پیش‌نویس:مجتهد قاینی

مجتهد قاینی
اطلاعات شخصی
زاده	سید ابوطالب حسینی خراسانی قاینی ۱۲۳۰ هجری قمری قاین، ایران
آرامگاه	کراچی میں قبرستان کراچی
همسر(ان)	دو همسر
فرزندان	سید ابوتراب (متخلص به انوار) و شش دختر

سید ابوطالب حسینی خراسانی قاینی یا سید ابوطالب حسینی مشهور به مجتهد قاینی زادهٔ ۱۲۳۰ قمری در قاین، دانشمند در زمینه‌های علوم اسلامی و فقیه بوده‌است. وی دارای زعامت و رهبری دینی (ولایت محدود) بوده و به فتواهای او احکام و حدود الهی در منطقه قاین و بیرجند اجرا می‌شده‌است.

نسب و شجرهٔ خانوادگی

در مورد نسب وی چنین نگاشته‌اند، نامش سید ابوطالب، فرزند سید ابوتراب، فرزند قریش، فرزند ابی طالب، فرزند میرزا یونس حسینی قاینی است.

زندگی‌نامه

در سال ۱۲۳۰ هجری قمری در قاین متولد شد چون وی قائل به اجرای حدود و احکام در زمان غیبت امام زمان (عج) توسط فقیه جامع‌الشرایط بود، خود به این امر همت می‌گماشت. او در خانواده ای متولد شد که اهل دین و دانش و از سادات محبوب شهر بودند.

تحصیلات

مقدمات علم را در موطن خود فرا گرفت سپس برای تکمیل تحصیل علم و دانش رهسپار مشهد شد و نزد استادانی چون سید محمد رضوی معروف به قصیر خراسانی و حاج شیخ محمد رحیم بروجردی استفاده برده و موفق به اخذ اجازه اجتهاد و افتاء از سوی آنان شد سپس عازم حوزه علمیه اصفهان که در آن روزگار از اهمیت به سزایی برخوردار بود شد. در آن جا نیز به کسب دانش پرداخت پس از مذت کوتاهی از سوی شیخ ابراهیم کرباسی کاخکی که از مراجع و استادان حوزه اصفهان بوده اجازه اجتهاد گرفت، وی به حوزه علمیه نجف اشرف نیز سفر کرده و از شیخ محسن خنفر بهره اجازه اجتهاد و روایت گرفت.

زعامت و رهبری دینی قهستان

پس از مدتی کسب علم برای ارشاد مردم قاین به این منطقه بازگشت و مرجع شد. وی علاوه بر انجام امور شرعی مردم و تدریس در حوزه علمیه قاین به تألیف کتابهایی نیز پرداخت.

درگذشت

در سال ۱۲۹۳ برای انجام حج عازم بیت الله الحرام بود که در روز پنجشنبه ۶ شوال همان سال در سن ۶۳ سالگی در یک منزلی شهر کراچی توسط ایادی امیرعلم خان سوم به قتل رسید. آرامگاه وی در قبرستان شهر کراچی در پاکستان است.

شاگردان

شاگردان زیادی تربیت کرده که از مهم‌ترین آنان می‌توان به شیخ محمد باقر گازاری (آیتی)، ملامحمد بن عبدالحسین قاینی، نجف ابن علی اکبر بیرجندی و محمد حسین قاینی کاخکی اشاره کرد.

کتابشناسی

فهرست آثار مجتهد قاینی بر اساس اطلاعات «کنسرسیوم محتوای ملی» مطابق با جدول زیر است:

