پیشنهادی اغلب ضعیف یا متناقض است. <ref name="CochraneCBT">{{Cite journal|vauthors=Price JR, Mitchell E, Tidy E, Hunot V|date=July 2008|title=Cognitive behaviour therapy for chronic fatigue syndrome in adults|journal=The Cochrane Database of Systematic Reviews|issue=3|pages=CD001027|doi=10.1002/14651858.CD001027.pub2|pmc=7028002|pmid=18646067}}</ref>
== علایم و نشانه ها ==
[[مرکز کنترل و پیشگیری بیماری|مراکز کنترل و پیشگیری بیماری های]] ایالات متحده (CDC) این معیارها را برای تشخیص توصیه می کند: <ref name="CDCsym2020">{{Cite web|title=Symptoms of ME/CFS {{!}} Myalgic Encephalomyelitis/Chronic Fatigue Syndrome (ME/CFS) {{!}} CDC|url=https://www.cdc.gov/me-cfs/symptoms-diagnosis/symptoms.html|date=2019-11-19|website=www.cdc.gov|language=en-us|accessdate=2020-05-20}}</ref>
# توانایی انجام فعالیتهای معمول نسبت به قبل از بیماری بسیار کاهش یافته است. این افت سطح فعالیت همراه با خستگی رخ می دهد و باید شش ماه یا بیشتر طول بکشد.
# بدتر شدن علائم پس از فعالیت بدنی یا ذهنی که قبل از بیماری مشکلی ایجاد نمی کرد. پیش بینی میزان فعالیتی که ممکن است باعث تشدید بیماری شود برای فرد دشوار است و این کاهش اغلب 12 تا 48 ساعت پس از فعالیت بروز می کند. <ref name="CDCTREATSYMPTOMS2019">{{Cite web|title=Treating the Most Disruptive Symptoms First and Preventing Worsening of Symptoms {{!}} CDC|url=https://www.cdc.gov/me-cfs/healthcare-providers/clinical-care-patients-mecfs/treating-most-disruptive-symptoms.html|date=2019-11-19|website=www.cdc.gov|language=en-us|accessdate=2020-08-19}}</ref> "عود" یا "سقوط" ممکن است روزها ، هفته ها یا بیشتر طول بکشد. این به عنوان بیماری [[کسالت بعد از ورزش|پس از ورزش]] نیز (PEM) شناخته می شود.
# مشکلات خواب. مردم هنوز هم ممکن است احساس [[خستگی]] پس از خواب شبانه کافی داشته باشند، و یا ممکن است برای بیدار ماندن، خواب رفتن یا در خواب ماندن تلاش زیادی بکنند.
علاوه بر این ، یکی از علائم زیر باید وجود داشته باشد: <ref name="CDCsym2020">{{Cite web|title=Symptoms of ME/CFS {{!}} Myalgic Encephalomyelitis/Chronic Fatigue Syndrome (ME/CFS) {{!}} CDC|url=https://www.cdc.gov/me-cfs/symptoms-diagnosis/symptoms.html|date=2019-11-19|website=www.cdc.gov|language=en-us|accessdate=2020-05-20}}</ref>
* مشکلات تفکر و حافظه (اختلال عملکرد شناختی ، گاهی اوقات به عنوان "مه مغزی" توصیف می شود)
* در حالت ایستاده یا نشسته سبکی سر ، سرگیجه ، ضعف ، [[غش کردن|غش]] یا تغییرات بینایی ممکن است رخ دهد ( [[عدم تحمل ارتواستاتیک]] )
=== سایر علایم شایع ===
سیاری ، اما نه همه افراد مبتلا به ME / CFS گزارش می دهند: <ref name="CDCsym2020">{{Cite web|title=Symptoms of ME/CFS {{!}} Myalgic Encephalomyelitis/Chronic Fatigue Syndrome (ME/CFS) {{!}} CDC|url=https://www.cdc.gov/me-cfs/symptoms-diagnosis/symptoms.html|date=2019-11-19|website=www.cdc.gov|language=en-us|accessdate=2020-05-20}}</ref>
درد عضلانی ، درد مفصل بدون تورم یا قرمزی و سردرد
گره های لنفاوی حساس در گردن یا زیر بغل
گلو درد
سندرم روده تحریکپذیر
لرز و تعریق شبانه
آلرژی و حساسیت به غذاها ، بوها ، مواد شیمیایی ، نورها یا سر و صدا
تنگی نفس
ضربان قلب نامنظم
