نمایش مبدأ برای دیوان حافظ

{{pp-semi-indef|small=yes}}
{{مقاله خوب}}
{{عنوان مورب|noerror|string=دیوان}}
{{جعبه اطلاعات کتاب
| عنوان       = دیوان حافظ
| عنوان اصلی   = دیوان حافظ شیرازی
| تصویر       = File:DivanofHafez3.jpg
| زیرنویس تصویر = صفحهٔ نخست از نسخهٔ خطی دیوان حافظ متعلق به ۱۳۱۷ ه‍.ق
| نویسنده      = [[حافظ]]
| طراح جلد     =
| زبان         = [[زبان فارسی|فارسی]]
| مجموعه       = [[غزل فارسی]]
| موضوع       = [[ادبیات غنایی]]
| سبک        = [[سبک عراقی|عراقی]]
| تاریخ نشر    = سدهٔ هشتم ه‍.ق و پس از آن
| نوع رسانه    = کتاب
| قطع        =
| پس از      = 
| پیش از     = 
|italic title=no
}}
{{حافظ (نوار کناری)}}

'''''دیوان''''' '''حافظ''' کتابی است مشتمل بر همه اشعار باقی‌مانده از [[حافظ]]. بیشترِ این شعرها به [[زبان فارسی]] است، اما اشعار [[تلمیع|ملمع]] (به زبان فارسی و عربی) و یک غزل تمام [[زبان عربی|عربی]] هم در آن به چشم می‌خورد. مهمترین بخش این دیوان، [[غزل|غزلیات]] است. شعرهایی در دیگر قالب‌های شعری مانند [[قطعه (شعر)|قطعه]]، [[قصیده]]، [[مثنوی]] و [[رباعی]] هم در این دیوان هست. هیچ نشانه‌ای مبنی بر نابودی بخش عمده‌ای از اشعار حافظ در دست نیست و علاوه بر این، حافظ در زمان حیاتش شهرت زیادی داشته‌است؛ بنابراین زیاد نبودنِ تعداد شعرهای موجود در دیوان نشان می‌دهد که او شاعر پرکاری نبوده‌است. شمار همهٔ غزل‌هایی که به‌طور کلی مورد پذیرش واقع شده‌اند، کمتر از ۵۰۰ غزل هستند: ۴۹۵ غزل در [[ویرایش قزوینی و غنی]]، ۴۸۶ غزل در [[ویرایش دوم خانلری]] و ۴۸۴ غزل در [[ویرایش سایه]].

''دیوان حافظ''، به احتمال زیاد، نخستین بار پس از مرگ او، توسط [[محمد گلندام]] گردآوری شده‌است. البته بعضی از گزارش‌های تأیید نشده حاکی از آن است که حافظ دیوان خود را در ۷۷۰ ه‍. ق، یعنی بیش از بیست سال قبل از مرگش ویرایش کرده‌است. اما هیچ دست‌نویسی از این نسخه وجود ندارد. چندین نسخهٔ خطی شناخته‌شده در ایران، اروپا و جاهای دیگر موجودند که تاریخ آن‌ها از ربع دوم و سوم سدهٔ پانزدهم میلادی، یعنی از سی تا شصت سال پس از مرگ شاعر است و قابل اطمینان‌ترین آن‌ها کمتر از ۵۰۰ شعر دارند؛ درحالی‌که نسخه‌های بعدتر دارای ۶۰۰ شعر و فراتر از آنند. در سال ۱۹۵۸ [[پرویز ناتل خانلری]] دست‌نویسی متعلق به حدود ۸۱۳ ه‍.ق منتشر کرد که دربردارندهٔ ۱۵۲ شعر در شرایط متنی خوب است. نسخه‌های خطی اشتقاقی، گاهی با شرح‌های فارسی، ترکی یا اردو، در طول چهار سدهٔ بعدی ادامه یافت. اشعارِ حافظ در چهار قالبِ [[مثنوی]]، [[قصیده]]، [[غزل]] و [[قطعه (شعر)|قطعه]] هستند. در شعرِ حافظ از ۲۳ [[وزن شعر فارسی|وزن]] و ۱۰ [[بحر (شعر)|بحرِ]] [[علم عروض|عَروضی]] استفاده شده است.

تا سال ۱۳۶۷ ه‍.ش، ترجمه‌های دیوان یا بخشی از آن به زبان‌های [[زبان اردو|اردو]]، [[زبان پنجابی|پنجابی]]، [[زبان سندی|سندی]]، [[زبان عربی|عربی]]، [[زبان انگلیسی|انگلیسی]] در [[هند]] و [[پاکستان]]، دیوان و گزیدهٔ آن، و تنظیمِ اشعار برای آواز به زبان‌های انگلیسی، [[زبان فرانسه|فرانسه]]، [[زبان آلمانی|آلمانی]]، [[زبان روسی|روسی]]، [[زبان ارمنی|ارمنی]]، [[زبان بلغاری|بلغاری]]، [[زبان چکی|چکی]]، [[زبان چینی|چینی]]، [[زبان دانمارکی|دانمارکی]]، [[زبان هلندی|هلندی]]، [[زبان فنلاندی|فنلاندی]]، [[زبان یونانی|یونانی]]، [[زبان مجاری|مجاری]]، [[زبان ایتالیایی|ایتالیایی]]، [[زبان لاتین|لاتین]]، [[زبان لیتوانیایی|لیتوانیایی]]، [[زبان نروژی|نروژی]]، [[زبان لهستانی|لهستانی]]، [[زبان پرتغالی|پرتغالی]]، [[زبان رومانیایی|رومانیایی]]، [[زبان صربی|صربی]]، [[زبان سوئدی|سوئدی]]، [[زبان اسپانیایی|اسپانیایی]] و [[زبان ترکی استانبولی|ترکی]] در این سال‌ها به‌دست آمده‌است.

به‌گفتهٔ یارشاطر، هیچ شاعرِ ایرانیِ دیگری اینچنین موردِ تجزیه و تحلیل، تفسیر و تعبیرِ بسیار قرار نگرفته‌است. در هیچ شاعرِ فارسیِ دیگری نمی‌توان چنین ترکیبی از تخیلِ بارور، بیانِ ادبی، انتخابِ مناسبِ کلمات و عباراتِ خوش‌آهنگِ ابریشمین را یافت. وی عمیقاً بر گروهِ بعدیِ غزل‌سرایان اثر گذاشت. در فاصلهٔ چهارصدسالهٔ تدوین ''دیوان'' در دههٔ آخر سدهٔ هشتم هجری تا چاپش در [[کلکته]] در سال ۱۲۰۶ ه‍.ق/۱۷۹۱ م، بنابر گزارش کارشناسان و فهرست‌نگاران، این کتاب بیش از هر اثر ادبی دیگر کتابت و نسخه‌برداری شده است. تعداد نسخه‌های خطی ''دیوان حافظ'' حدود ۱۷۰۰ نسخه است که نه تنها در ایران، بلکه در گسترهٔ جغرافیایی [[زبان فارسی]] و در میان همهٔ طبقات اجتماعی و حتی حاکمان پراکنده است و از نظر شمار مخاطبان فارسی‌زبان توانسته بر تمامی آثار بزرگ ادب فارسی پیشی گیرد. آنچه که از اشعارِ حافظ به چاپ رسیده، دربردارندهٔ مجموعه‌های ناقص و کامل، غیرانتقادی و انتقادی، چاپِ سنگی، خوشنویسی‌شده، نسخه‌برگردان و حروف‌چینی چاپی است. تا سال ۱۳۶۷ ه‍.ش دست‌کم ۳۰۰ نسخهٔ چاپی از ''دیوان'' فهرست شده‌اند و پس از آن نیز چاپ‌های بسیارِ دیگری منتشر شده‌اند. اثرگذاریِ حافظ بر زندگیِ ایرانیان را می‌توان در استمرارِ محبوبیتِ اشعارش از نسل‌های گذشته تاکنون و به‌کار رفتنِ این اشعار در گفتگوهای روزمره مشاهده کرد. این جاودانگی و محبوبیت، موجبِ بازتابِ بی‌همتایی در فرهنگ و هنرِ [[فارسی‌زبانان|پارسی‌زبانان]] شده و در آثارِ [[خوشنویسی ایرانی|خوشنویسان]]، [[نگارگری ایرانی|نگارگران]]، [[قالی‌بافی ایران|قالی‌بافان]] و هنرمندانِ بسیاری نمود پیدا کرده‌است.

== گردآوری‌کنندهٔ دیوان و مقدمه‌اش ==
''دیوان حافظ''، به احتمال زیاد، نخستین بار پس از مرگ او، توسط [[محمد گلندام]] گردآوری شده‌است.<ref>{{پک|خرمشاهی|۱۳۹۵|ک=ذهن و زبان حافظ|ص=۲۶۵–۲۶۷}}</ref> البته بعضی از گزارش‌های تأیید نشده حاکی از آن است که حافظ دیوان خود را در ۷۷۰ ه‍. ق، یعنی بیش از بیست سال قبل از مرگش ویرایش کرده‌است. اما هیچ دست‌نویسی از این نسخه وجود ندارد. چندین نسخهٔ خطی شناخته‌شده در ایران، اروپا و جاهای دیگر موجودند که تاریخ آن‌ها از ربع دوم و سوم سدهٔ پانزدهم میلادی، یعنی از سی تا شصت سال پس از مرگ شاعر است و قابل اطمینان‌ترین آن‌ها کمتر از ۵۰۰ شعر دارند، درحالی‌که نسخه‌های بعدتر دارای ۶۰۰ شعر و فراتر از آنند. در سال ۱۹۵۸ [[پرویز ناتل خانلری]] دست‌نویسی متعلق به حدود ۸۱۳ ه‍.ق منتشر کرد که دربردارندهٔ ۱۵۲ شعر در شرایط متنی خوب است. نسخه‌های خطی اشتقاقی، گاهی با شرح‌های فارسی، ترکی یا [[زبان اردو|اردو]]، در طول چهار سدهٔ بعدی ادامه یافت.<ref>{{پک|Wickens|1986|ف=Ḥāfiẓ|ک=Encyclopedia of Islam 2|زبان=en}}</ref>

با توجه به نسخه‌های قدیمیِ به‌دست‌آمده، روشن شده است که جز جامعِ دیوان، [[محمد گلندام]]، چند تنِ دیگر نیز در زمان‌ها و مکان‌های گوناگون این دیوان را گردآورده‌اند. این دیدگاه با توجه به نبودِ مقدمه در بسیاری از نسخه‌های قدیمی، چندگانگی در اندازهٔ غزل‌ها، قصیده‌ها، قطعه‌ها، ساقی‌نامه و ترکیب‌بند، ترتیبِ غزل‌ها و ضبطِ ابیات، [[دستور خط|رسم‌الخط]] و به‌ویژه گردآوریِ نزدیک به ۵۰۰ نسخه از دیوان به‌دستورِ [[فریدون حسین میرزا بایقرا|ابوالفتح فریدون حسین میرزا بایقرا]] (د. ۹۱۵ ه‍.ق) و تدوین و تنفیحِ متنی تصحیح‌شده و پیراسته از دیوان تأیید می‌شود.<ref>{{پک|سجادی|۱۳۹۰|ف=زندگی و روزگار حافظ|ک=دائرةالمعارف اسلامی|ج=۱۹|ص=۵۹۲|رف=دائرةالمعارف۱۹}}</ref> این مقدمه تنها در نسخه‌های هند به‌تاریخ ۸۲۴ ه‍.ق و نیز نسخه‌های ۸۳۶ و ۹۲۱ ه‍.ق و سپس در نسخه‌های جدید با اختلاف‌هایی ریز و درشت دیده می‌شود. این در حالی است که نسخه‌ای بسیار کهن به‌تاریخ ۸۰۳ ه‍.ق — که تنها ۱۱ سال پس از درگذشتِ حافظ کتابت شده است — و هر ۶ نسخهٔ معیارِ کارِ [[محمد قزوینی]] و [[قاسم غنی]] و نیز ۹ نسخه میانِ سال‌های ۸۱۱ تا ۸۲۲ ه‍.ق این مقدمه را ندارند. از سوی دیگر بعید به‌نظر می‌رسد که در میانِ نزدیک به ۵۰۰ نسخهٔ گردآمده به‌دستورِ شاهزادهٔ بایقرایی، مقدمه‌ای چنین بوده باشد اما آن را در متنِ ویراسته نیاورده باشند.<ref>{{پک|سجادی|۱۳۹۰|ف=زندگی و روزگار حافظ|ک=دائرةالمعارف اسلامی|ج=۱۹|ص=۵۹۲|رف=دائرةالمعارف۱۹}}</ref>

