فرهنگ تگار

فرهنگ تَگار (روسی: Тага́рская культу́ра) فرهنگ باستان‌شناختیِ عصر برنز سکایی بود که بین قرن ۸ تا ۱ پیش از میلاد در جنوب سیبری (خاکاسیا،^[۱] بخش جنوبی سرزمین کراسنویارسک، بخش شرقی استان کمروو) شکوفا شد. این تمدن به نام جزیره‌ای در رود یِنِی‌سِئی مقابلِ مینوسینسک نام‌گذاری شده‌است و یکی از بزرگ‌ترین مراکز ذوب و برنزسازی در اوراسیا باستان بود.

تاریخ

فرهنگ تگار جانشین فرهنگ کاراسوک بود.^[۲]^[۳]^[۴] عموماً آن‌ها از نوادگان فرهنگ آندرونوو در نظر گرفته می‌شوند و اغلب به مردمان هندوایرانی نسبت داده می‌شوند. ^[۵] با این حال قبیله تُرک دینلین نیز بخشی از فرهنگ تگار بوده‌اند.^[۶] مردم تگار دارای نیای مختلط غربی و شرقی اروپایی (سفیدپوست ایرانی‌تبار) بودند اما آمیزش شرق آسیایی (زردپوست) آن‌ها در دوره عصر آهن افزایش یافت.^[۷]

دوره تاسین و تأثیرات هون‌ها

از قرن دوم پیش از میلاد، فرهنگ تگار دوران تأثیر هون‌ها را که با ظهور شیونگ‌نو مرتبط است، تجربه می‌کند. فرهنگ تاسین (Tesinsky) فرهنگی در حوضه مینوسینسک از قرن اول پیش از میلاد تا قرن اول میلادی بود.^[۸] فرهنگ تاسین در پیوندگاه فرهنگ تگار با فرهنگ شیونگ‌نو و ژیان‌بی قرار داشته و تحولات هنری در این دوره قابل ردیابی است.^[۹] پس آن نیز فرهنگ تاشتیک (قرن اول تا چهارم میلادی) ظهور پیدا کرد. ^[۵]^[۳]^[۴]

پژوهش‌ها

حوضه مینوسینک اولین بار توسط دانیل گوتلیب مسرشمیت در سال ۱۷۲۲ بررسی شد. مسرشمیت و فیلیپ یوهان فون اشترالن‌برگ اولین کسانی بودند که به شباهت‌های میان فرهنگ تگار و سکاهای غربی‌تر اشاره کردند. اولین توصیف‌های باستان‌شناسانه از فرهنگ تگار توسط سرگئی تپلوخوف انجام شد و دوره‌بندی او اساس پژوهش‌های بعدی را تشکیل داد. ^[۵]

ویژگی‌ها

مردم تگار در خانه‌های چوبی زندگی می‌کردند که توسط تنورها و آتش‌دان‌های بزرگ گلی گرم می‌شد. برخی سکونت‌گاه‌ها توسط استحکامات احاطه می‌شدند. امرارمعاش آن‌ها مبتنی بر دامپروری بود که عمدتاً شامل گله‌های گاو و اسب به همراه بز و گوسفند می‌شد. همچنین شواهدی از کشاورزی و آبیاری در این فرهنگ وجود دارد. ^[۵] مردم تگار هنر جانوری (هنر سکایی) با مضامینی نزدیک به سکاهای جنوب روسیه اروپایی تولید می‌کردند.^[۳]^[۴]

شاید برجسته‌ترین عنصر این فرهنگ کورگانهای عظیم سلطنتی هستند که دور آن‌ها حصارکشی با پلاک‌های سنگی شده و چهار لوح یادبود در چهار گوشه آن نصب شده‌است. در دوران اولیه این فرهنگ تدفین‌های تک‌نفره رایج بوده و در دوران متأخر تدفین‌های جمعی مرسوم‌تر شده‌است. این امر نشان‌دهنده تکامل اجتماعی در جامعه تگار است.