CDC پیشنهاد می کند افرادی که علائمی شبیه CFS دارند ، برای رد چندین بیماری قابل درمان با پزشک مشورت کنند: [[بیماری لایم]] ، <ref name="CDCdiagnosis">{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/cfs/diagnosis/index.html|title=CDC&nbsp;— Chronic Fatigue Syndrome (CFS)&nbsp;— Diagnosis|publisher=Cdc.gov|accessdate=2012-07-22}}</ref>  " [[اختلال خواب|اختلالات خواب]] ، [[اختلال افسردگی عمده|اختلال افسردگی اساسی]] ، سو [[سوءمصرف الکل|مصرف الکل]] / [[سوءمصرف|مواد]] [[دیابت|، دیابت شیرین]] ، [[کم‌کاری تیروئید|کم کاری تیروئید]] ، [[مونونوکلئوز عفونی|مونونوکلئوز]] (مونو) ، [[لوپوس منتشر|لوپوس]] ، [[ام‌اس|مولتیپل اسکلروزیس]] (MS) ، [[هپاتیت|هپاتیت مزمن]] [[سرطان|و بدخیمی]] های مختلف". <ref>{{Cite web|url=https://www.cdc.gov/cfs/pdf/cfs-resource-guide.pdf|title=CDC, Chronic Fatigue Syndrome (CFS), Making a Diagnosis|publisher=Cdc.gov|accessdate=2011-01-28}}</ref>  داروها همچنین می توانند عوارض جانبی ایجاد کنند که علائم CFS را تقلید می کند. <ref name="CDCdiagnosis" />  حساسیت مرکزی یا افزایش حساسیت به محرک های حسی مانند درد در CFS مشاهده شده است. حساسیت به درد بعد از ورزش افزایش می یابد ، که برعکس الگوی طبیعی است. <ref>{{Cite journal|vauthors=Nijs J, Meeus M, Van Oosterwijck J, Ickmans K, Moorkens G, Hans G, De Clerck LS|date=February 2012|title=In the mind or in the brain? Scientific evidence for central sensitisation in chronic fatigue syndrome|journal=European Journal of Clinical Investigation|volume=42|issue=2|pages=203–12|doi=10.1111/j.1365-2362.2011.02575.x|pmid=21793823}}</ref>
سندرم خستگی مزمن(Chronic fatigue syndrome) یا میالژیک انسفالومیالیتیز (myalgic encephalomyelitis) وضعیتی پزشکی است که نشانه اصلی آن خستگی مفرط و مزمنی است که با انجام هرگونه فعالیت ذهنی یا جسمی به مراتب شدیدتر می‌شود. این بیماری با انواع دیگر خستگی مزمن و معمول مانند خستگی ناشی از کم خونی، کمبود [[ویتامین دی]]، افسردگی و … متفاوت است و وجه اصلی این تفاوت در بدتر شدن علائم پس از فعالیت فیزیکی یا فعالیت فکری در این بیماری است. همچنین این خستگی بعد از کار زیاد، اضطراب یا بی خوابی رخ نمی‌دهد، بلکه این خستگی از نوع شدید و خطرناک می‌باشد و با استراحت و داشتن فعالیت بدنی و ذهنی از بین نمی‌رود. این خستگی تمام بدن را احاطه کرده و فعالیت ذهنی و بدنی و توان فرد را به شدت کم می‌کند. کیفیت زندگی در برخی از این بیماران پایین‌تر از بیماران MS و نارسایی قلبی و نارسایی کلیه برآورد می‌شود.{{سخ}}هنوز کاملاً مشخص نیست که چرا این سندرم به وجود می‌آید، اما به احتمال زیاد یک بیماری ثانویه است. بدین معنا که عوامل و علل ریشه ای مختلفی می‌توانند منجر به این علائم شوند. در اکثر موارد این بیماری پس از یک یا چند عفونت ویروسی یا آسیب فیزیکی به گردن مثلاً در تصادفات رانندگی یا ورزشی شروع می‌شود. در بسیاری از بیماران علائم نقص عملکرد سیستم اعصاب خودگردان dysautnomia و POTS وجود دارد و در برخی بیماران علائم میالوپاتی هم دیده می‌شود. بسیاری از بیماران سندرم ماست سل فعال mast cell activation sydrome دارند و همچنین در درصد قابل ملاحظه ای از مبتلایان مشکلات مربوط به بافت‌های همبندی مانند سندرم اهلرز دانلوس EDS دیده می‌شود. با پیدایش