ردیف	نام کتاب	سال نشر	توضیحات
۱	الدروس	۱۲۹۲ قمری	مؤلف هنگام قرائت فقه امامیه نزد اساتیدش در نجف اشرف و تفکر در مسائل آن و تدریسشان، این کتاب را با عناوین «درس ـ درس» در دو بحث:(کتاب التجارة) و (احیاء الموات) تألیف و در حدود سال ۱۲۹۲ از تألیف آن فارغ شده‌است. , خط نسخ
۲	الاستصحاب	جمعه ۲۸ جمادی الثانی ۱۲۶۰قمری	چون مسئله استصحاب معرکه آراء بین فضلا و علما بوده و مؤلف همت خود را صرف آن نموده تا حق برایش روشن شود لذا این رساله را در چند مقدمه و مقام تنظیم و درشب جمعه ۲۸ جمادی الثانیه(۱۲۶۰) درمشهد از تألیف آن فارغ شده‌است. خط نسخ
۳	حجیة المظنة	روز جمعه ۱۵ شعبان ۱۲۷۲ قمری
۴	الرساله الحسینیه	۲۶ ذی قعده ۱۲۷۴ قمری
۵	درر الباهره	سال ۱۲۸۴ قمری	در مبدأشناسی و توحید، با استناد به ادله عقل و اجماع و کتاب و سنت و عناوین «درة ـ درة»، و در پایان اشاره ایست به مقام اولیاء خدا (ائمه اطهار) و منبع علم آنان. این رساله عصر روز سه شنبه ۲۴ ذی القعده ۱۲۷۷ بپایان رسیده‌است. , خط نسخ خوش
۶	ینابیع الولایة	۲۷ صفر ۱۲۹۲ قمری	,در یک مقدمه و چند مقام و یک خاتمه تألیف شده به سن پنجاه سالگی. , خط نسخ، عناوین شنگرف، تصحیح شده، در برگ اول نام " ملا محمد خراسانی قائنی بهبودی " و " سید محمد رضا مجتهد زاده " مشهود است. جلد تیماج قهوه ای.
۷	ما حی الضلاله و الغوایه
۸	صفوة المقال	شنبه ۱۴ محرم ۱۲۸۷ قمری	پیرامون وسائل وقف، استدلالی و مفصل، در یک مقدمه و سه لمعه و یک خاتمه، و روز سه شنبه جمادی الثانی ۱۲۸۲ پایان یافته. فهرست مطالب چنین است: المقدمة: فی تعریف الوقف. اللمعة الاولی: فی شرائط الوقف، دارای سه اشراق. اللمعة الثانیة: فی شرائط الواقف. اللمعة الثالثة: فی شرائط الموقوف. الخاتمة: فی ناظر الوقف. , خط نسخ، عناوین و نشانیها شنگرف، از روی دو نسخه مقابله شده‌است، روی برگ اول تملک ملا محمد بن ملا محمد تقی چولانی و حالات مؤلف بخط حضرت ایة الله العظمی نجفی مرعشی دیده می‌شود، جلد تیماج سبز بدون مقوا.
۹	عمدة المقال فی علمی الدرایه و الرجال	جمعه نهم ربیع الثانی ۱۳۳۰ قمری	پیرامون قواعد کلی درایه و حالات بعضی از رواة و علمائ مشهور شیعه، مشتمل بر یک مقدمه و دو قسم ترتیب: المقدمة: فی تعریف علم الرجال و موضوعه و فائدته. القسم الاول: فی علم الرجال. القسم الثانی: فی علم الدرایة. , خط نسخ، عناوین و نشانیها شنگرف.