مشخصات فیزیکی

مردم تگار موضوع مطالعات متعددی از سوی انسان‌شناسی زیستی بوده‌اند. ^[۵] پژوهشگران خصیصه‌های مردم تگار را قفقازی (سفیدپوست) توصیف کرده‌اند.^[۳]

ژنتیک

مقیاس چند بعدی از جمعیت تگار و دیگر جمعیت‌های باستانی اوراسیا بر اساس توالی‌های mtDNA.^[۱]

سیبری سیبریایی باستان، فرهنگ آندرونوو، فرهنگ کاراسوک، فرهنگ تگار و فرهنگ تاشکویک، در سال ۲۰۰۹ در ژورنال ژنتیک انسانی منتشر شد.

دوازده نفر از افراد فرهنگ تگار از ۸۰۰ قبل از میلاد تا ۱۰۰ بعد از میلاد مورد بررسی قرار گرفتند. استخراج‌های تک‌گروه دی‌ان‌ای میتوکندریایی انسانی از ده نفر، نماینده سه نمونه از هاپلوگروپ T3, یک نمونه از I4, یک نمونه از G2a, یک نمونه از C, یک نمونه از F1b و سه نمونه از H (از جمله یک نمونه از H5) بودند.

استخراج‌های تک‌گروه دی‌ان‌ای کروموزوم Y انسانی از شش نفر، همگی متعلق به هاپلوگروپ کروموزوم Y تک گروه R1a تعیین شدند، که تصور می‌شود نشانگر مهاجرت‌های هندواروپاییان اولیه مردم نیاهندواروپایی به سمت شرق است. بر اساس تجزیه و تحلیل ۱۰ چندریختی تک‌نوکلئوتید، اکثر افراد تگار با اکثریت تبار اروپایی طبقه‌بندی شدند، به جز یک فرد با تبار مختلط. از نمونه‌هایی که فنوتیپ رنگدانه‌ای را نشان می‌دادند، کمی بیش از نیمی به عنوان دارای رنگ چشم طبقه‌بندی شدند، در حالی که ۴ نفر احتمالاً دارای چشم آبی یا قهوه‌ای بودند. اکثر آنها دارای موهای بلوند یا قهوه‌ای روشن بودند.

در سال ۲۰۱۸، مطالعه‌ای در مورد دی‌ان‌ای میتوکندریایی از بقایای فرهنگ تگار در پلاس وان منتشر شد. بقایای مربوط به سال‌های اولیه فرهنگ تگار با بقایای سکاهای هم عصر در سبزدشت پونتی‌خزری ارتباط نزدیکی داشتند. نویسندگان این مطالعه پیشنهاد کردند که منبع این شباهت ژنتیکی، افزایش قابل توجهی در فراوانی شرق آسیایی در جمعیت تگار بوده‌است که در عصر آهن رخ داده‌است. تقریباً ۴۶ درصد از نمونه‌های تگار در عصر آهن دارای هاپلوگروپ مادری آسیای شرقی بودند، با تبارهای D و C که بیش از سه برابر در مقایسه با دوره اولیه تگار فراوانی داشتند.

بر طبق نتایج اونترلاندر و همکاران، مولفه‌های mtDNA اوراسیای شرقی در کمربند استپ اوراسیای غربی طی دوران آهن اولیه افزایش می‌یابند… کاهش مشاهده‌شده در فاصله ژنتیکی میان جمعیت تگار میانی و سایر جمعیت‌های سکایی-مانند از سیبری جنوبی (شکل ۵؛ جدول S۴)، به باور ما، در درجه اول به دلیل افزایش نقش نسب‌های mtDNA اوراسیای شرقی (تا تقریباً نیمی از استخر ژنی) در استخر ژنی و یک افزایش اساسی در فراوانی مشترک هاپلوگروپ‌های C و D (از ۸٫۷٪ در سری تگار اولیه به ۳۷٫۵٪ در سری تگار میانی) است." … "ما تفاوت‌هایی را میان ساختار استخر mtDNA میان مراحل زمانی اولیه و میانی جمعیت فرهنگ تگار مشاهده کردیم، این تفاوت‌ها با تغییر نسبت مولفه‌های mtDNA اوراسیای غربی به شرقی نمایان می‌شود. سهم نسب‌های اوراسیای شرقی از حدود یک-سوم (۳۴٫۸٪) در گروه تگار اولیه به تقریباً یک-دوم (۴۵٫۸٪) در گروه تگار میانی افزایش یافت.