مفهوم stretch myelopathy یا کشش طولی نخاع در سال ۲۰۰۵ توسط دکتر هندرسون و همچنین اختراع دستگاه‌های ام ار ای نشسته که امکان عکس‌برداری از بیمار در حالت نشسته و در موقعیت‌های مختلف گردن (فلکشن و اکستنشن) را می‌دهد گزارش‌های متعددی ثبت شده مبنی بر اینکه تعداد زیادی از مبتلایان در واقع مشکلات زیربنایی مربوط به نخاع گردن و ساقه مغز مانند بی‌ثباتی مفصل جمجمه-مهره اول یا مهره ۱-مهره ۲ یا بی‌ثباتی در مهره‌های پایین‌تر گردن دارند که منجر به کشیده شدن نخاع در طول خود بر اثر حرکات روزمره گردن می‌شود. برخی مبتلایان، تنگی کانال نخاعی ناشی از بیرون زدگی دیسک compressive myelopathy یا کایفوسیس (انحنای برعکس گردن) combined myelopathy یا مشکلاتی ازین دست دارند؛ و جالب توجه است که این بیماران پس از عمل جراحی فیوژن مهره‌های بی‌ثبات یا تعویض دیسک درمان شده‌اند.
سندرم خستگی مزمن(Chronic fatigue syndrome) یا میالژیک انسفالومیالیتیز (myalgic encephalomyelitis) وضعیتی پزشکی است که نشانه اصلی آن خستگی مفرط و مزمنی است که با انجام هرگونه فعالیت ذهنی یا جسمی به مراتب شدیدتر می‌شود. این بیماری با انواع دیگر خستگی مزمن و معمول مانند خستگی ناشی از کم خونی، کمبود [[ویتامین دی]]، افسردگی و … متفاوت است و وجه اصلی این تفاوت در بدتر شدن علائم پس از فعالیت فیزیکی یا فعالیت فکری در این بیماری است. همچنین این خستگی بعد از کار زیاد، اضطراب یا بی خوابی رخ نمی‌دهد، بلکه این خستگی از نوع شدید و خطرناک می‌باشد و با استراحت و داشتن فعالیت بدنی و ذهنی از بین نمی‌رود. این خستگی تمام بدن را احاطه کرده و فعالیت ذهنی و بدنی و توان فرد را به شدت کم می‌کند. کیفیت زندگی در برخی از این بیماران پایین‌تر از بیماران MS و نارسایی قلبی و نارسایی کلیه برآورد می‌شود.{{سخ}}هنوز کاملاً مشخص نیست که چرا این سندرم به وجود می‌آید، اما به احتمال زیاد یک بیماری ثانویه است. بدین معنا که عوامل و علل ریشه ای مختلفی می‌توانند منجر به این علائم شوند. در اکثر موارد این بیماری پس از یک یا چند عفونت ویروسی یا آسیب فیزیکی به گردن مثلاً در تصادفات رانندگی یا ورزشی شروع می‌شود. در بسیاری از بیماران علائم نقص عملکرد سیستم اعصاب خودگردان dysautnomia و POTS وجود دارد و در برخی بیماران علائم میالوپاتی هم دیده می‌شود. بسیاری از بیماران سندرم ماست سل فعال mast cell activation sydrome دارند و همچنین در درصد قابل ملاحظه ای از مبتلایان مشکلات مربوط به بافت‌های همبندی مانند سندرم اهلرز دانلوس EDS دیده می‌شود. با پیدایش مفهوم stretch myelopathy یا کشش طولی نخاع در سال ۲۰۰۵ توسط دکتر هندرسون و همچنین اختراع دستگاه‌های ام ار ای نشسته که امکان عکس‌برداری از بیمار در حالت نشسته و در موقعیت‌های مختلف گردن (فلکشن و اکستنشن) را می‌دهد گزارش‌های متعددی ثبت شده مبنی بر اینکه تعداد زیادی از مبتلایان در واقع مشکلات زیربنایی مربوط به نخاع گردن و ساقه مغز مانند بی‌ثباتی مفصل جمجمه-مهره اول یا مهره ۱-مهره ۲ یا بی‌ثباتی در مهره‌های پایین‌تر گردن دارند که منجر به کشیده شدن نخاع در طول خود بر اثر حرکات روزمره گردن می‌شود. برخی مبتلایان، تنگی کانال نخاعی ناشی از بیرون زدگی دیسک compressive myelopathy یا کایفوسیس (انحنای برعکس گردن) combined myelopathy یا مشکلاتی ازین دست دارند؛ و جالب توجه است که این بیماران پس از عمل جراحی فیوژن مهره‌های بی‌ثبات یا تعویض دیسک درمان شده‌اند.