۱۰	الکواکب السبع السیاره	پنجم جمادی الثانی ۱۲۸۰ قمری	هفت مسئله اصولی است که مؤلف در آنها به‌طور مفصل و استدلالی بحث کرده و از برای هر کدام خطبه ای و تاریخی نوشته، و در واقع هفت رساله می‌شود که بین سالهای ۱۲۵۹–۱۲۷۹ قمری در مشهد یا بیرجند تألیف شده‌است. هفت مسئله عبارت است از: الصحیح و الاعم، مقدمة الواجب فی الامر بالشیء هل یقتضی النهی عن ضده، اجتماع الامر و النهی، النهی هل یدل علی الفساد، حجیة المظنة، الاستصحاب. , خط نسخ، عناوین شنگرف و گاهی نوشته نیست، نسخه با مؤلف مقابله شده و این کار به سال ۱۲۸۷ انجام یافته‌است، مهر بیضوی «یا امام رضا» در چند جا دیده می‌شود، جلد تیماج سبز.
۱۱	اللولو الغالیة فی اسرار الشهاده	شنبه ۱۳ محرم ۱۲۸۹ قمری	در مصائب ائمه معصومین تألیف شده به درخواست بعضی با عناوین «لؤلؤة ـ لؤلؤة»، در آخر شرح حال خود را با عنوان تتمه آورده و متذکر اجازه شیخ محسن نجفی شده و در سن پنجاه و چند سالگی کتاب را تألیف و در زمان ناصر الدین شاه و حاکمی امیر تومان میر علم خان از آن فارغ شده‌است و متذکر تألیفات خود شده و در دوشنبه هفته سوم از محرم ۱۲۸۹ آنرا به پایان رسانیده‌است. , خط نسخ
۱۲	رسالة صلوة المسافر	مشهد: سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، ۱۳۹۰ شمسی	وضعیت نسخهٔ اصلی:محل نشر یا چاپ: مشهد تاریخ چاپ: سال ۱۳۱۸ هجری قمری
۱۵	وسیلة السائلین فی احکام الدین	در زمان حیات مؤلف	خط نسخ، عناوین شنگرف، تصحیح شده و در برگ آخر علامت بلاغی آمده‌است، در برگ اول تملک " محمد " و یادداشتی از مرحوم سید علی آیتی و در برگ آخر یادداشتی به سال ۱۳۳۳ از محمد علی بن قاضی آمده‌است، در چهار برگ آخر متفرقاتی مکتوبست. جلد تیماج قهوه ای ضربی مجدول.
۱۶	نخبة المقال الخالیة عن القیل و القال	شنبه ۳ شوال ۱۲۸۳ قمری	رساله ای است در بیان آنکه آیا نهی در عبادات و معاملات دلالت بر فساد می‌کند یا خیر؟ که مؤلف آنرا در یک مقدمه و دو مقام و خاتمه ای تنظیم و در روز دوشنبه ۸ محرم(۱۲۷۹) از تألیف آن در بیرجند فارغ شده‌است. , خط نسخ
۱۷	مسالة الضدّ	شنبه ۳ شوال ۱۲۸۳ قمری	رساله ای است در بیان آنکه آیا امر به شیء نهی از ضدش می‌کند یا نه؟ که مؤلف تحقیق این مسئله را در یک مقدمه و چند مقام و خاتمه تنظیم و در صبح روز پنجشنبه ۲۲ ذی قعده بعد از سال(۱۲۷۰) در بیرجند تألیف آن بپایان رسیده‌است. , خط نسخ
۱۸	قصوی الترغیب فی شرح التهذیب		خط نسخ
۱۹	مقدمه الواجب		عناوین شنگرف، تصحیح شده و در بعضی صفحات علامت بلاغ دیده می‌شود، جلد تیماج مشکی ضربی. , خط نسخ
۲۰	الصحیح و الاعمّ	سال ۱۲۸۷ قمری (پایان رساله اول)	خط نسخ، کتابخانه مدرسه جعفریه ـ قائن ۷۱
۲۱	دفاع الشبهة القویه	سده سیزدهم قمری	نسخه رساله مختصری است در رد و نقد شبهه وارده بر حدیث طینت. برگ اول و آخر نسخه افتاده‌است. , خط نسخ، شماره ثبت مجمع ذخائر اسلامی:۳۳۳