نامِ محمد گلندام که نویسندهٔ مقدمه عنوان می‌شود و از نخستین گردآورندگان دیوان هم بوده است، تنها در نسخه‌های تازه‌تر که کهن‌ترین‌شان نسخه‌ای به‌تاریخ ۹۹۴ ه‍.ق و دیگری متعلق به میانه‌های سدهٔ یازدهم هجری قمری است، دیده می‌شود. این نام در این نسخه‌ها پس از جملهٔ «و مسود این اوراق عفا الله عنه ما (عما) سبق» آمده است. هیچ‌یک از نسخه‌های قدیمیِ دارندهٔ این مقدمه، از نامِ محمد گلندام اثری ندارند. ازاین‌رو، محمد قزوینی، اصالتِ این نام را مشکوک دانسته است. در نسخهٔ هند به‌سال ۸۲۴ ه‍.ق پس از پایانِ دیوان و حاشیه‌اش، نامِ کاتب و گردآورندهٔ متن و حواشی، محمد بن سعید بن عبدالله القاری یاد شده است. از سوی دیگر، در جُنگی تهیه‌شده برای [[ابراهیم میرزا|ابوالفتح ابراهیم میرزا]] حاکمِ [[تیموری]]ِ [[فارس (سرزمین)|فارس]]، قصیده‌ای در مدحِ وی آمده که سراینده‌اش محمد گلندام ذکر شده است که این نتیجه را به‌دست می‌دهد شخصی شاعر با این نام بوده است که گویا جامع دیوان و نویسندهٔ مقدمه همو باشد. احتمال دیگر آن است که وی همان محمد بن سعید بن عبدالله القاری، و گلندام لقبش بوده باشد؛ به‌ویژه آنکه عنوانِ «[[قاری]]» نزدیکی‌اش با قرآن و شخصِ حافظ را به ذهن می‌آورد.<ref>{{پک|سجادی|۱۳۹۰|ف=زندگی و روزگار حافظ|ک=دائرةالمعارف اسلامی|ج=۱۹|ص=۵۹۲–۵۹۳|رف=دائرةالمعارف۱۹}}</ref>

مقدمه در یکی از نسخه‌های معیارِ قزوینی و غنی، نزدیک به ۳ صفحه است که در توصیفِ حافظ و شعرش بوده است. این متن در دیگر نسخه‌ها و حتی نسخهٔ قدیمیِ هند دیده نمی‌شود. قزوینی با توجه به نوع و شیوهٔ نگارشِ مطلب، بعید می‌داند که تماماً الحاقی باشد. چنانچه این بخش زدوده شود، جملهٔ پس آن، جملهٔ پیش از آن را کامل می‌کند. ازاین‌رو به‌سختی می‌توان پذیرفت که این بخشْ نوشتهٔ نخستین جامعِ دیوان باشد. با این‌حال و از دیگر سو، اگر این انتساب روشن شود، این نتیجه را به‌دست می‌دهد که شخصِ حافظ از شهرتْ اجتناب می‌ورزیده است. نکتهٔ دیگر در این مقدمه، عنوانِ «شهید» است که به حافظ اطلاق شده است. با آنکه این عنوان در نسخه‌های گوناگون آمده، اما علتِ انتسابش دقیقاً روشن نیست. احتمالی این است که شهید را در معنای اهلِ شهود و شاهد و حاضر و زنده و بصیر آورده‌اند. این معنیِ اخیر، بیت خودِ حافظ را نیز به ذهن می‌آورد: «حضوری گر همی خواهی ازو غایب مشو حافظ/ متیٰ ما تلق من تهوی دع الدنیا و اهملها».<ref>{{پک|سجادی|۱۳۹۰|ف=زندگی و روزگار حافظ|ک=دائرةالمعارف اسلامی|ج=۱۹|ص=۵۹۳|رف=دائرةالمعارف۱۹}}</ref>

== محتوا و ساختار ==
''دیوان حافظ'' کتابی است مشتمل بر همه اشعار باقی‌مانده از حافظ. بیشترِ این شعرها به [[زبان فارسی]] است، اما اشعار [[تلمیع|ملمع]] (به زبان فارسی و عربی) و یک غزل تمام [[زبان عربی|عربی]] هم در آن به چشم می‌خورد. مهمترین بخش این دیوان، [[غزل|غزلیات]] است. شعرهایی در دیگر قالب‌های شعری مانند [[قطعه (شعر)|قطعه]]، [[قصیده]]، [[مثنوی]] و [[رباعی]] هم در این دیوان هست.<ref>{{پک|معین|۱۳۷۵|ک=حافظ شیرین‌سخن|ج=۱|ص=۴۹۸|رف=شیرین۱}}</ref> هیچ نشانه‌ای مبنی بر نابودی بخش عمده‌ای از اشعار حافظ در دست نیست و علاوه بر این، حافظ در زمان حیاتش شهرت زیادی داشته‌است؛ بنابراین زیاد نبودنِ تعداد شعرهای موجود در دیوان نشان می‌دهد که او شاعر پرکاری نبوده‌است. شمار همهٔ غزل‌هایی که به‌طور کلی مورد پذیرش واقع شده‌اند، کمتر از ۵۰۰ غزل هستند: ۴۹۵ غزل در [[ویرایش قزوینی و غنی]]، ۴۸۶ غزل در [[ویرایش دوم خانلری]] و ۴۸۴ غزل در [[ویرایش سایه]]. اصالت رباعیات حافظ مورد تردید جدی است و ازاین‌رو همهٔ رباعیات از ویرایش سایه زدوده شده‌است.<ref>{{پک|de Bruijn|2002|ف=Hafez iii. Hafez’s Poetic Art|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> [[پرویز ناتل خانلری]] دربارهٔ رباعیات حافظ می‌نویسد: «هیچ‌یک از رباعیات منسوب به حافظ چه در لفظ و چه در معنی، ارزش و اعتبار چندانی ندارد و بر قدر و شأن این غزل‌سرا نمی‌افزاید.»<ref>{{پک|ناتل خانلری|۱۳۷۵|ک=دیوان حافظ|ج=۲|ص=۱۰۹۴|رف=ناتل۲}}</ref>

محیط طباطبایی می‌گوید در دستنویس‌های کهن ''دیوان''، نظمی متفاوت از نظم مورد استفادهٔ گلندام وجود دارد؛ به‌گونه‌ای که در این نسخه‌ها بعضی قصیده‌ها در میان غزل‌ها جای دارند، یا قطعه‌هایی پیش یا پس از مثنوی‌ها و یا در میان رباعیات آمده‌اند. نیز ترتیب غزل‌ها برپایهٔ حرف قافیه و حرف نخست غزل یکسان نبوده است. گاهی برای چینش اشعار، حرف آخر از قافیه‌ای را بی توجه به حروف دیگر قافیه و ردیف در نظر می‌گرفته‌اند و سپس به سراغ حرف نخست از مصراع نخست غزل می‌رفته‌اند. درمجموع اسلوبی جامع برای چینش و باب‌بندی اشعار ''دیوان'' حافظ دردست نیست. اما در نسخه‌های دارای مقدمهٔ گلندام، معمولاً باب‌بندی به پنج بخش انجام می‌شود: مقدمه، قصیده‌ها، غزل‌ها، قطعه‌ها، مثنوی‌ها و رباعی‌ها. غزل‌ها نیز برپایهٔ حرف قافیه و حرف نخست از مصراع نخست غزل مرتب شده‌اند. محیط طباطبایی می‌گوید با توجه به اینکه ابتکار ترتیب غزل برپایهٔ حرف نخست مطلع و قافیه در دیوان شعرا متعلق به [[ابوبکر بیستون]] بوده، روشن است که مرتب‌کنندهٔ دیوان حافظ نیز به کار بیستون نظر داشته است.<ref>{{پک|محیط طباطبایی|۱۳۶۷|ک=دربارهٔ حافظ|ص=۱۰۸–۱۱۰}}</ref>

== زبان و سبک ==
=== ویژگی‌های عروضی ===
اشعارِ حافظ در چهار قالبِ [[مثنوی]]، [[قصیده]]، [[غزل]] و [[قطعه (شعر)|قطعه]] هستند. در شعرِ حافظ از ۲۳ [[وزن شعر فارسی|وزن]] و ۱۰ [[بحر (شعر)|بحرِ]] [[علم عروض|عَروضی]] استفاده شده است.<ref>{{پک|زرشکیان|۱۳۹۷|ف=وزن، ردیف، قافیه|ک=دانشنامهٔ حافظ|ج=۴|ص=۲۵۶۵|رف=زرشکیان۱}}</ref>