نسخهٔ ‏۱ مارس ۲۰۲۱، ساعت ۱۲:۰۰

سندرم خستگی مزمن
تخصصعصب‌شناسی، روماتولوژی ویرایش این در ویکی‌داده
طبقه‌بندی و منابع بیرونی
آی‌سی‌دی-۱۰G93.3
آی‌سی‌دی-۹-سی‌ام780.71
دادگان بیماری‌ها1645
مدلاین پلاس001244
ئی‌مدیسینmed/۳۳۹۲ ped/2795
پیشنت پلاسسندرم خستگی مزمن
سمپD015673

سندرم خستگی مزمن ( CFS ) ، آنسفالومیلیت مایالژیک ( ME ) و ME / CFS نیز نامیده می شود ، یک بیماری پزشکی پیچیده ، خسته کننده و طولانی مدت است که با علائم و معیارهای اولیه مورد نیاز تشخیص داده می شود ، که اغلب شامل طیف وسیعی از علائم است. تشخیص به صورت تشدید علایم پس از فعالیت فیزیکی جزئی یا فعالیت ذهنی گذاشته می شود و به عنوان ضعف و بدن درد پس از فعالیتی (PEM) نیز شناخته می شود؛ [۱] [۲] این اختلال ظرفیت انجام کارهایی را که قبل از بیماری معمول بودند کاهش می دهد. اختلالات خواب [۱] [۳] [۴] [۵] [۶] : 7  عدم تحمل ارتواستاتیک (مشکل نشستن و ایستادن ) و اختلال عملکرد شناختی نیز از موارد تشخیصی هستند. سایر علائم شایع ممکن است شامل سیستم های متعدد بدن باشد و درد مزمن نیز شایع است. [۳] [۴] در حالی که علت آن درک نشده است ، مکانیسم های پیشنهادی شامل استرس های بیولوژیکی ، ژنتیکی ، عفونی و جسمی یا روانی موثر بر بیوشیمی بدن هستند. [۷] [۸] تشخیص براساس علائم بیمار است زیرا هیچ آزمایش تشخیصی تأیید شده ای در دسترس نیست. [۹] خستگی در CFS به دلیل فعالیت مداوم شدید نیست ، با استراحت خیلی برطرف نمی شود و به دلیل شرایط پزشکی قبلی نیست. [۳] خستگی در بسیاری از بیماری ها یک علامت شایع است ، اما خستگی و شدت غیر قابل توجیه اختلال عملکرد در CFS در بیماری های دیگر نسبتاً نادر است. [۱۰] افراد مبتلا به CFS ممکن است با گذشت زمان بهبود یابند یا بهتر شوند ، اما برخی از آنها به مدت طولانی تحت تأثیر شدید هستند و ممکن است از کار افتادگی پیدا کنند. [۱۱] هیچ روش درمانی یا دارویی برای درمان علت بیماری تأیید نشده است. درمان در علائم شناسی است. [۱۲] [۱۳] CDC توصیه می کند برای جلوگیری از بدتر شدن علائم (مدیریت فعالیت های شخصی) را انجام دهد. [۱۲] شواهد محدود نشان می دهد که rintatolimod ، مشاوره و ورزش درجه بندی شده به برخی از بیماران کمک می کند. [۱۴] حدود 1٪ بیماران در نظام مراقبت های اولیه CFS دارند. تخمین میزان بروز بسیار متفاوت است زیرا مطالعات اپیدمیولوژیک بیماری را به طور غیر متفاوتی تعریف می کنند. [۱۵] [۹] تخمین زده شده است که 836000 تا 2.5 میلیون آمریکایی و 250،000 تا 1،250،000 نفر در انگلستان CFS دارند. [۴] [۱۶] CFS در زنان 1.5 تا 2 برابر مردان رخ می دهد. [۱۵] این بیماری معمولاً بزرگسالان بین 40 تا 60 سال را درگیر می کند. ممکن است در سنین دیگر ، از جمله کودکی ، رخ دهد. [۱۷] مطالعات دیگر حاکی از آن است که حدود 0.5٪ از کودکان CFS دارند و این شیوع در نوجوانان بیشتر از کودکان کم سن است. [۶] : 182  [۱۷] سندرم خستگی مزمن دلیل اصلی غیبت در مدرسه است. [۶] : 183  CFS باعث کاهش سلامتی ، شادی و بهره وری می شود. اما در مورد بسیاری از جنبه های این اختلال اختلاف نظر وجود دارد. پزشکان ، محققان و طرفداران بیمار اسامی مختلف [۱۸] و معیارهای تشخیصی را ترویج می کنند. و شواهد دلایل و معالجه پیشنهادی اغلب ضعیف یا متناقض است. [۱۹]