همسران و فرزندان

نام پسر خود را همنام پدر خویش ابوتراب نهاد و وی نیز همانند خود مجتهد قاینی از علما و دانشمندان بنام قاین بوده که خود صاحب تصانیف و تألیفاتی است. سید ابوتراب بن ابوطالب علاوه بر تخصص در علوم اسلامی و فقه و اصول، مردی ادیب و خوش ذوق و شاعر بوده، در اشعار خود «انوار» تخلص می‌نمود. نمونه شعر زیر از دیوان وی است:

گر نبودی عشق، ایجادی نبود		در نیستان، آه و فریادی نبود
«کنت کنزا» را مگر نشنیده‌ای		کاین چنین از حق، تو دل ببریده‌ای
دل به حق نِه، تا سراسر حق شوی		و از قیود ما سوی، مطلق شوی
چونکه گفتی نیستم، هست آمدی		وز می وحدت، همی مست آمدی
گر نبودی عشق، آدم از عدم		کی بهستی، می‌زد او یکدم قدم
عشق رهبر گشت موسی را به‌طور		تا شدی، مستغرق دریای نور
جان فدای آنکه، با معنا استی		با خیال و صورت او، بر جاستی
معنویت حق دهد، «انوار» را
تا به چشم یار بیند، یار را

مجتهد قاینی به جز سید ابوتراب، دارای شش دختر بوده‌است، که اغلب نوه‌های وی از طریق دخترها است. سه دختر از آنها مادرشان اهل قاین بوده و سه دختر دیگر، از مادری دیگری که مجتهد قاینی از بیرجند گرفته بود، و گویا دخترفردی به نام «سپهر» از اعیان دربار علم بوده‌است. املاک زیادی از ناحیه این خانم و پدرش به سید ابوطالب و فرزندان او رسیده که هنوز باقیمانده آن موجود است.

نوادگان

ابوتراب تنها پسر مجتهد قاینی دو پسر داشت به نامهای محمدرضا (فرزندان وی بعدها نام خانوادگی مجتهدزاده را برگزیدند) و جواد (خود وی نام خانوادگی حسینی را برگزید لکن فرزندان وی با نامهای خانوادگی مجتهدزاده و موسوی شناسنامه گرفتند) اکنون ذریه و اعقاب ابوتراب در شهرهای مشهد، قاین و بیرجند سکونت دارند و مرحوم شهیدی که خود از علمای معروف مقیم شهر بیرجند بوده از اعقاب ایشان است. اعقاب و نوادگان آیت الله سید ابوطالب حسینی قاینی (مجتهد قاینی) هنوز نیز در خراسان بزرگ حضور دارند و در زمینه‌های علمی و فرهنگی فعال هستند. دکتر سید علیرضا مجتهد زاده (فرزند محمدرضا ابن ابوتراب) رِییس دانشکدهٔ معقول و منقول دانشگاه فردوسی مشهد و مصحح دیوان نزاری قهستانی از نوادگان مجتهد قاینی بوده‌است. در رابطه با سید علیرضا مجتهد زاده نقل قولی از حسن لاهوتی وجود دارد:

شادروان دکتر علی رضا مجتهد زاده استاد دانشکده ادبیات مشهد و نخستین رئیس دانشکده معقول و منقول مشهد بود که تقریباً تا بیماری کشنده اش گریبانگیر نشده بود، در آن مقام باقی بماند. مردی بود قوی هیکل و البته بسیار خوش خلق و سخی از مردمان قائن که جملگی به مهربانی شهره اند. همه ساله، چون فصل برداشت زعفران می‌رسید، دوستانش را از محصول ملک خودش متنعم می‌کرد. چند سالی گرفتار بیمارهایی شد که نشان از غلبه صفرا و شدت سودا داشت و رفته رفته قدرت تدریس و اداره امور دانشکده را از او گرفت و بدین سبب چندین سال از این پزشک به آن پزشک و از این بیمارستان به آن بیمارستان در مشهد و تهران در تردد بود. آخرین بار او را در بیمارستان شهناز (قائم کنونی) مشهد نشسته بر تخت بیماری دیدم و بر حالش رقت آوردم که با آن تنومندی و فربهی تن، چگونه تسلیم میله‌های باریک تخت شده بود و از آن همه دوست و آشنا، یکی بر کنارش نبود. مشهور است که بر سبیل مطایبت می‌گفته: "عجیب است که هر چه را ما نمی‌دانیم، دانشجویان نیز نمی‌دانند!" خدایش بیامرزاد.

از دیگر نوادگان مجتهد قاینی می‌توان به دکتر سید محمد موسوی (فرزند جواد ابن ابوتراب) بنیانگذار بسیاری از مدارس حوزهٔ گناباد و کاخک و بجستان در زمان محمد رضا شاه پهلوی، اشاره کرد.

منابع

• بزرگان قاین نوشته: سید محسن سعید زاده
• دائره المعارف قاین (بخش تاریخ) نوشته: سید محسن سعید زاده