{{Bar chart/morelabels
| title       = فراوانیِ وزن‌های عروضیِ شعرِ فارسی در ''دیوانِ'' حافظ
| label_type  = وزن
| data_type   = تعداد اشعار
| bar_width   = 35
| width_units = em
| data_max    = ۱۴۰
| label1   = رَمَل مُثَمَّن مَخبون محذوف (فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن)
| data1    = ۱۳۳
| label2   = مُجتَثّ مثمن مخبون محذوف (مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن)
| data2    = ۱۱۵
| label3   = مُضارع مثمن اَخرَب مکفوف محذوف (مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن)
| data3    = ۷۴
| label4   = رمل مثمن محذوف (فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن)
| data4    = ۳۱
| label5   = هَزَج مثمن سالم (مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن)
| data5    = ۲۴
| label6   = هَزَج مُسَدَّس محذوف (مفاعیلن مفاعیلن فعولن)
| data6    = ۲۴
| label7   = مضارع مثمن اخرب (مفعول فاعلاتن مفعول فاعلاتن)
| data7    = ۱۹
| label8   = خفیف مسدس مخبون محذوف (فعلاتن مفاعلن فعلن)
| data8    = ۸
| label9   = رمل مسدس محذوف (فاعلاتن فاعلاتن فاعلن)
| data9    = ۶
| label10   = هزج مثمن اَخرَب مکفوف محذوف (مفعول مفاعیل مفاعیل فعولن)
| data10    = ۵
| label11   = هَزَج مثمن اخرب (مفعول مفاعیلن مفعول مفاعیلن)
| data11    = ۵
| label12   = هَزَج مسدس اخرب مقبوض محذوف (مفعول مفاعلن فعولن)
| data12    = ۵
| label13   = رَجَز مثمن مَطْویّ مخبون (مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن)
| data13    = ۵
| label14   = رمل مثمن مشکول (فعلات فاعلاتن فعلات فاعلاتن)
| data14    = ۳
| label15   = مُتَقارِب مثمن اَثلَم (فعلن فعولن فعلن فعولن)
| data15    = ۳
| label16   = مُنسَرِح مثمن مطویّ منحور (مفتعلن فاعلاتُ مفتعلن فع)
| data16    = ۲
| label17   = رجز مثمن سالم (مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن)
| data17    = ۲
| label18   = مجتث مثمن مخبون (مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن)
| data18    = ۲
| label19   = منسرح مثمن مطوی مکشوف (مفتعلن فاعلان مفتعلن فاعلن)
| data19    = ۱
| label20   = سریع مسدس مطویّ مکشوف (مفتعلن مفتعلن فاعلن)
| data20    = ۱
| label21   = مُقتَضَب مثمن مطویّ مکشوف (فاعلات مفعولن فاعلات مفعولن)
| data21    = ۱
| label22   = متقارب مثمن سالم (فعولن فعولن فعولن فعولن)
| data22    = ۱
| label23   = متقارب مثمن محذوف (فعولن فعولن فعولن فعول)
| data23    = ۲
| col2_label_type = نمایش هجایی
| col2_label1  = UU/__UU/__UU/__UU_
| col2_label2  = UU/_U_U/__UU/_U_U_
| col2_label3  = __U_/U__U/U_U_/U_
| col2_label4  = _U_/__U_/__U_/__U_
| col2_label5  = U/___U/___U/___U___
| col2_label6  = U/___U/___U__
| col2_label7  = __U_/U__/__U_/U__
| col2_label8  = UU/_U_U/__UU_
| col2_label9  = _U_/__U_/__U_
| col2_label10  = __U/U__U/U__U/U__
| col2_label11  = __U/U__/___U/U___
| col2_label12  = __U/_U_U/U__
| col2_label13  = _U_U/_UU_/_U_U/_UU_
| col2_label14  = U_/U_UU/__U_/U_UU__
| col2_label15  = UU/_UU/__U/_UU__
| col2_label16  = _UU_/U_U_/_UU_/_
| col2_label17  = __U__/_U__/_U__/_U_
| col2_label18  = UU/_U_U/__UU/_U_U__
| col2_label19  = _U_/_UU_/U_U_/_UU_
| col2_label20  = _U_/_UU_/_UU_
| col2_label21  = _U_U_/___/U_U/___
| col2_label22  = U/__U/__U/__U__
| col2_label23  = U_U/__U/__U/__U
| col3_label_type = نمونه
| col3_label1  = [[عیب رندان مکن ای زاهد پاکیزه‌سرشت]]
| col3_label2  = [[سر ارادت ما وآستان حضرت دوست]]
| col3_label3  = [[آنان که خاک را به‌نظر کیمیا کنند]]
| col3_label4  = [[سینه مالامال درد است ای دریغا مرهمی]]
| col3_label5  = [[الا یا ایها الساقی ادر کأساً و ناولها]]
| col3_label6  = [[لبش می‌بوسم و در می‌کشم می]]
| col3_label7  = [[با مدعی مگویید اسرار عشق و مستی]]
| col3_label8  = [[خوش خبر باشی ای نسیم شمال]]
| col3_label9  = [[ساقیا برخیز و درده جام را]]
| col3_label10  = [[بی‌مهر رخت روز مرا نور نماندست]]
| col3_label11  = [[می خواه و گل افشان کن از دهر چه می‌جویی]]
| col3_label12  = [[یارم چو قدح به‌دست گیرد]]
| col3_label13  = [[طالع اگر مدد دهد دامنش آورم به کف]]
| col3_label14  = [[که برد به نزد شاهان ز من گدا پیامی]]
| col3_label15  = [[چندان که گفتم غم با طبیبان]]
| col3_label16  = [[روشنی طلعت تو ماه ندارد]]
| col3_label17  = [[آن کیست کز روی کرم با ما وفاداری کند]]
| col3_label18  = [[خیال نقش تو در کارگاه دیده کشیدم]]
| col3_label19  = [[زاهد خلوت‌نشین دوش به میخانه شد]]
| col3_label20  = [[هاتفی از گوشه میخانه دوش]]
| col3_label21  = [[وقت را غنیمت دان آن‌قدر که بتوانی]]
| col3_label22  = [[سلامی چو بوی خوش آشنایی]]
| col3_label23  = [[بیا ساقی آن می که حال آورد]]
}}

=== سبک ===
روزگارِ حافظ هم‌زمان با چیرگیِ [[سبک عراقی|سَبکِ عِراقی]] بر قلمرو ادبِ فارسی بود. سبکِ عراقی به‌مدت ۳۰۰ سال از اوایل سدهٔ هفتم تا اوایل سدهٔ دهمِ هجری قمری و در دوران [[حکومت مغولان در ایران|مغول]] و [[ایلخانان|ایلخانی]] و [[تیموری]] در [[ادبیات فارسی|ادبیاتِ فارسی]] رواج داشت. در حوزهٔ زبان، زبانِ این سبک در همان چهارچوبِ [[ادبیات فارسی کلاسیک|فارسیِ کهن]] و [[سبک خراسانی|سبکِ خراسانی]] است، با این تفاوت که بسیاری ویژگی‌ها کاملاً از میان رفته و جای خود را به ویژگی‌هایی تازه داده‌اند و دیگر ویژگی‌های باقی‌مانده از سبک خراسانی نیز، بسامدی متفاوت با دورانِ کهن دارند. این سبک برای خوانندهٔ امروزی آشناتر است و از واژگانِ اصیلِ فارسی در آن کاسته و بر واژگانِ عربی افزوده شده است. زبانِ این سبک تا حدودی میانِ زبانِ سبکِ خراسانی و زبانِ [[سبک هندی|سبکِ هندی]] است. در حوزهٔ فکری، در این سبکْ معشوق دیگر پَست نیست؛ و مفاهیم و مسائلی دیگر در این سبک مطرح می‌شوند مانند [[وحدت وجود|وحدتِ وجود]]، غلبهٔ [[عشق]] بر [[عقل]]، [[تجلی و ظهور]]، ستایشِ [[شراب]] و [[بیخودی (اصطلاح عرفانی)|بیخودی]]. این سبک برخلافِ سبکِ خراسانی، درونگرا و عشق‌گراست؛ غُلُوّ و [[مبالغه]] در آن بیشتر است؛ [[عرفان]] در آن رواج دارد و بیشتر سراغِ غم را می‌گیرد تا شادی؛ از فراق بیشتر می‌گوید تا وصال؛ آرمان‌گراست؛ به ذهنیت و دنیای درون بیشتر توجه دارد تا عینیت و دنیای بیرون؛ توجهش بیشتر به معارفِ اسلامی است تا حماسهٔ ملی ایران؛ توجه به [[قضا و قدر]] را بر [[اختیار]] و اراده ترجیح می‌دهد؛ زبونی را بیشتر می‌پسندد و معشوق را عالی‌مقام می‌داند؛ و علوم در آن بازتاب دارند. در حوزهٔ ادبی، قالبِ چیره در آن، [[غزل]] است که اندک‌اندک از نظرِ شمارِ ابیات و [[تخلص|تَخَلُّص]]، به وضعیتی ثابت درمی‌آید. [[علم بیان|بَیان]] و [[بدیع|بَدیع]] در این سبک گسترش می‌یابند.<ref>{{پک|شمیسا|۱۳۸۸|ک=سبک‌شناسی شعر|ص=۲۴۶–۲۴۹}}</ref>

سیروس شمیسا می‌گوید سبک غزل حافظ هر دو سطح عاشقانه و عارفانه را با هم دارد و در کنار اینها مدح را هم که کارکرد اصلی قصیده است دربرمی‌گیرد. بدین ترتیب شعر حافظ هر سه جریان عمدهٔ شعر فارسی پیش از او را نمایندگی می‌کند. قهرمان شعر حافظ همزمان معبود و معشوق و ممدوح است. این سه زمینه و ساحت در بیشتر غزل‌های حافظ به‌چشم می‌خورد اما حرکت در محور عمودی اشعار به‌مرور یکی از ساحت‌ها را پررنگ‌تر می‌کند. اینگونه می‌شود که در محور افقی یا همان تک‌تک ابیات، شعر ساحت عرفانی را تداعی می‌کند و در محور عمودی، ساحت عاشقانه، مدحی، دنیوی و قلندری. بدین ترتیب قائلان به عرفانی بودن شعر حافظ، بیشتر به محور افقی شعرش توجه می‌کنند. هرچند ابیات شعر حافظ دارای ارتباط ظریف و نازکی هستند، اما ارتباط در محور افقی و طولی با وحدت موضوع متفاوت است و ارتباط میان ابیات هم گاهی به‌خاطر تداعی واژگان و معانی است. آنچه که وجه شاخص شعر حافظ از دیگر شاعران شعر تلفیقی است، این است که حافظ شاعری سیاسی و مبارز هم هست و برای بیان مسائل اجتماعی روزگارش از ایهام و طنز بهره گرفته است. ازاین‌رو شعرش آکنده از اشاره‌های تاریخی به اوضاع روزگارش است که شاید بسیاری از آن‌ها همچنان نامشخص باشند.<ref>{{پک|شمیسا|۱۳۸۸|ک=سبک‌شناسی شعر|ص=۲۳۲–۲۳۳}}</ref>

حافظ در قلمرو بدیع لفظی، از انواع جناس و سجع و در حیطهٔ بدیع معنوی از انواع ایهام مانند ایهام تناسب، تضاد، ترجمه و تبادر و استخدام بهره می‌برد. حسن تعلیل نیز از دیگر بدایع معنوی است که در اوج ظرافت در شعر حافظ استفاده شده است. در بیان بیشتر از استعاره، تشبیه و سمبل استفاده می‌کند و در کنارش تلمیح و نکات عرفانی و قرآنی در شعرش وجود دارد. دو مشخصهٔ عمدهٔ شعر حافظ ایهام و طنز است. از دیگر ویژگی‌های شعر حافظ فراوانی واژگان دربارهٔ موسیقی، تصرف در سنت‌های ادبی گذشته، خروج از هنجارهای سنتی، ساختارهای متناقض، و ساختار عادی در جملات است.<ref>{{پک|شمیسا|۱۳۸۸|ک=سبک‌شناسی شعر|ص=۲۳۳–۲۴۰}}</ref>