علایم و نشانه ها

مراکز کنترل و پیشگیری بیماری های ایالات متحده (CDC) این معیارها را برای تشخیص توصیه می کند: [۳]

  1. توانایی انجام فعالیتهای معمول نسبت به قبل از بیماری بسیار کاهش یافته است. این افت سطح فعالیت همراه با خستگی رخ می دهد و باید شش ماه یا بیشتر طول بکشد.
  2. بدتر شدن علائم پس از فعالیت بدنی یا ذهنی که قبل از بیماری مشکلی ایجاد نمی کرد. پیش بینی میزان فعالیتی که ممکن است باعث تشدید بیماری شود برای فرد دشوار است و این کاهش اغلب 12 تا 48 ساعت پس از فعالیت بروز می کند. [۲۰] "عود" یا "سقوط" ممکن است روزها ، هفته ها یا بیشتر طول بکشد. این به عنوان بیماری پس از ورزش نیز (PEM) شناخته می شود.
  3. مشکلات خواب. مردم هنوز هم ممکن است احساس خستگی پس از خواب شبانه کافی داشته باشند، و یا ممکن است برای بیدار ماندن، خواب رفتن یا در خواب ماندن تلاش زیادی بکنند.

علاوه بر این ، یکی از علائم زیر باید وجود داشته باشد: [۳]

  • مشکلات تفکر و حافظه (اختلال عملکرد شناختی ، گاهی اوقات به عنوان "مه مغزی" توصیف می شود)
  • در حالت ایستاده یا نشسته سبکی سر ، سرگیجه ، ضعف ، غش یا تغییرات بینایی ممکن است رخ دهد ( عدم تحمل ارتواستاتیک )

سایر علایم شایع

سیاری ، اما نه همه افراد مبتلا به ME / CFS گزارش می دهند: [۳] درد عضلانی ، درد مفصل بدون تورم یا قرمزی و سردرد گره های لنفاوی حساس در گردن یا زیر بغل گلو درد سندرم روده تحریکپذیر لرز و تعریق شبانه آلرژی و حساسیت به غذاها ، بوها ، مواد شیمیایی ، نورها یا سر و صدا تنگی نفس ضربان قلب نامنظم CDC پیشنهاد می کند افرادی که علائمی شبیه CFS دارند ، برای رد چندین بیماری قابل درمان با پزشک مشورت کنند: بیماری لایم ، [۲۱]  " اختلالات خواب ، اختلال افسردگی اساسی ، سو مصرف الکل / مواد ، دیابت شیرین ، کم کاری تیروئید ، مونونوکلئوز (مونو) ، لوپوس ، مولتیپل اسکلروزیس (MS) ، هپاتیت مزمن و بدخیمی های مختلف". [۲۲]  داروها همچنین می توانند عوارض جانبی ایجاد کنند که علائم CFS را تقلید می کند. [۲۱]  حساسیت مرکزی یا افزایش حساسیت به محرک های حسی مانند درد در CFS مشاهده شده است. حساسیت به درد بعد از ورزش افزایش می یابد ، که برعکس الگوی طبیعی است. [۲۳] سندرم خستگی مزمن(Chronic fatigue syndrome) یا میالژیک انسفالومیالیتیز (myalgic encephalomyelitis) وضعیتی پزشکی است که نشانه اصلی آن خستگی مفرط و مزمنی است که با انجام هرگونه فعالیت ذهنی یا جسمی به مراتب شدیدتر می‌شود. این بیماری با انواع دیگر خستگی مزمن و معمول مانند خستگی ناشی از کم خونی، کمبود ویتامین دی، افسردگی و … متفاوت است و وجه اصلی این تفاوت در بدتر شدن علائم پس از فعالیت فیزیکی یا فعالیت فکری در این بیماری است. همچنین این خستگی بعد از کار زیاد، اضطراب یا بی خوابی رخ نمی‌دهد، بلکه این خستگی از نوع شدید و خطرناک می‌باشد و با استراحت و داشتن فعالیت بدنی و ذهنی از بین نمی‌رود. این خستگی تمام بدن را احاطه کرده و فعالیت ذهنی و بدنی و توان فرد را به شدت کم می‌کند. کیفیت زندگی در برخی از این بیماران پایین‌تر از بیماران MS و نارسایی قلبی و نارسایی کلیه برآورد می‌شود.
هنوز کاملاً مشخص نیست که چرا این سندرم به وجود می‌آید، اما به احتمال زیاد یک بیماری ثانویه است. بدین معنا که عوامل و علل ریشه ای مختلفی می‌توانند منجر به این علائم شوند. در اکثر موارد این بیماری پس از یک یا چند عفونت ویروسی یا آسیب فیزیکی به گردن مثلاً در تصادفات رانندگی یا ورزشی شروع می‌شود. در بسیاری از بیماران علائم نقص عملکرد سیستم اعصاب خودگردان dysautnomia و POTS وجود دارد و در برخی بیماران علائم میالوپاتی هم دیده می‌شود. بسیاری از بیماران سندرم ماست سل فعال mast cell activation sydrome دارند و همچنین در درصد قابل ملاحظه ای از مبتلایان مشکلات مربوط به بافت‌های همبندی مانند سندرم اهلرز دانلوس EDS دیده می‌شود. با پیدایش مفهوم stretch myelopathy یا کشش طولی نخاع در سال ۲۰۰۵ توسط دکتر هندرسون و همچنین اختراع دستگاه‌های ام ار ای نشسته که امکان عکس‌برداری از بیمار در حالت نشسته و در موقعیت‌های مختلف گردن (فلکشن و اکستنشن) را می‌دهد گزارش‌های متعددی ثبت شده مبنی بر اینکه تعداد زیادی از مبتلایان در واقع مشکلات زیربنایی مربوط به نخاع گردن و ساقه مغز مانند بی‌ثباتی مفصل جمجمه-مهره اول یا مهره ۱-مهره ۲ یا بی‌ثباتی در مهره‌های پایین‌تر گردن دارند که منجر به کشیده شدن نخاع در طول خود بر اثر حرکات روزمره گردن می‌شود. برخی مبتلایان، تنگی کانال نخاعی ناشی از بیرون زدگی دیسک compressive myelopathy یا کایفوسیس (انحنای برعکس گردن) combined myelopathy یا مشکلاتی ازین دست دارند؛ و جالب توجه است که این بیماران پس از عمل جراحی فیوژن مهره‌های بی‌ثبات یا تعویض دیسک درمان شده‌اند.