یک پژوهش ژنتیکی که در ماه می ۲۰۱۸ در نیچر منتشر شد، بقایای هشت فرد منسوب به فرهنگ تگار را مورد بررسی قرار داد. هر سه نمونه Y-DNA گردآوری شده به هاپلوگروپ R1 تعلق داشتند. نمونه‌های mtDNA جمع‌آوری شده N1a1a1a1، N9a9، H5a1، W1c, U2e2، A8a1، U2e1h و F1b1b بودند. تگارها مقدار بالاتری از تبار شکارچی-گردآورنده شرقی (EHG) را نسبت به سایر مردمان فرهنگ‌های سکایی دارا بودند. مشخص شد که آن‌ها حدود ۸۳٫۵٪ تبار شکارچی استپ غربی (WSH)، ۹٪ تبار دیرین شمال اوراسیا (ANE) و ۷٫۵٪ تبار تبار شکارچی-گردآور سیبری داشته‌اند. ^[۱۳]

یک مطالعه ژنتیکی بعدی در سال ۲۰۲۰ نمونه‌های تگار را با ترکیب تقریبی ۷۰٪ تبار فرهنگ سینتاشتا، ۲۵٪ شکارچی-گردآورنده‌های Ancient Northeast Asian (ANA) بایکال و ۵٪ از تمدن آمودریا مدل‌سازی کرد.^[۱۴]

نگاره‌ها

Salbyk kurgan, the largest tumulus of the Tagar culture
Salbyk kurgan reconstruction.^[۱۵]
Salbyk kurgan megalith
Bronze weapons of the Tagar culture, کراسنویارسک، روسیه، 7th-5th century BC.^[۱۶]
Evolution of bronze knives, from the Karasuk culture to the Tagar culture
Horse accoutrement