در اثرپذیری حافظ از [[قرآن]] تردیدی نیست، آنچنانکه بیشتر حافظ‌پژوهان بر این باورند که مهم‌ترین دلیل تخلص وی به «حافظ»، حافظ قرآن بودن است. اثرگذاری قرآن بر شعر حافظ از دو منظرِ صورت و معنا قابل بررسی است. در حوزهٔ صورت یا ساختار، مهم‌ترین ویژگی شعر حافظ یعنی استقلال ابیات، بیش از هر چیز اثرپذیرفته از سُوَر و آیات قرآن است. به‌گفتهٔ [[آرتور آربری]]، قرآن‌شناس و حافظ‌شناس انگلیسی، این ویژگیْ انقلاب حافظ در غزل است. حافظ برای بیان مضمون‌های گوناگون در یک غزل چنین روشی برگزید. سبک شعر حافظ به‌مانند قرآن، حجمی–حلقوی با سیری دوری و دایره‌ای است که در اطراف گسترده می‌شود. [[گوته]] نیز شعر حافظ را [[سیال|سیّال]] خوانده بود و [[جوزف فون هامر|هامر پورگشتال]] آن را به گردن‌بندی مروارید با رشته‌ای نادیدنی تشبیه کرده‌است. مقایسهٔ غزل‌های حافظ با قصیده‌ها و مثنوی‌هایش — که در برابر غزل‌ها منسجم‌ترند — این نتیجه را به‌دست می‌دهد که قصاید و مثنوی‌های حافظ از جنبهٔ هنری و تأثیر، بهتر از غزل‌هایش نیستند.<ref>{{پک|خرمشاهی|۱۳۹۰|ف=حافظ|ک=دائرةالمعارف اسلامی|ج=۱۹|ص=۶۳۶|رف=دائرةالمعارف۱۹}}</ref> ازاین‌رو استقلال ظاهری ابیات و انسجام درونی آن‌ها به‌مانند قرآن، آن‌ها را بی‌نظیر کرده‌است. حافظ چنانکه قرآن در یک سوره به بسیاری از موضوعات و مفاهیم می‌پردازد، در یک غزل چندبیتی، گستره‌ای وسیع از حکمت و معنا را می‌گنجاند. این ناپیوستگی برون و پیوستگی درون، هم دربارهٔ قرآن و هم برای غزل‌های حافظ از آغاز ظهور هریک مورد پرسش و بحث بوده‌است. پیرامون غزل‌های حافظ این موضوع از روزگارِ خود حافظ مطرح بوده‌است و شاه شجاع بر این ویژگی بر حافظ خرده گرفت و آن را «خلاف طریقت بُلَغا» دانست؛ که با پاسخ هوشمندانهٔ حافظ مبنی بر «شهرت شعر حافظ در آفاق و پای بیرون ننهادن نظم حریفان از دروازهٔ شیراز» مواجه شد.<ref>{{پک|خرمشاهی|۱۳۸۶|ف=حافظ|ک=دانشنامهٔ زبان|ج=۲|ص=۶۵۴|رف=دزا}}</ref><ref>{{پک|خرمشاهی|۱۳۹۰|ف=حافظ|ک=دائرةالمعارف اسلامی|ج=۱۹|ص=۶۳۶–۶۳۷|رف=دائرةالمعارف۱۹}}</ref> حافظ از این ویژگی شعر خویش و تفاوتش با سروده‌های دیگر شاعران آگاه بود، بدان‌گونه که هر بیت خویش را «بیت‌الغزل» می‌نامد و با اشاره به نو بودن سبک خویش، آن را نتیجهٔ لطفی خداداد می‌داند. اما در حوزهٔ معنی یا محتوا نیز بسیاری از معانی شعر حافظ از مفاهیم قرآن سرچشمه گرفته‌است. حافظ به سه گونه از این معانی بهره گرفته‌است: ۱. [[ترجمه]]: [[آرایه‌های ادبی|صنعتی]] در [[بدیع]] است و به آن معناست که بیتی عربی به فارسی یا بیتی فارسی به عربی ترجمه و معنا شود. در ترجمهٔ آیات قرآن در قالب شعر نیز این صنعت به‌کار می‌رود. ۲. [[اقتباس ادبی|اقتباس]]: یعنی تمام یا بیشتر متن آیه یا حدیثی با همان صورت در شعر بیاید. ۳. [[تلمیح]]: به معنای اشاره به داستان، مَثَل یا شعری است و شامل داستان‌های قرآنی نیز می‌شود.<ref>{{پک|خرمشاهی|۱۳۹۰|ف=حافظ|ک=دائرةالمعارف اسلامی|ج=۱۹|ص=۶۳۷–۶۳۸|رف=دائرةالمعارف۱۹}}</ref>

دربارهٔ اثرپذیری حافظ در زمینهٔ دانش‌های قرآنی، آگاهی‌های زیادی در دست نیست؛ [[محمد گلندام]] در مقدمهٔ خویش بر دیوان، حافظ را در گروه عالمان و اشتغال‌داران به علوم دینی دانسته و او را «عمدهٔ افاضل علما» در روزگار خویش معرفی نموده است. خود حافظ در ابیاتی به حفظ قرآنش در «چارده [[قاریان هفتگانه|روایت]]» و «اندر سینه داشتن» اشاره می‌کند. نیز [[دولتشاه سمرقندی|دولتشاه]]، حافظ را «در علم قرآن بی‌نظیر» خوانده است. در تشبیهات شعر حافظ، پیوند وی با فضای علوم قرآنی به‌روشنی منعکس شده‌است. جز عنوان «حافظ»، دیگر لقبی که به‌گزارش دولتشاه «اکابر او را نام کرده‌اند»، «لسان‌الغیب» است؛ چراکه اشعار حافظ را ثمرهٔ واردات غیبی و حالاتِ فراتر از توان بشری می‌دانستند. این دو لقب برای حافظ در طول تاریخ پایدار ماند و فراتر از گفتگوها برای چیستی این دو لقب، فهم تاریخی همگانی از این دو عنوان در طی سده‌ها، با خواندن شعر حافظ استواری و معنا یافت. برای بیشتر خوانندگان شعر حافظ، او حافظ قرآن و عالمی بود که درکی رندانه از دین و قرآن داشت و تلاش داشت تا روح معارف قرآنی را در کالبَدی دگرگونه و با ظاهر شعری [[غزل|تغزلی]] به مخاطبانش معرفی، و آنان را با نگاهی تازه به قرآن و مسلمانی آشنا کند. همین بُعد شخصیتی او بود که خوانندگانش را بر آن داشت تا او را زبان غیب بدانند و بنامند و همین درک از دیوان حافظ نیز سبب شد تا به‌مانند [[تفأل]] بر قرآن، [[فال حافظ|فال]] بر دیوان حافظ نیز شکل بگیرد و ارزشمند شود.<ref>{{پک|پاکتچی|۱۳۹۰|ف=حافظ|ک=دائرةالمعارف اسلامی|ج=۱۹|ص=۶۳۹|رف=دائرةالمعارف۱۹}}</ref>

== ابیات الحاقی ==
[[پرونده:DivanofHafez7.jpg|بندانگشتی|چپ|غزلِ الحاقی با مطلعِ «ز گریه مردم چشمم نشسته در خون است» در نسخه‌ای از ''دیوانِ'' حافظ به‌خطِّ [[سلطان‌علی مشهدی|سلطانعلی مشهدی]] با حاشیهٔ افزوده متعلق به دورهٔ [[امپراتوری گورکانی|گورکانیِ]] هند]]
طبق پژوهش‌های انجام‌شده در سال‌های اخیر دربارهٔ دیوان حافظ، متونِ تصحیحیِ دیوان نسبت به سایر متون اصالتِ بیش‌تری دارد اما همچنان بدون شعرِ الحاقی نیست. این اشعار به دلایلِ گوناگونی به دیوان راه پیدا کرده‌اند:

* '''دستهٔ اول'''
اشعاری که به خطِّ حافظ از سوی جامعانِ دیوانش به‌خاطر عدمِ تلاشِ شخصِ حافظ برای گردآوریِ اشعارش به دیوان افزوده شده است.<ref>{{پک|ضیاء|۱۳۹۷|ف=اشعار الحاقی دیوان حافظ|ک=دانشنامهٔ حافظ|ج=۱|ص=۱۷۸|رف=ضیاء۱۰}}</ref>
* '''دستهٔ دوم'''
گروهی از اشعار است که متعلق به همشهری‌های حافظ و یا بعضی شاعرانِ معاصرش بوده و واردِ دیوانِ او شده است.<ref>{{پک|ضیاء|۱۳۹۷|ف=اشعار الحاقی دیوان حافظ|ک=دانشنامهٔ حافظ|ج=۱|ص=۱۷۹|رف=ضیاء۱۰}}</ref>
* '''دستهٔ سوم'''
این گروه از درهم‌آمیزیِ اشعار به‌خاطرِ وجودِ تخلص‌های یکسان و یا مشابه است. لقبِ «حافظ» نیز در طولِ تاریخ بسیار فراگیر بوده است و شاعرانِ بسیاری با این نام وجود داشتند اما هیچ‌کدام از هم‌نامانِ حافظ، به لحاظِ سطحِ بلاغت و اشعار، در درجه‌ای نبودند که با وی اشتباه گرفته شوند. بااین‌حال باز هم تعدادِ اندکی از اشعارِ حافظانِ دیگر به دیوان راه یافته است.<ref>{{پک|ضیاء|۱۳۹۷|ف=اشعار الحاقی دیوان حافظ|ک=دانشنامهٔ حافظ|ج=۱|ص=۱۷۹|رف=ضیاء۱۰}}</ref>
* '''دستهٔ چهارم''' 
مربوط به اشعاری است که در نسخه‌های قدیمیِ دیوانِ حافظ وجود ندارد و بعداً از سوی افرادِ مختلف به دیوان افزوده شده و شاملِ اشعارِ عادی تا قصایدِ مذهبی است که پس از فراگیر شدنِ تشیّع با اهدافِ دینی وارد دیوان شده‌اند. همهٔ این اشعار احتمالاُ به‌خاطرِ نبودنِ اشعارِ مشابه در دیوانِ حافظ بعداً افزوده شده‌اند.<ref>{{پک|ضیاء|۱۳۹۷|ف=اشعار الحاقی دیوان حافظ|ک=دانشنامهٔ حافظ|ج=۱|ص=۱۷۹|رف=ضیاء۱۰}}</ref>
* '''دستهٔ پنجم''' 
اشعاری که پس از مشهور شدنِ دیوانِ حافظ، برای بیشتر دیده شدن و یا شباهت به اشعارِ حافظ، به دیوان افزوده شده‌اند.<ref>{{پک|ضیاء|۱۳۹۷|ف=اشعار الحاقی دیوان حافظ|ک=دانشنامهٔ حافظ|ج=۱|ص=۱۷۹|رف=ضیاء۱۰}}</ref>
* '''دستهٔ ششم''' 
فارغ از همهٔ این‌ها در دیوانِ حافظ موارد بسیاری دیده می‌شود که کاتبانی که خود طبعی داشته‌اند، بنا به تشخیصِ خویش مبنی بر کاستیِ قافیه‌ای در برخی جاها، خود بیتی سراییده و به آن غزل اضافه می‌کردند؛ چنانکه در طبع‌های ذوقی مثل انجوی، قدسی و پژمان می‌توان دید.<ref>{{پک|ضیاء|۱۳۹۷|ف=اشعار الحاقی دیوان حافظ|ک=دانشنامهٔ حافظ|ج=۱|ص=۱۷۹|رف=ضیاء۱۰}}</ref>
* '''دستهٔ هفتم'''
آخرین دسته نیز متعلق به ابیاتی است که پس از فراگیریِ دیوانِ حافظ، به هدفِ کامل کردنِ دیوان و برای خالی نماندنِ بعضی حروفِ پایانیِ قوافی به دیوان وارد شده‌اند. مثلاً چون با قافیه‌های «صاد» و «ضاد» و «ط» و «ظ» در دیوانِ حافظ شعری وجود نداشت، کاتبان اشعاری را به آن افزوده‌اند.<ref>{{پک|ضیاء|۱۳۹۷|ف=اشعار الحاقی دیوان حافظ|ک=دانشنامهٔ حافظ|ج=۱|ص=۱۸۰|رف=ضیاء۱۰}}</ref>