به دلیل تشخیص دشوار این مشکلاتِ نخاعی و عدم آشنایی اکثر پزشکان با مفهوم stretch myelopathy اکثر مبتلایان هیچگاه تشخیص داده نمی‌شوند و سال‌ها به پزشکان متعدد مراجعه می‌کنند و اکثر پزشکان به علت گستردگی علائمی که این بیماران تجربه می‌کنند علت را به مشکلات روانپزشکی نظیر conversion disorder مرتبط می‌کنند و این بیماران هیچ‌گاه درمان نمی‌شوند.

علائم

  1. تشدید خستگی خصوصاً بعد از فعالیت بدنی یا ذهنی (احساس ضعف و بیماری و سرگیجه که گاه تا هفته‌ها و ماه‌ها طول می‌کشد)
  2. سرگیجه و سنگینی سر و گیجی (مه مغزی)
  3. ضعف شدید خصوصاً پس از بیدار شدن در صبح
  4. سردردهای مزمن و جابه‌جا شونده
  5. خستگی و التهاب مزمن چشم و تاری دید و حساسیت چشم به نور
  6. اشکال در به خواب رفتن و بیدار شدن متوالی در شب
  7. حساسیت به تغییرات دما (حساسیت به گرمای تابستان یا سرمای زمستان)
  8. تشنگی شدید و احتیاج به دفع سریع ادرار
  9. حمله‌های پانیک خصوصاً پس از مصرف داروهای شیمیایی یا گیاهی خاص (به دلیل به هم خوردن تعادل اعصاب سمپاتیک و پاراسمپاتیک)

علائم و نشانه‌های گفته شده در تمام بیماران مبتلا به این سندرم دیده شده، اما در بعضی از بیماران، نشانه‌های دیگری نیز شناخته شده که این نشانه‌ها عبارتند از:

  • افت فشار خون و افزایش ضربان قلب هنگام ایستادن (افزایش ضربان بیش از ۳۰ بار در دقیقه پس از برخاستن)
  • احساس گر گرفتگی پس از مصرف خوراکی‌های انرژی زا
  • سرد شدن دست و پا (سندرم رینو) و عرق کردن دست و پاها هنگام سرد بودن
  • پرش‌های عضلانی غیرارادی
  • لرزش پاها هنگام ایستادن و احساس نداشتن تعادل (خصوصا هنگام بسته بودن چشم‌ها) و افت جریان خون مغزی
  • فیبرومیالژیا (دردهای مزمن و جابه‌جا شونده در عضلات و مفاصل)
  • آلرژی و حساسیت به غذا (عموما خوراکی‌های حاوی هیستامین)، الکل، عطر، مواد شیمیایی، دارو و سر و صدا و نور
  • نامنظمی ضربان قلب
  • افسردگی، عدم تحمل استرس، عصبانیت، ترس، زودرنجی و احساس تباهی و مرگ
  • درد در ناحیه پشت سر و زیر جمجمه یا گردن
  • دردهای شکمی، تهوع، اسهال و نفخ (سندرم روده تحریک پذیر)