منابع

↑ ^۱٫۰ ^۱٫۱ ^۱٫۲ خطای یادکرد: خطای یادکرد:برچسب <ref>‎ غیرمجاز؛ متنی برای یادکردهای با نام ASP وارد نشده است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.).
↑ خطای یادکرد: خطای یادکرد:برچسب <ref>‎ غیرمجاز؛ متنی برای یادکردهای با نام Cosmo وارد نشده است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.).
↑ ^۳٫۰ ^۳٫۱ ^۳٫۲ ^۳٫۳ خطای یادکرد: خطای یادکرد:برچسب <ref>‎ غیرمجاز؛ متنی برای یادکردهای با نام Genetics وارد نشده است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.).
↑ ^۴٫۰ ^۴٫۱ ^۴٫۲ خطای یادکرد: خطای یادکرد:برچسب <ref>‎ غیرمجاز؛ متنی برای یادکردهای با نام EB_Metal وارد نشده است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.).
↑ ^۵٫۰ ^۵٫۱ ^۵٫۲ ^۵٫۳ ^۵٫۴ Damgaard et al. 2018.
↑ Hartley, Charles W.; Yazicioğlu, G. Bike; Smith, Adam T. (19 November 2012). [[۱](https://books.google.com/books?id=1mcgAwAAQBAJ&pg=PA245) The Archaeology of Power and Politics in Eurasia: Regimes and Revolutions] (به انگلیسی). Cambridge University Press. p. 245. ISBN 978-1-139-78938-7. {{cite book}}: Check |url= value (help) "The Dinlin are considered to have been part of the Tagar Culture and are mentioned in the written sources as being among the acquired "possessions" of the Huns (Mannai—Ool 1970: 107; Sulimirski 1970: 112)."
↑ Pilipenko, Aleksandr S. (20 September 2018). "Maternal genetic features of the Iron Age Tagar population from Southern Siberia (1st millennium BC)". PLOS ONE (به انگلیسی). 13 (9): e0204062. Bibcode:2018PLoSO..1304062P. doi:10.1371/journal.pone.0204062. ISSN 1932-6203. PMC 6147448. PMID 30235269. The Tagar population had a mixed mtDNA pool dominated by Western Eurasian haplogroups and subgroups (H, HV6, HV*, I, K, T, U2e, U4, U5a, and U*) and, to a lesser degree, Eastern Eurasian haplogroups (A*, A8, C*, C5, D, G2a, and F1b). The Tagar population showed a similar mtDNA pool structure to those of other Iron Age populations representing the “Scythian World. ” We observed particularly high similarity between the Tagar and Classic Scythians from the North Pontic region. Our results support the assumption that genetic components introduced by Bronze Age migrants from Western Eurasia contributed to the formation of the genetic composition of Scythian period populations in Southern Siberia.
↑ [[۲](https://pano.hermitagemuseum.org/3d/html/pwoaen/main/#node80) "Hall 31. Tesinsky culture exhibit"]. State Hermitage Museum. {{cite web}}: Check |url= value (help)
↑ Байбердина (Талягина), М. А. (24 September 2019). [[۳](http://journal.asu.ru/tpai/article/view/(27).-02) "ИЗОБРАЖЕНИЯ ТЕСИНСКОГО ВРЕМЕНИ В МИНУСИНСКОЙ КОТЛОВИНЕ В КОНТЕКСТЕ АРХЕОЛОГИЧЕСКОГО МАТЕРИАЛА"]. Теория и практика археологических исследований (به روسی). 27 (3): 20–34. doi:10.14258/tpai(2019)3(27). -02. ISSN 2712-8202. {{cite journal}}: Check |doi= value (help); Check |url= value (help)^{^{[پیوند مرده]}}
↑ Yang, Jianhua; Shao, Huiqiu; Pan, Ling (2020). "The Northern Zone of China and the Eurasian Steppe in the Early Iron Age". The Metal Road of the Eastern Eurasian Steppe: The Formation of the Xiongnu Confederation and the Silk Road (به انگلیسی). Springer. p. Fig. 5.43. doi:10.1007/978-981-32-9155-3_5. ISBN 978-981-329-155-3. S2CID 213480715.
↑ Jeong, Choongwon (2020). "A Dynamic 6,000-Year Genetic History of Eurasia's Eastern Steppe". Cell. 183 (4): 890–904.e29. doi:10.1016/j.cell.2020.10.015. hdl:21.11116/0000-0007-77BF-D. ISSN 0092-8674. PMC 7664836. PMID 33157037.
↑ Svyatko, Svetlana V; Mallory, James P; Murphy, Eileen M; Polyakov, Andrey V; Reimer, Paula J; Schulting, Rick J (2009). "New Radiocarbon Dates and a Review of the Chronology of Prehistoric Populations from the Minusinsk Basin, Southern Siberia, Russia" (PDF). Radiocarbon. 51 (1): 243–273. doi:10.1017/S0033822200033798. Archived from the original on 27 July 2018. Retrieved 12 March 2024.{{cite journal}}: نگهداری یادکرد:ربات:وضعیت نامعلوم پیوند اصلی (link)
↑ Damgaard و همکاران 2018, "تگارهای سیبری جنوبی سهم نابرابر تبار از چوپانان عصر برنز (83.5%) و شکارچی-گردآورنده‌های سیبری جنوبی (7.5%) را نشان می‌دهند، همچنین سهمی اضافی از تبار شبه-Mal’ta (فرد MA1) (9%) مشهود است. این نشان‌دهنده تفاوت در منشا آمیختگی شکارچی-گردآورنده در میان سکاها است.".
↑ Jeong, Choongwon; Wang, Ke; Wilkin, Shevan; Taylor, William Timothy Treal; Miller, Bryan K.; Bemmann, Jan H.; Stahl, Raphaela; Chiovelli, Chelsea; Knolle, Florian; Ulziibayar, Sodnom; Khatanbaatar, Dorjpurev; Erdenebaatar, Diimaajav; Erdenebat, Ulambayar; Ochir, Ayudai; Ankhsanaa, Ganbold (2020-11-12). "A Dynamic 6,000-Year Genetic History of Eurasia's Eastern Steppe". Cell (به انگلیسی). 183 (4): 890–904.e29. doi:10.1016/j.cell.2020.10.015. hdl:21.11116/0000-0007-77BF-D. ISSN 0092-8674. PMC 7664836. PMID 33157037. S2CID 214725595.
↑ Marsadolov, L. (2014). "The Great Salbyk Barrow in Siberia (Archaeoastronomical Aspects of its Studying)". Archaeoastronomy and Ancient Technologies. 2 (2): 59–65. S2CID 132181643.
↑ Yang, Jianhua; Shao, Huiqiu; Pan, Ling (2020). "The Northern Zone of China and the Eurasian Steppe in the Early Iron Age". The Metal Road of the Eastern Eurasian Steppe: The Formation of the Xiongnu Confederation and the Silk Road (به انگلیسی). Springer. p. Fig. 5.37. doi:10.1007/978-981-32-9155-3_5. ISBN 978-981-329-155-3. S2CID 213480715.

مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «Tagar culture». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی، بازبینی‌شده در ۱۲ مارس ۲۰۲۴.

پیوند به بیرون

[ASP-1] ۱٫۰ ^۱٫۱ ^۱٫۲ خطای یادکرد: خطای یادکرد:برچسب <ref>‎ غیرمجاز؛ متنی برای یادکردهای با نام ASP وارد نشده است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.).

[Cosmo-2] خطای یادکرد: خطای یادکرد:برچسب <ref>‎ غیرمجاز؛ متنی برای یادکردهای با نام Cosmo وارد نشده است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.).

[Genetics-3] ۳٫۰ ^۳٫۱ ^۳٫۲ ^۳٫۳ خطای یادکرد: خطای یادکرد:برچسب <ref>‎ غیرمجاز؛ متنی برای یادکردهای با نام Genetics وارد نشده است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.).

[EB_Metal-4] ۴٫۰ ^۴٫۱ ^۴٫۲ خطای یادکرد: خطای یادکرد:برچسب <ref>‎ غیرمجاز؛ متنی برای یادکردهای با نام EB_Metal وارد نشده است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.).

[FOOTNOTEDamgaard_et_al.2018-5] ۵٫۰ ^۵٫۱ ^۵٫۲ ^۵٫۳ ^۵٫۴ Damgaard et al. 2018.

[6] Hartley, Charles W.; Yazicioğlu, G. Bike; Smith, Adam T. (19 November 2012). [[۱](https://books.google.com/books?id=1mcgAwAAQBAJ&pg=PA245) The Archaeology of Power and Politics in Eurasia: Regimes and Revolutions] (به انگلیسی). Cambridge University Press. p. 245. ISBN 978-1-139-78938-7. {{cite book}}: Check |url= value (help) "The Dinlin are considered to have been part of the Tagar Culture and are mentioned in the written sources as being among the acquired "possessions" of the Huns (Mannai—Ool 1970: 107; Sulimirski 1970: 112)."

[7] Pilipenko, Aleksandr S. (20 September 2018). "Maternal genetic features of the Iron Age Tagar population from Southern Siberia (1st millennium BC)". PLOS ONE (به انگلیسی). 13 (9): e0204062. Bibcode:2018PLoSO..1304062P. doi:10.1371/journal.pone.0204062. ISSN 1932-6203. PMC 6147448. PMID 30235269. The Tagar population had a mixed mtDNA pool dominated by Western Eurasian haplogroups and subgroups (H, HV6, HV*, I, K, T, U2e, U4, U5a, and U*) and, to a lesser degree, Eastern Eurasian haplogroups (A*, A8, C*, C5, D, G2a, and F1b). The Tagar population showed a similar mtDNA pool structure to those of other Iron Age populations representing the “Scythian World. ” We observed particularly high similarity between the Tagar and Classic Scythians from the North Pontic region. Our results support the assumption that genetic components introduced by Bronze Age migrants from Western Eurasia contributed to the formation of the genetic composition of Scythian period populations in Southern Siberia.

[8] [[۲](https://pano.hermitagemuseum.org/3d/html/pwoaen/main/#node80) "Hall 31. Tesinsky culture exhibit"]. State Hermitage Museum. {{cite web}}: Check |url= value (help)

[9] Байбердина (Талягина), М. А. (24 September 2019). [[۳](http://journal.asu.ru/tpai/article/view/(27).-02) "ИЗОБРАЖЕНИЯ ТЕСИНСКОГО ВРЕМЕНИ В МИНУСИНСКОЙ КОТЛОВИНЕ В КОНТЕКСТЕ АРХЕОЛОГИЧЕСКОГО МАТЕРИАЛА"]. Теория и практика археологических исследований (به روسی). 27 (3): 20–34. doi:10.14258/tpai(2019)3(27). -02. ISSN 2712-8202. {{cite journal}}: Check |doi= value (help); Check |url= value (help)^{^{[پیوند مرده]}}