{| class="wikitable" style="margin-bottom: 10px;" width="100%"
| colspan="7" style="background: #9ccbe2 none repeat scroll 0% 0%; text-align: center;" |'''ابیاتِ الحاقیِ ''دیوانِ'' حافظ'''
|-
! style="background-color: #e6e6e6;" width="5%" | ردیف
! style="background-color: #e6e6e6;" width="40%" | ابیات یا غزل
! style="background-color: #e6e6e6;" width="55%" | توضیحات
|-
| colspan="3" style="background: #eaecf0 none repeat scroll 0% 0%; text-align: center;" | دستهٔ اول
|-
| align="center" | ۱
| align="center" | رباعی مشهور [[کمال‌الدین اسماعیل]]:{{سخ}}{{شعر}}{{ب|امشب ز غمت میان خون خواهم خفت|وز بستر عافیت برون خواهم خفت}}{{پایان شعر}}
| این شعر در بسیاری از نسخه‌های قدیمیِ دیوان وجود دارد اما اصالتاً متعلق به نسخه‌هایی از دیوانِ کمال‌الدین اسماعیل — از جمله در نسخهٔ چستربیتی به‌تاریخِ ۶۹۹ ه‍.ق — است که پیش از حیات حافظ نوشته شده است.<ref>{{پک|ضیاء|۱۳۹۷|ف=اشعار الحاقی دیوان حافظ|ک=دانشنامهٔ حافظ|ج=۱|ص=۱۷۸–۱۷۹|رف=ضیاء۱۰}}</ref>
|-
| align="center" | ۲
| align="center" | تک‌بیت:{{سخ}}{{شعر}}{{ب|تمنای من از عمر و جوانی|وصال توست وانگه زندگانی}}{{پایان شعر}}
| این شعر نیز به‌اشتباه در ضمنِ اشعارِ حافظ آمده و [[پرویز ناتل خانلری]] نیز به نقل از دو نسخهٔ قدیمی آن را در تصحیحِ خود آورده است؛ اما این شعر اصالتاً متعلق به [[خسرو و شیرین]]ِ [[نظامی گنجوی|نظامی]] است.<ref>{{پک|ضیاء|۱۳۹۷|ف=اشعار الحاقی دیوان حافظ|ک=دانشنامهٔ حافظ|ج=۱|ص=۱۷۹|رف=ضیاء۱۰}}</ref>
|-
| colspan="3" style="background: #eaecf0 none repeat scroll 0% 0%; text-align: center;" | دستهٔ دوم
|-
| align="center" | ۳ و ۴
| align="center" | دو غزل:{{سخ}}{{شعر}}{{ب|گفتم که خطا کردی و تدبیر نه این بود|گفتا چه توان کرد که تقدیر چنین بود}}{{پایان شعر}}
و
{{شعر}}{{ب|برو به کار خود ای واعظ این چه فریادست|مرا فتاد دل از ره تو را چه افتادست}}{{پایان شعر}}
| متعلق به [[کلیات سلمان ساوجی|کلیاتِ]] [[سلمان ساوجی]]<ref>{{پک|ضیاء|۱۳۹۷|ف=اشعار الحاقی دیوان حافظ|ک=دانشنامهٔ حافظ|ج=۱|ص=۱۷۹|رف=ضیاء۱۰}}</ref>
|-
| align="center" | ۵ و ۶
| align="center" | دو غزل:{{سخ}}{{شعر}}{{ب|ز گریه مردم چشمم نشسته در خون است|ببین که در طلبت حال مردمان چون است}}{{پایان شعر}}
و
{{شعر}}{{ب|المنة لله که در میکده باز است|زان رو که مرا بر در او روی نیاز است}}{{پایان شعر}}
| متعلق به [[دیوان حیدر شیرازی|دیوان]] [[حیدر شیرازی]]<ref>{{پک|ضیاء|۱۳۹۷|ف=اشعار الحاقی دیوان حافظ|ک=دانشنامهٔ حافظ|ج=۱|ص=۱۷۹|رف=ضیاء۱۰}}</ref>
|-
| colspan="3" style="background: #eaecf0 none repeat scroll 0% 0%; text-align: center;" | دستهٔ سوم
|-
| align="center" | ۷
| align="center" | غزل:{{سخ}}{{شعر}}{{ب|لطف باشد گر نپوشی از گداها روت را|تا به کام دل ببیند دیدهٔ ما روت را}}{{پایان شعر}}
| این غزل را شاعری اهل تبریز به نام حافظ شانه‌تراش که به حافظ طراقچی  تخلص داشته سروده است.<ref>{{پک|ضیاء|۱۳۹۷|ف=اشعار الحاقی دیوان حافظ|ک=دانشنامهٔ حافظ|ج=۱|ص=۱۷۹|رف=ضیاء۱۰}}</ref>
|-
| colspan="3" style="background: #eaecf0 none repeat scroll 0% 0%; text-align: center;" | دستهٔ چهارم
|-
| align="center" | ۸
| align="center" | قصیده:{{سخ}}{{شعر}}{{ب|پس از حمدِ خداوندی که بی‌مثل است و بی‌همتا|ثنا و نعت پیغمبر کنم از جان و دل انشا}}{{پایان شعر}}
| 
|-
| align="center" | ۹
| align="center" | قصیده:{{سخ}}{{شعر}}{{ب|از بعدِ توحید خدا وز بعدِ نعتِ مصطفی|مدحِ امام و پیشوا ای دل بپا کن دایما}}{{پایان شعر}}
| 
|-
| align="center" | ۱۰
| align="center" | قصیده:{{سخ}}{{شعر}}{{ب|مقدّری که ز آثارِ صنع کرد اظهار|سپهر و مهر و مَه و سال و [ماه و]لیل و نهار}}{{پایان شعر}}
| 
|-
| colspan="3" style="background: #eaecf0 none repeat scroll 0% 0%; text-align: center;" | دسته‌ٔ پنجم
|-
| align="center" | ۱۱
| align="center" | غزل:{{سخ}}{{شعر}}{{ب|این چه شوری است که در دور قمر می‌بینم|همه آفاق پر از فتنه و شر می‌بینم}}{{پایان شعر}}
| 
|-
| align="center" | ۱۲
| align="center" | غزل:{{سخ}}{{شعر}}{{ب|کارم ز دور چرخ به سامان نمی‌رسد|خون شد دلم ز درد و به درمان نمی‌رسد}}{{پایان شعر}}
| 
|-
| colspan="3" style="background: #eaecf0 none repeat scroll 0% 0%; text-align: center;" | دسته‌ٔ ششم
|-
| align="center" | ۱۳
| align="center" | غزل:{{سخ}}{{شعر}}{{ب|روضه خلد برین خلوت درویشان است|مایه محتشمی خدمت درویشان است}}{{پایان شعر}}
| در تصحیح‌های معتبر دارای ۱۲ بیت است اما در طبعِ مجاهد با ۱۶ بیت آمده است.<ref>{{پک|ضیاء|۱۳۹۷|ف=اشعار الحاقی دیوان حافظ|ک=دانشنامهٔ حافظ|ج=۱|ص=۱۷۹|رف=ضیاء۱۰}}</ref>
|-
| align="center" | ۱۴ و ۱۵
| align="center" | دو تک‌بیت:{{سخ}}{{شعر}}{{ب|بگذرد این روزگار تلخ‌تر از زهر|بار دگر روزگار چون شکر آید}}{{پایان شعر}}
و
{{شعر}}{{ب|عقاب جور گشوده‌است بال بر همه شهر|کمان گوشه‌نشینی و تیر آهی نیست}}{{پایان شعر}}
| بعضی از این بیت‌ها به شهرت زیادی هم رسیده‌اند.<ref>{{پک|ضیاء|۱۳۹۷|ف=اشعار الحاقی دیوان حافظ|ک=دانشنامهٔ حافظ|ج=۱|ص=۱۷۹–۱۸۰|رف=ضیاء۱۰}}</ref>
|-
| colspan="3" style="background: #eaecf0 none repeat scroll 0% 0%; text-align: center;" | دستهٔ هفتم
|-
| align="center" | ۱۶
| align="center" | {{شعر}}{{ب|نیست کس را ز کمند سر زلف تو خلاص|می‌کُشی عاشقِ مسکین و نترسی ز قصاص}}{{پایان شعر}}
| 
|-
| align="center" | ۱۷
| align="center" | {{شعر}}{{ب|حُسن و جمالِ تو جهان جمله گرفت و طول و عرض|شمس و فلک خجل شده از رخ خوب ماه ارض}}{{پایان شعر}}
|
|-
| align="center" | ۱۸
| align="center" | {{شعر}}{{ب|گرد عذار یار ما، تا بنوشت دور خط|ماهِ فلک ز روی او راست فتاد در غلط}}{{پایان شعر}}
|
|-
| align="center" | ۱۹
| align="center" | {{شعر}}{{ب|ز چشم بد رخ خوبِ تو را خداحافظ|که کرد جمله نکویی به جای ما حافظ}}{{پایان شعر}}
| 
|}

== انتشار ==
=== نسخه‌ها ===
در فاصلهٔ چهارصدسالهٔ تدوین ''دیوان'' در دههٔ آخر سدهٔ هشتم هجری تا چاپش در [[کلکته]] در سال ۱۲۰۶ ه‍.ق/۱۷۹۱ م، بنابر گزارش کارشناسان و فهرست‌نگاران، این کتاب بیش از هر اثر ادبی دیگر کتابت و نسخه‌برداری شده است.<ref>{{پک|نیساری|۱۳۸۶|ف=حافظ|ک=دانشنامهٔ زبان|ج=۲|ص=۶۵۵|رف=دزا}}</ref> نخستین نسخهٔ بازنگری‌شدهٔ تاریخی، که مدت‌ها به‌عنوان منبعی موثق از زندگی حافظ پذیرفته شده بود، متعلق به [[احمد سودی|سودی]]، مترجم اهل عثمانی (درگذشته ۱۰۰۰ ه‍.ق) بود. او یک بار متهم شد که یک یا دو شعر در همدردی با شیعه را از بین برده‌است، اما پژوهش‌های مدرن با ناکامی در پیدا کردن این اشعار در نسخه‌های خطی اولیه و کمترین گمان در تشیع حافظ، او را تبرئه کرده‌است. این بازنگری به‌عنوان پایه‌ای برای یک نسخه بلند برجستهٔ دیگر و در سه جلد شامل ۶۹۲ شعر از [[هرمان بروکهاوس]] در نظر گرفته شد. در اواخر سدهٔ هجدهم و اوایل سدهٔ نوزدهم میلادی، توجهی بسیار گسسته و غیرحرفه‌ای به حافظ در میان اروپایی‌ها — و بیشتر بریتانیایی و فرانسوی — دیده شد؛ اما نقطهٔ عطف، چاپ متونی در یک نسخهٔ چاپی در کلکته به‌سال ۱۷۹۱ م و دربردارندهٔ ۷۲۵ شعر بود که با نام آپ‌جان همراه بود؛ این ویرایش هم برپایهٔ نسخه‌های خطی متأخر و بیشتر بر روی بازنگری سودی استوار بود؛ مقدمهٔ آن بیشترِ مطالب مربوط به زندگی‌نامهٔ سنتی را پوشش می‌داد. [[جوزف فون هامر]] در سال ۱۸۱۲–۱۳ ترجمه‌ای سترگ به زبان آلمانی و منثور از ''دیوان حافظ'' تهیه کرد که [[گوته]] هنگامی‌که [[دیوان غربی-شرقی|دیوان غربی–شرقی]] را می‌نوشت، با آن آشنا شده بود. بین سال‌های ۱۸۵۸ تا ۱۸۶۴ م، یعنی تقریباً همزمان با نسخهٔ بروک‌هاس که در بالا ذکر شد و با استفاده از منابع مشابه، [[فینتسنتس روزنتسوایگ فون شواناو]] نسخهٔ سه جلدی دیگری از متن را به‌همراه ترجمه‌ای بسیار ماهرانه از یک بیت به زبان آلمانی منتشر کرد.<ref>{{پک|Wickens|1986|ف=Ḥāfiẓ|ک=Encyclopedia of Islam 2|زبان=en}}</ref>