وضعیت این بیماران در ایران

در ایران اکثر افراد مبتلا به این بیماری اشتباهاً مبتلا به اختلال پنیک یا اگر درد عضلانی هم داشته باشند مبتلا به فیبرومیالژیا تشخیص داده می‌شوند و به روانپزشک ارجاع داده می‌شوند و برای آن‌ها قرص‌های ضد افسردگی تجویز می‌شود. در حالیکه این قرص‌ها هیچگاه موجب درمان این بیماری نمی‌شوند یا حتی بدن برخی از این بیماران به این قرص‌ها واکنش‌های شدیدی نشان می‌دهد و ممکن است موجب شروع دوره‌های تشدید علائم شوند. ار نظر روانی هم این بیماران در مضیقه قرار دارند زیرا نه تنها تحمل عوارض این بیماری بسیار سخت و طاقت فرساست است همچنین همواره از سوی دیگران و پزشکان مورد سرزنش قرار می‌گیرند و به آن‌ها تلقین می‌شود تمامی این علائم واقعی نیستند و ساخته ذهن خودشان هستند، در صورتی که در تمامی مراکز علمی و پزشکی دنیا این بیماری به عنوان بیماری جسمی و نورولوژیک (سازمان بهداشت جهانی ۱۹۶۹) دسته‌بندی شده و تشخیص دقیق علت‌ها و درمان‌های آن یکی از چالش‌های بزرگ قرن به حساب می‌آید. در سال ۲۰۱۷ فیلم مستندی به نام Unrest در مورد این بیماری ساخته شد. سازنده این مستند جنیفر بریا دانشجوی سابق دانشگاه هاروارد است که با شروع این بیماری مجبور به ترک تحصیل می‌شود و این فیلم را بر روی تخت خواب خود از طریق ارتباط اینترنتی با سایر بیماران در سایر نقاط جهان می‌سازد. این فرد در اواخر سال ۲۰۱۸ مبتلا به عدم تعادل جمجمه و گردن Cranio Cervical Instability تشخیص داده شد و تحت عمل جراحی قرار گرفت و اکنون در حال بهبودی است.

منابع

ابن سینا. قانون در طب. جلد اول بخش «خستگی‌های بدون علت»