[10] Yang, Jianhua; Shao, Huiqiu; Pan, Ling (2020). "The Northern Zone of China and the Eurasian Steppe in the Early Iron Age". The Metal Road of the Eastern Eurasian Steppe: The Formation of the Xiongnu Confederation and the Silk Road (به انگلیسی). Springer. p. Fig. 5.43. doi:10.1007/978-981-32-9155-3_5. ISBN 978-981-329-155-3. S2CID 213480715.

[11] Jeong, Choongwon (2020). "A Dynamic 6,000-Year Genetic History of Eurasia's Eastern Steppe". Cell. 183 (4): 890–904.e29. doi:10.1016/j.cell.2020.10.015. hdl:21.11116/0000-0007-77BF-D. ISSN 0092-8674. PMC 7664836. PMID 33157037.

[12] Svyatko, Svetlana V; Mallory, James P; Murphy, Eileen M; Polyakov, Andrey V; Reimer, Paula J; Schulting, Rick J (2009). "New Radiocarbon Dates and a Review of the Chronology of Prehistoric Populations from the Minusinsk Basin, Southern Siberia, Russia" (PDF). Radiocarbon. 51 (1): 243–273. doi:10.1017/S0033822200033798. Archived from the original on 27 July 2018. Retrieved 12 March 2024.{{cite journal}}: نگهداری یادکرد:ربات:وضعیت نامعلوم پیوند اصلی (link)

[FOOTNOTEDamgaard_و_همکاران2018"تگارهای_سیبری_جنوبی_سهم_نابرابر_تبار_از_چوپانان_عصر_برنز_(83.5%)_و_شکارچی-گردآورنده‌های_سیبری_جنوبی_(7.5%)_را_نشان_می‌دهند،_همچنین_سهمی_اضافی_از_تبار_شبه-Mal’ta_(فرد_MA1)_(9%)_مشهود_است._این_نشان‌دهنده_تفاوت_در_منشا_آمیختگی_شکارچی-گردآورنده_در_میان_سکاها_است."-13] Damgaard و همکاران 2018, "تگارهای سیبری جنوبی سهم نابرابر تبار از چوپانان عصر برنز (83.5%) و شکارچی-گردآورنده‌های سیبری جنوبی (7.5%) را نشان می‌دهند، همچنین سهمی اضافی از تبار شبه-Mal’ta (فرد MA1) (9%) مشهود است. این نشان‌دهنده تفاوت در منشا آمیختگی شکارچی-گردآورنده در میان سکاها است.".

[14] Jeong, Choongwon; Wang, Ke; Wilkin, Shevan; Taylor, William Timothy Treal; Miller, Bryan K.; Bemmann, Jan H.; Stahl, Raphaela; Chiovelli, Chelsea; Knolle, Florian; Ulziibayar, Sodnom; Khatanbaatar, Dorjpurev; Erdenebaatar, Diimaajav; Erdenebat, Ulambayar; Ochir, Ayudai; Ankhsanaa, Ganbold (2020-11-12). "A Dynamic 6,000-Year Genetic History of Eurasia's Eastern Steppe". Cell (به انگلیسی). 183 (4): 890–904.e29. doi:10.1016/j.cell.2020.10.015. hdl:21.11116/0000-0007-77BF-D. ISSN 0092-8674. PMC 7664836. PMID 33157037. S2CID 214725595.

[15] Marsadolov, L. (2014). "The Great Salbyk Barrow in Siberia (Archaeoastronomical Aspects of its Studying)". Archaeoastronomy and Ancient Technologies. 2 (2): 59–65. S2CID 132181643.

[16] Yang, Jianhua; Shao, Huiqiu; Pan, Ling (2020). "The Northern Zone of China and the Eurasian Steppe in the Early Iron Age". The Metal Road of the Eastern Eurasian Steppe: The Formation of the Xiongnu Confederation and the Silk Road (به انگلیسی). Springer. p. Fig. 5.37. doi:10.1007/978-981-32-9155-3_5. ISBN 978-981-329-155-3. S2CID 213480715.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]