==== دست‌نویس ====
{{اصلی|دست‌نویس‌های دیوان حافظ}}
تعداد نسخه‌های خطی ''دیوان حافظ'' حدود ۱۷۰۰ نسخه است که نه تنها در ایران، بلکه در گسترهٔ جغرافیایی [[زبان فارسی]] و در میان همهٔ طبقات اجتماعی و حتی حاکمان پراکنده است و از نظر شمار مخاطبان فارسی‌زبان توانسته بر تمامی آثار بزرگ ادب فارسی پیشی گیرد. بسیاری از این دست‌نویس‌ها سفارش از سوی رجال سیاسی حتی در خارج از محدودهٔ جغرافیایی ایران امروزی بوده‌اند، شخصیت‌هایی مانند [[پیربداق پسر جهانشاه|پیر بوداق آق‌قویونلو]] فرزند بزرگ [[جهانشاه]]، [[سلطان سلیمان عثمانی]]، [[شاهزاده مصطفی|سلطان مصطفی عثمانی]]، [[ابوالغازی بهادرخان|معزالدوله ابوالغازی بهادرخان]] و [[سلطان بهادرخان|ابوالفتح سلطان بهادرخان]] از حاکمان بخارا و [[محمد شریف بغدادی]]. دست‌نویس‌های ''دیوان حافظ'' یا مستقلند یا بخشی از [[جنگ (مجموعه)|جُنگ]]، [[سفینه (کتابت)|سفینه]] یا مجموعه. بنابر فهرست‌های موجود، شمار این نسخه‌ها در کتابخانه‌های ایران و در مقایسه با دیگر آثار سترگ ادب فارسی، در جایگاه نخست است و پس از آن، آثار نامدارانی چون [[فردوسی]]، [[مولوی]]، [[سعدی]]، [[نظامی گنجوی|نظامی]]، [[عطار]] و [[سنایی]] قرار دارند.<ref>{{پک|میرانصاری|۱۳۹۰|ف=حافظ|ک=دائرةالمعارف اسلامی|ج=۱۹|ص=۷۳۷–۷۳۸|رف=دائرةالمعارف۱۹}}</ref><ref group="یادداشت">باید در نظر داشت که شمار دست‌نویس‌های مشاهیری چون فردوسی، سنایی و عطار که هم در [[خراسان بزرگ]] و هم پیش از سدهٔ هفتم هجری می‌زیسته‌اند، بسیار بیشتر از آنچه هست باید باشد؛ اما [[حمله مغول به ایران|حملهٔ مغول و تاتار]] به خراسان بزرگ سبب نابودی بسیاری از این آثار دست‌نویس شد. ببینید: {{پک|میرانصاری|۱۳۹۰|ف=حافظ|ک=دائرةالمعارف اسلامی|ج=۱۹|ص=۷۳۸|رف=دائرةالمعارف۱۹}}</ref> تعداد نسخه‌های خطی ''دیوان'' در جغرافیای ایران امروزی، ۵۳۹ نسخه است و با افزودن نسخه‌های فهرست‌شده در [[کتابخانه مجلس|کتابخانهٔ مجلس]]، از ۵۵۰ نسخه فراتر می‌رود. درحالی‌که شمار دست‌نویس‌ها در گسترهٔ [[ایران بزرگ|ایران فرهنگی]] و زبان فارسی به دو برابر این تعداد و نزدیک به ۱۱۰۰ نسخه می‌رسد. در میان این نسخه‌ها، بیشترین تعداد نسخه متعلق به [[شبه‌قاره هند|شبه‌قارهٔ هند]] با ۵۹۵ نسخه و شامل ۳۲۵ نسخه در [[پاکستان]] و ۲۷۰ نسخه در [[هند]] است. شمار دست‌نویس‌های ''دیوان'' در [[آسیای میانه]] و [[آسیای صغیر]] نیز جالب توجه است. تنها در سه کشور آسیای میانه شامل [[ترکمنستان]]، [[ازبکستان]] و [[تاجیکستان]]، حدود ۳۶۰ نسخه و در [[امپراتوری عثمانی|جغرافیای عثمانی]] و [[بالکان|حوزهٔ بالکان]] نیز نزدیک به ۱۵۰ نسخه موجود است. با به‌شمار آوردن نسخه‌های کتابخانه‌های اروپا و آمریکا، تعداد کل این نسخه به حدود ۱۷۰۰ نسخه می‌رسد. به‌خاطر وضعیت ویژهٔ اجتماعی و امنیتی [[افغانستان]]، از تعداد نسخه‌ها در آن کشور آمار دقیقی در دسترس نیست. بااین‌حال، این موضوع به معنی نبود نسخه‌های خطی دیوان در این کشور نیست، چنانکه گزارش شده که در سال ۹۰۷ ه‍.ق یعنی ۱۱۵ سال پس از درگذشت حافظ، تنها در [[هرات]] ۵۰۰ نسخه موجود بوده است. این نسخه‌ها به‌دستور [[ابوالفتح فریدون حسین بهادرخان]] و توسط عالمان هرات گردآوری شده بوده تا با مقابلهٔ آن‌ها، تصحیحی واحد از دیوان ارائه دهند.<ref>{{پک|میرانصاری|۱۳۹۰|ف=حافظ|ک=دائرةالمعارف اسلامی|ج=۱۹|ص=۷۳۸|رف=دائرةالمعارف۱۹}}</ref>

==== چاپی ====
{{اصلی|نسخه‌های دیوان حافظ}}
سدهٔ بیستم میلادی، دوران تولد جدی دوبارهٔ حافظ‌شناسی در ایران بود. پژوهش‌های بنیادی قاسم غنی در این زمان انجام شد، اما برخی از دانش‌پژوهان برجستهٔ فارسی امروز وجود دارند که مقالاتی مهم در این زمینه ندارند. به‌طور خاص، سه نسخه مورد توجه قرار می‌گیرند: ازجمله [[نسخهٔ عبدالرحیم خلخالی]]، چاپ به‌سال ۱۹۲۷ م در تهران و دارای ۴۹۵ شعر، برپایهٔ دست‌نویس ۸۲۸ ه‍. ق، اما با خطاهایی رتبه‌اش تنزل یافت؛ [[نسخهٔ حسین پژمان]]، چاپ به‌سال ۱۹۳۶ م در تهران و دارای ۹۹۴ شعر که بسیاری از آن‌ها مشکوک عنوان شده‌اند؛ و [[نسخهٔ محمد قزوینی و قاسم غنی]] چاپ به‌سال ۱۹۴۱ م در تهران و دارای ۵۷۶ شعر که علمی‌ترین نسخه و قابل اعتمادترین آن‌ها تاکنون و برپایهٔ برخی از نسخه‌های بسیار قدیمی و دارای مقدمهٔ خوبی است اما ساختار انتقادی ندارد. همچنین نسخه‌ای جدید برپایهٔ نسخه‌های بسیار اولیه، توسط [[هلموت ریتر]] تهیه شده‌است.<ref>{{پک|Wickens|1986|ف=Ḥāfiẓ|ک=Encyclopedia of Islam 2|زبان=en}}</ref>

آنچه که از اشعارِ حافظ به چاپ رسیده، دربردارندهٔ مجموعه‌های ناقص و کامل، غیرانتقادی و انتقادی، چاپِ سنگی، خوشنویسی‌شده، نسخه‌برگردان و حروف‌چینی چاپی است. در ''[[کتابشناسی حافظ]]'' گردآوریِ [[مهرداد نیکنام (نویسنده)|مهرداد نیکنام]] به‌سال ۱۳۶۷، ۳۰۰ ''دیوانِ'' چاپی و در کتابشناسیِ ''[[حافظ‌پژوهان و حافظ‌پژوهی]]'' گردآوریِ [[ابوالقاسم رادفر]] به‌سال ۱۳۶۸ ه‍.ش، ۲۲۵ ''دیوانِ'' چاپی فهرست شده‌اند و پس از آن نیز چاپ‌های بسیارِ دیگری منتشر شده‌اند.<ref>{{پک|خرمشاهی|۱۳۸۶|ف=حافظ|ک=دانشنامهٔ زبان|ج=۲|ص=۶۵۸|رف=دزا}}</ref>

== اثرگذاری‌ها ==
{{اصلی|اثرگذاری‌های حافظ}}
[[پرونده:Goethe 1819 West-östlicher Divan.jpg|بندانگشتی|چپ|نسخه‌ای از ''[[دیوان غربی–شرقی]]ِ'' [[یوهان ولفگانگ فون گوته|گوته]] به‌سال ۱۸۱۹ م]]
یارشاطر می‌گوید هیچ شاعرِ ایرانیِ دیگری اینچنین موردِ تجزیه و تحلیل، تفسیر و تعبیرِ بسیار قرار نگرفته‌است. در هیچ شاعرِ فارسیِ دیگری نمی‌توان چنین ترکیبی از تخیلِ بارور، بیانِ ادبی، انتخابِ مناسبِ کلمات و عباراتِ خوش‌آهنگِ ابریشمین را یافت. وی عمیقاً بر گروهِ بعدیِ غزل‌سرایان اثر گذاشت.<ref>{{پک|Yarshater|2002|ف=Hafez i. An Overview|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> 

از گستره‌های نفوذ و اثرگذاری شعر حافظ، مناطق کردنشین ایران، عراق، ترکیه و سوریه است. از نخستین دورهٔ ادبیات کردی تاکنون زبان فارسی بیشترین اثر را بر زبان کردی گذاشته است و در این میان حافظ بیشترین سهم را دارد. حافظ در مهمانی‌های جشن و شب‌نشینی‌های کردی حضور داشته و دارد. و کردها در تصمیم‌گیری‌های مهم زندگی خویش به فال حافظ پناه می‌بردند و بر این باور بودند که حافظ بهترین راه را نشان می‌دهد. شاعران کُرد بسیاری ابیاتی از حافظ را در اشعار خود تضمین کرده‌اند و یا اشعاری را با تأثیر از غزلیات وی سروده‌اند.<ref>{{پک|شمس|۱۳۹۰|ف=ادبیات کردی|ک=دائرةالمعارف اسلامی|ج=۱۹|ص=۷۱۷|رف=دائرةالمعارف۱۹}}</ref>