  1. ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ "Information for Healthcare Providers | CDC". www.cdc.gov (به انگلیسی). 2020-04-13. Retrieved 2020-06-17.
  2. ↑ Dibble, Joshua J; McGrath, Simon J; Ponting, Chris P (2020-09-30). "Genetic risk factors of ME/CFS: a critical review". Human Molecular Genetics. 29 (R1): R117–R124. doi:10.1093/hmg/ddaa169. PMC 7530519. PMID 32744306.
  3. ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ ۳٫۲ ۳٫۳ ۳٫۴ ۳٫۵ "Symptoms of ME/CFS | Myalgic Encephalomyelitis/Chronic Fatigue Syndrome (ME/CFS) | CDC". www.cdc.gov (به انگلیسی). 2019-11-19. Retrieved 2020-05-20.
  4. ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ ۴٫۲ "Myalgic Encephalomyelitis/Chronic Fatigue Syndrome (ME/CFS) | CDC". www.cdc.gov (به انگلیسی). 2020-04-13. Retrieved 2020-05-20. خطای یادکرد: برچسب <ref> نامعتبر؛ نام «CDC2020» چندین بار با محتوای متفاوت تعریف شده است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.).
  5. ↑ "What is ME/CFS? | Myalgic Encephalomyelitis/Chronic Fatigue Syndrome (ME/CFS) | CDC". www.cdc.gov (به انگلیسی). 2018-07-12. Retrieved 2020-05-21.
  6. ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ ۶٫۲ {{cite book}}: Empty citation (help)
  7. ↑ "Possible Causes | Myalgic Encephalomyelitis/Chronic Fatigue Syndrome (ME/CFS) | CDC". www.cdc.gov (به انگلیسی). 15 May 2019. Retrieved 20 May 2020.
  8. ↑ Afari N, Buchwald D (February 2003). "Chronic fatigue syndrome: a review". The American Journal of Psychiatry. 160 (2): 221–36. doi:10.1176/appi.ajp.160.2.221. PMID 12562565.
  9. ↑ ۹٫۰ ۹٫۱ Estévez-López, Fernando; Mudie, Kathleen; Wang-Steverding, Xia; Bakken, Inger Johanne; Ivanovs, Andrejs; Castro-Marrero, Jesús; Nacul, Luis; Alegre, Jose; Zalewski, Paweł (2020-05-21). "Systematic Review of the Epidemiological Burden of Myalgic Encephalomyelitis/Chronic Fatigue Syndrome Across Europe: Current Evidence and EUROMENE Research Recommendations for Epidemiology". Journal of Clinical Medicine. MDPI AG. 9 (5): 1557. doi:10.3390/jcm9051557. ISSN 2077-0383. PMC 7290765. PMID 32455633.
  10. ↑ Ranjith G (January 2005). "Epidemiology of chronic fatigue syndrome". Occupational Medicine. 55 (1): 13–9. doi:10.1093/occmed/kqi012. PMID 15699086.
  11. ↑ "Severely Affected Patients - Clinical Care of Patients - Healthcare Providers - Myalgic Encephalomyelitis/Chronic Fatigue Syndrome (ME/CFS)". CDC. 2019-11-19. Retrieved 2020-11-30.
  12. ↑ ۱۲٫۰ ۱۲٫۱ "Treatment of ME/CFS | Myalgic Encephalomyelitis/Chronic Fatigue Syndrome (ME/CFS) | CDC". www.cdc.gov (به انگلیسی). 2019-11-19. Retrieved 2020-05-22. مالکیت عمومی This article incorporates text from this source, which is in the public domain.
  13. ↑ "1 Guidance - Chronic fatigue syndrome/myalgic encephalomyelitis (or encephalopathy): diagnosis and management - Guidance". NICE. 2007-08-22. Retrieved 2020-07-11.
  14. ↑ Smith ME, Haney E, McDonagh M, Pappas M, Daeges M, Wasson N, Fu R, Nelson HD (June 2015). "Treatment of Myalgic Encephalomyelitis/Chronic Fatigue Syndrome: A Systematic Review for a National Institutes of Health Pathways to Prevention Workshop". Annals of Internal Medicine (Systematic review). 162 (12): 841–50. doi:10.7326/M15-0114. PMID 26075755.
  15. ↑ ۱۵٫۰ ۱۵٫۱ Lim EJ, Ahn YC, Jang ES, Lee SW, Lee SH, Son CG (February 2020). "Systematic review and meta-analysis of the prevalence of chronic fatigue syndrome/myalgic encephalomyelitis (CFS/ME)". J Transl Med. 18 (1): 100. doi:10.1186/s12967-020-02269-0. PMC 7038594. PMID 32093722.
  16. ↑ "Annex 1: Epidemiology of CFS/ME". UK Department of Health. 2012-01-06. Archived from the original on 2012-01-06. Retrieved July 28, 2017.
  17. ↑ ۱۷٫۰ ۱۷٫۱ "ME/CFS in Children | Myalgic Encephalomyelitis/Chronic Fatigue Syndrome (ME/CFS) | CDC". www.cdc.gov (به انگلیسی). 2019-05-15. Retrieved 2020-05-24. ME/CFS is often thought of as a problem in adults, but children (both adolescents and younger children) can also get ME/CFS.
  18. ↑ {{cite book}}: Empty citation (help)
  19. ↑ Price JR, Mitchell E, Tidy E, Hunot V (July 2008). "Cognitive behaviour therapy for chronic fatigue syndrome in adults". The Cochrane Database of Systematic Reviews (3): CD001027. doi:10.1002/14651858.CD001027.pub2. PMC 7028002. PMID 18646067.
  20. ↑ "Treating the Most Disruptive Symptoms First and Preventing Worsening of Symptoms | CDC". www.cdc.gov (به انگلیسی). 2019-11-19. Retrieved 2020-08-19.
  21. ↑ ۲۱٫۰ ۲۱٫۱ "CDC — Chronic Fatigue Syndrome (CFS) — Diagnosis". Cdc.gov. Retrieved 2012-07-22.
  22. ↑ "CDC, Chronic Fatigue Syndrome (CFS), Making a Diagnosis" (PDF). Cdc.gov. Retrieved 2011-01-28.
  23. ↑ Nijs J, Meeus M, Van Oosterwijck J, Ickmans K, Moorkens G, Hans G, De Clerck LS (February 2012). "In the mind or in the brain? Scientific evidence for central sensitisation in chronic fatigue syndrome". European Journal of Clinical Investigation. 42 (2): 203–12. doi:10.1111/j.1365-2362.2011.02575.x. PMID 21793823.
برگرفته از «https://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=سندرم_خستگی_مزمن&oldid=31314389»