پس از خیام و رباعیاتش، حافظ و دیوانش بیشترین اثرگذاری را در قلمرو ادب عرب داشته است. ابراهیم امین شواربی، دانشجوی مصری، نخستین کسی بود که حافظ‌پژوهی را آغاز کرد. در سال ۱۳۶۸ ه‍.ش/۱۹۸۹ م، به‌مناسبت ششصدمین سال درگذشت حافظ کنگره‌ای در زمینهٔ حافظ‌پژوهی در جهان عرب به‌همت وابستهٔ فرهنگی ایران در سوریه برگزار شد. سخنرانی‌های این مراسم در کتابی با عنوان حافظ الشیرازی، شاعر العرفان و الانسان در سال ۱۴۰۹ ه‍.ق/۱۹۸۹ م در دمشق چاپ شد. در این کتاب دو قصیده نیز از صلاح صاوی و نجم‌الدین صالح دربارهٔ حافظ و دیوانش آمده است.<ref>{{پک|آذرنوش|۱۳۹۰|ف=در حوزهٔ زبان عربی|ک=دائرةالمعارف اسلامی|ج=۱۹|ص=۶۷۷–۶۷۹|رف=دائرةالمعارف۱۹}}</ref>

دریافتِ شخصیتِ حافظ از سوی شخصیت‌های برجستهٔ هند، سببِ معرفیِ او به محافلِ علمی و ادبیِ هند و بنگاله می‌شد و اندکی پس از درگذشتش، نسخه‌های دستنویسِ بی‌شماری از ''دیوانِ'' حافظ در آنجا کتابت شد. [[بندر ابن‌داس خوشگو]]، نویسندهٔ ''[[سفینه خوشگو|سفینهٔ خوشگو]]''، گزارش می‌کند یکی از اجدادش در زمان [[اورنگ‌زیب عالمگیر|اورَنگ‌زیب عالَمگیر]]، ''دیوانِ'' حافظ را همیشه در آغوش داشته و خوشگو نیز به نیتِ نذری برای حافظ، در هر شب جمعه اطعامِ مسکینان و فقرا می‌کرده است.<ref>{{پک|بیات|۱۳۹۰|ف=در شبه‌قاره|ک=دائرةالمعارف اسلامی|ج=۱۹|ص=۶۶۹|رف=دائرةالمعارف۱۹}}</ref> بسیاری از نویسندگان و شاعرانِ شبه‌قاره در آثارِ خویش به حافظ پرداخته‌اند که عبارتند از: [[قاضی نورالله شوشتری|قاضی نورالله شوشتَری]] در [[مجالس المؤمنین|مجالِسُ الْمُؤمنین]] (نوشتهٔ ۱۰۱۰ ه‍.ق)، [[محمدقاسم هندوشاه|محمدقاسم هندوشاه اَستَرآبادی]] در ''[[تاریخ فرشته|تاریخِ فرشته]]'' (نوشتهٔ ۱۰۵۰ ه‍.ق)، [[اوحدی بلیانی|اوحَدی بَلیانی]] در ''[[عرفات‌العاشقین و عرصات‌العارفین|عَرَفاتُ الْعاشِقین]]'' (نوشتهٔ ۱۰۲۴ ه‍.ق)، [[ختمی لاهوری|خَتمی لاهوری]] در ''[[مرج البحرین|مَرَجُ الْبَحرَیْن]]'' (نوشتهٔ ۱۰۲۶ ه‍.ق)، ''[[تذکرهٔ میخانه]]'' (نوشتهٔ ۱۰۲۸ ه‍.ق)، [[محمدصادق دهلوی کشمیری|محمدصادق دهلَوی کشمیری]] در ''[[طبقات شاهجهانی|طبقاتِ شاهجهانی]]'' (نوشتهٔ ۱۰۴۵ ه‍.ق)، [[محمد بن محمد دارابی شیرازی]] در ''[[لطایف خیال|لطایفِ خیال]]'' (نوشتهٔ ۱۰۷۸ ه‍.ق)، [[شیرعلی‌خان لودی]] در ''[[مرآةالخیال|مِرآةُالْخیال]]'' (نوشتهٔ ۱۱۰۲ ه‍.ق)، [[سفینه خوشگو|سفینهٔ خوشگو]] (نوشتهٔ ۱۱۴۷ ه‍.ق)، [[شاهنوازخان]] در ''[[بهارستان سخن|بهارستانِ سخن]]'' (نوشتهٔ ۱۱۹۲ ه‍.ق)، [[آزاد بلگرامی|آزاد بِلگِرامی]] در ''[[خزانه عامره|خزانهٔ عامِره]]'' (نوشتهٔ ۱۱۷۶ ه‍.ق)، [[خلیل]] در ''[[تذکرهٔ صحف ابراهیم|تذکرهٔ صُحُفِ ابراهیم]]'' (نوشتهٔ ۱۲۰۵ ه‍.ق)، ''[[مخزن الغرائب|مخزنُ الْغَرائِب]]'' (نوشتهٔ ۱۲۱۸ ه‍.ق)، [[عظیم‌آبادی]] در ''[[نشتر عشق|نَشتَرِ عشق]]'' (نوشتهٔ ۱۲۳۳ ه‍.ق). مجموعهٔ این آثار، فاقدِ اطلاعاتِ درست و صحیحی دربارهٔ حافظ هستند و بیشتر از گفته‌های [[جامی]]، [[خواندمیر]] و دیگر منابعِ ایرانی نقل کرده‌اند و تذکره‌های جدیدتر، مطالبِ خویش را از منابعِ پیش از خود گرفته‌اند.<ref>{{پک|وفایی|۱۳۹۷|ف=حافظ در شبه‌قاره|ک=دانشنامهٔ حافظ|ج=۲|ص=۸۳۹–۸۴۴|رف=وفایی۱}}</ref>

اثرگذاریِ حافظ در ادبِ ترکیِ عثمانی در شعرِ سده‌های نهم و دهمِ هجریِ آن زبان آشکار است. از دیرباز ''دیوانش'' در قلمروِ عثمانی خوانده می‌شده، و از آن برای آموزشِ زبانِ فارسی و نیز تسلط در شعر و زیبایی‌شناسی استفاده می‌شده است. هرچند نادر اما ''دیوانش'' در مساجد تدریس می‌شد. اثرگذاریِ حافظ به‌حدی است که سنجشِ تواناییِ شاعرانِ کلاسیکِ ترک، با حافظ محک زده می‌شد. شماری از اشعارِ ترک، به‌گونه‌ای ترجمهٔ شعر حافظند. بعضی از شاعرانِ بزرگِ ترک مانند [[عبدالحق حامد طرخان]] (د. ۱۹۳۷ م) و [[ناجی معلم]] (د. ۱۸۹۳ م) ''دیوانِ'' حافظ را مانندِ کتابِ درسی می‌خوانده‌اند.<ref>{{پک|هاشم‌پور سبحانی|۱۳۹۰|ف=در قلمرو عثمانی|ک=دائرةالمعارف اسلامی|ج=۱۹|ص=۷۱۰|رف=دائرةالمعارف۱۹}}</ref>

{{پم|آگوست فون پلاتن|August von Platen-Hallermünde|زبان=en}} در کنارِ ترجمهٔ اشعارِ حافظ، به سرایشِ اشعاری به شیوهٔ حافظ در قالبِ غزل دست زد. او به پیروی از [[گوته]]، از حافظ و شیوه‌اش تقلید کرد و در غزل‌هایش از ساقی و می و معشوق و گِله از روزگار و مردمش سخن گفت و از مضمون‌های موردِ بهرهٔ حافظ در آنها استفاده کرد تا غزل‌هایش حال و هوای شرقی یابند. تلاش‌های گوته و پلاتن، سببِ راه‌یابیِ قالبِ غزل از شعرِ فارسی به ادبیاتِ آلمانی شد که به‌عنوانِ قالبی مستقل از شعرِ فارسی، توسط شاعرانِ آلمانی‌زبان مورد استفاده قرار گرفت. [[هوگو فون هوفمانستال]] از شاعرانی بود که در این قالبْ شعر سرود. او غزل‌هایش را به‌عنوانِ ظرفی برای خلقِ اندیشه و تصورش از فضای افسانه‌ایِ شرقی، مورد استفاده قرار داد.<ref>{{پک|نکوروح|۱۳۹۰|ف=ترجمه‌های آلمانی|ک=دائرةالمعارف اسلامی|ج=۱۹|ص=۶۹۳–۶۹۶|رف=دائرةالمعارف۱۹}}</ref>

اثرگذاریِ حافظ بر ادبیاتِ روسی را می‌توان در دو سطح بررسی کرد: اثرگذاریِ عام و اثرگذاریِ خاص. [[صفر عبدالله]] اثرگذاریِ عمومیِ شعرِ حافظ را در گسترهٔ همهٔ ادیبان و شاعران روس می‌داند و اثرگذاریِ خصوصی‌اش را بر [[پوشکین]] و {{پم|آفاناسی فت|Afanasy Fet|زبان=en}}. عبدالله، پوشکین را گوتهٔ روسیه و فت را هامرپورگشتالش می‌داند.<ref>{{پک|عبدالله|۱۳۹۰|ف=در قلمرو روسیه|ک=دائرةالمعارف اسلامی|ج=۱۹|ص=۷۰۰|رف=دائرةالمعارف۱۹}}</ref> در مقالهٔ «جنبه‌های اصلی شعر عاشقانهٔ روس در ده سال اخیر» به‌قلمِ کیوخیل بکر که در سال ۱۸۲۴ م چاپ شد، از اثرگذاریِ شعرِ حافظ بر شعرِ روسی گفته شده و بر آن تأکید شده است. [[تارتاکوفسکی]] می‌گوید زبانِ اشاره، تحت تأثیرِ دو عامل به ادبیاتِ روسی راه یافت: نخست اثرگذاریِ ادبیاتِ شرقِ اسلامی به‌ویژه ایران و دوم توجهِ شاعران و ادیبانِ روس به آزادگی و آزادی‌خواهی که در شعرِ حافظ نیز دیده می‌شود.<ref>{{پک|عبدالله|۱۳۹۰|ف=در قلمرو روسیه|ک=دائرةالمعارف اسلامی|ج=۱۹|ص=۷۰۰|رف=دائرةالمعارف۱۹}}</ref>

نخستین ترجمهٔ اشعارِ حافظ توسطِ [[پیترو دلاواله|پیِترو دلّا واله]] (د. ۱۶۵۲ م) جهانگردِ [[رم|رُمی]] انجام شد. او در بازگشت از سفرش به ایران، در سال ۱۶۲۶ م نزد [[اوربان هشتم]] در رم و در مجلسی، ترجمهٔ چند شعر از حافظ را خواند و هنرش را با سبکِ غناییِ [[ویرژیل]] مقایسه کرد. احتمالاً این ترجمه نخستین ترجمهٔ اشعارِ حافظ در [[اروپا]] هم بوده است.<ref>{{پک|اینجنیتو|۱۳۹۰|ف=در ایتالیا|ک=دائرةالمعارف اسلامی|ج=۱۹|ص=۷۰۲|رف=دائرةالمعارف۱۹}}</ref> مترجمانِ [[مردم ایتالیایی|ایتالیایی]] به پیروی از واله — که سبکِ حافظ را با سبکِ [[پترارک]] مقایسه کرد — هنوز در ترجمهٔ ''دیوانِ'' حافظ به آثارِ پترارک رجوع می‌کنند. اشغالِ ایتالیا در سدهٔ هجدهمِ میلادی، سببِ کاهشِ توجه نسبت به حافظ و ترجمهٔ ''دیوان'' شد.<ref>{{پک|اینجنیتو|۱۳۹۰|ف=در ایتالیا|ک=دائرةالمعارف اسلامی|ج=۱۹|ص=۷۰۳|رف=دائرةالمعارف۱۹}}</ref> [[ایتالو پیتتسی]] حافظ را «شاهزادهٔ شاعرانِ ایران» می‌نامد.<ref>{{پک|پلّو|۱۳۹۷|ف=زبان ایتالیایی|ک=دانشنامهٔ حافظ|ج=۲|ص=۸۲۶|رف=پلّو۱}}</ref> [[کارلو ساکونه]] در ترجمه‌اش از ''دیوانِ'' حافظ، تفاسیرِ لائیکِ اروپایی از شعرِ حافظ را ردّ، و بر دوریِ میانِ زمینهٔ فرهنگی و تاریخیِ روزگارِ آفرینشِ ''دیوان'' و قرائت‌های رمانتیک از مبلّغِ «کیش زیبایی» بودن و لااُبالی‌گری بودنِ حافظ تأکید می‌کند.<ref>{{پک|پلّو|۱۳۹۷|ف=زبان ایتالیایی|ک=دانشنامهٔ حافظ|ج=۲|ص=۸۲۸|رف=پلّو۱}}</ref>

جهانگردانِ غربی مانندِ دلا واله و [[ژان شاردن]] گفتگوهایی دربارهٔ حافظ و شهرتش داشتند. [[بارتلمی دربلو]]، خاورشناسِ فرانسوی، در سال ۱۶۹۷ م و در ''کتابخانهٔ شرقی''اش شرحِ حالی از حافظ نگاشته بود که منبعش، نوشته‌های [[لطفعلی‌بیگ آذر]] و [[دولتشاه سمرقندی]] بود. او حتی از نسخه‌ای از ''دیوانِ'' حافظ به‌همتِ [[شاهزاده فریدون خان]] و نیز ''شرحِ سودی'' آگاهی داشت. مدت‌ها پس از اقدامِ دربلو، فعالیتِ مهمِ دیگری در زمینهٔ حافظ‌پژوهی نشد تا اینکه در سال ۱۷۹۹ م، [[آنتوان ایزاک سیلوستر دوساسی]] فعالیتی ارزشمند در این زمینه انجام داد و بخشی از ''[[تذکرةالشعرا|تذکرةالشعرای]]'' دولتشاه سمرقندی را براساسِ نسخه‌های دستنویسِ فارسیِ [[کتابخانه سلطنتی پاریس|کتابخانهٔ سلطنتی پاریس]] ترجمه و چاپ کرد. او در انتهای این اثر، فهرستی از شاعرانِ یادشده در تذکره از جمله حافظ را آورد. بااین‌حال با توجه به گستردگیِ استقبال از حافظ در [[اتریش]]، [[آلمان]] و [[بریتانیا|انگلیس]] نسبت به [[فرانسه]]، توجه به حافظ در فرانسه تنها از سوی چند علاقمند به شعرِ فارسی ادامه یافت و چند نویسنده هم به حافظ، گرایش پیدا کردند. [[ژان باتیست گرانژره دولاگرانژ]] در سال ۱۸۱۳ م مقاله‌ای منتشر کرد و در آن از ترجمهٔ زندگیِ حافظ از تذکرةالشعرای دولتشاه توسط [[سیلوستر دوساسی]] یاد و دربارهٔ تفسیرهای تمثیلی و غزل‌های حافظ بحث کرد. او در سال ۱۸۲۶ م در برابرِ مخالفتِ بعضی از شرق‌شناسانِ مکتبِ تاریخیِ شرق‌شناسی بر علیه مکتبِ ادبی‌اش، در مطلبی با عنوانِ «دفاع از شعرِ شرقی» به هواداری از شعرِ شرقی پرداخت.<ref>{{پک|ساجدی|۱۳۹۰|ف=در فرانسه|ک=دائرةالمعارف اسلامی|ج=۱۹|ص=۷۱۴–۷۱۵|رف=دائرةالمعارف۱۹}}</ref>

=== ارسال‌المثل‌ها و مثل‌ها ===
{{اصلی|ارسال‌المثل‌ها و مثل‌های دیوان حافظ}}
اِرسال‌ُالْمَثَل‌ها در شعرِ حافظ دو گونه هستند: دستهٔ نخست، یادکردِ مثل‌های دیگر شاعران و نویسندگان در شعر هستند مانند «علاج کی کنمت آخر الدوا الکی» یا «که زور مردم‌آزاری ندارم»؛ و دستهٔ دوم — که عمدهٔ ارسال‌المثل‌های شعر حافظ را دربرمی‌گیرند — اشعارِ خودِ اوست که مَثَل شده‌اند و تا پیش از او گذشته‌ای نداشته‌اند و در شعرِ حافظ جان می‌گیرند.<ref>{{پک|سپهر|۱۳۹۴|ک=مثل و مثل‌واره در شعر حافظ|ص=۱۰–۱۱}}</ref>

تشخیص و تفکیکِ ارسال‌المثل‌های شعرِ حافظ کاری دشوار است؛ چراکه این عمل باید در میانِ اشعاری با اشاره‌هایی ساده و شعرهایی با مفاهیمِ پیچیدهٔ حِکْمی و عرفانی و نیز شناختِ احوال و افکارِ حافظ از میانِ ''دیوانِ'' او صورت پذیرد. در این میان، جایگاهِ مردمِ عادی و خوش‌ذوقی‌شان در دوره‌های گوناگون برای برگزیدن و خواندنِ مکررِ ابیاتی ویژه در موقعیت‌هایی خاص در زندگیِ روزمره، اهمیت فراوانی دارد. در این ارسال‌المثل‌ها از آرایه‌های ادبیِ مرتبط با پند و اندرز، اخبار و حِکَم، امثالِ سائِر، و ضرب‌المثل در ساختارِ شعر استفاده شده است. مثل‌های حکمی و تمثیلی به نظم و نثر نیز در این میان دیده می‌شود. در این ارسال‌المثل‌ها از مضامینی چون رموزِ اصطلاحاتِ خاصِ ایهام، تشبیه‌های غیرمستقیم، خطابِ عنادگونه و استهزا، نکته‌گویی و نکته‌سنجی، بهره‌گیری از واژگانِ غیرفصیح و نامأنوس و موسیقایی، ایجاز و نیز ترکیب‌های تازه بهره برده شده است. موضوعِ ارسال‌المثل‌های حافظ بسیار گسترده است. پاره‌ای از این موضوعات عبارتند از: اسرارِ خداوندی، مهربانی، سرنوشت، تشویق به خوش‌گذرانی، کوتاهیِ عمر، مردم‌فریبی، لقمهٔ شبهه‌ناک، زهدفروشی، تلاش و کوشش، غنیمت‌شماریِ زندگانی، احتیاط، گوشه‌نشینی، بی‌هنری، بی‌اعتباریِ دنیا، مناعتِ طبع، انتقاد، بی‌وفایی، رندی، مرگ، سخن‌چینی، غنیمت‌شماریِ فرصت، دعای مستمندان، نامحرم، سود و زیان، و واعظِ بی‌عمل.<ref>{{پک|دانشنامه|۱۳۹۷|ف=سپهر|ک=مَثَل در دیوان حافظ|ج=۴|ص=۲۱۹۱–۲۱۹۲|رف=سپهر۱}}</ref>

=== ترجمه‌ها ===
{{اصلی|ترجمه‌های دیوان حافظ}}
بر اساس ''[[کتابشناسی حافظ]]'' گردآوری [[مهرداد نیکنام (نویسنده)|مهرداد نیکنام]] — که نوشته‌ها دربارهٔ حافظ و دیوانش از آغاز تا سال ۱۳۶۷ را دربرمی‌گیرد — ترجمه‌های دیوان یا بخشی از آن به زبان‌های [[زبان اردو|اردو]]، [[زبان پنجابی|پنجابی]]، [[زبان سندی|سندی]]، [[زبان عربی|عربی]]، [[زبان انگلیسی|انگلیسی]] در [[هند]] و [[پاکستان]]، دیوان و گزیدهٔ آن، و تنظیمِ اشعار برای آواز به زبان‌های انگلیسی، [[زبان فرانسه|فرانسه]]، [[زبان آلمانی|آلمانی]]، [[زبان روسی|روسی]]، [[زبان ارمنی|ارمنی]]، [[زبان بلغاری|بلغاری]]، [[زبان چکی|چکی]]، [[زبان چینی|چینی]]، [[زبان دانمارکی|دانمارکی]]، [[زبان هلندی|هلندی]]، [[زبان فنلاندی|فنلاندی]]، [[زبان یونانی|یونانی]]، [[زبان مجاری|مجاری]]، [[زبان ایتالیایی|ایتالیایی]]، [[زبان لاتین|لاتین]]، [[زبان لیتوانیایی|لیتوانیایی]]، [[زبان نروژی|نروژی]]، [[زبان لهستانی|لهستانی]]، [[زبان پرتغالی|پرتغالی]]، [[زبان رومانیایی|رومانیایی]]، [[زبان صربی|صربی]]، [[زبان سوئدی|سوئدی]]، [[زبان اسپانیایی|اسپانیایی]] و [[زبان ترکی استانبولی|ترکی]] در این سال‌ها به‌دست آمده‌است.<ref>{{پک|نیکنام|۱۳۶۷|ک=کتابشناسی حافظ|ص=۱–۲۴۰}}</ref>

پس از [[خیام|خَیّام]] و ''[[رباعیات خیام|رباعیات]]''ش، حافظ و ''دیوان''ش بیشترین اثرگذاری را در قلمرو ادب عرب داشته است. [[ابراهیم امین شواربی]]، دانشجوی مصری، نخستین کسی بود که حافظ‌پژوهی را آغاز کرد. ''اغانی شیراز او غزلیات حافظ الشیرازی'' بخش عمدهٔ کار شواربی را شامل می‌شود که در دو مرحله چاپ شد. در ابتدای دههٔ ۱۳۴۰ ه‍.ش/۱۹۶۰ م، محمد فراتی از سوی وزارت فرهنگ سوریه مأمور شد تا ترجمهٔ آثار فارسی را به عربی انجام دهد. صلاح صاوی شاعر مصری در سال ۱۳۶۷ ه‍.ش/۱۹۸۸ م کتابی با عنوان دیوان العشق، شعر حافظ الشیرازی در تهران به چاپ رساند. محمدعلی شمس‌الدین شاعر لبنانی در کتاب شیرازیات ترجمهٔ ۷۵ غزل از حافظ را انجام داده است. شبلی دیوان حافظ را با عنوان حافظ الشیرازی بالعربیة شعراً ترجمه کرده است. احمد زکی ابوشادی نیز ۶۵ رباعی از رباعیات منسوب به حافظ را از نسخهٔ ترجمهٔ انگلیسی گرانمر بنگ در سال ۱۹۱۶ م به عربی ترجمه کرده است.<ref>{{پک|آذرنوش|۱۳۹۰|ف=در حوزهٔ زبان عربی|ک=دائرةالمعارف اسلامی|ج=۱۹|ص=۶۷۷–۶۸۰|رف=دائرةالمعارف۱۹}}</ref>

[[عبدالباقی گولپینارلی]] (د. ۱۹۸۲ م) از ایران‌شناسانِ نامدار، در سال ۱۹۴۴ م، ''دیوانِ'' حافظ را براساسِ نسخهٔ ۳۹۴۵ [[کتابخانه ایاصوفیه|کتابخانهٔ ایاصوفیه]] در [[استانبول]] به‌تاریخ ۸۱۳ ه‍.ق و مقابله با نسخهٔ [[عبدالرحیم خلخالی]] چاپ‌شده در ۱۳۰۶ ه‍.ش، به‌همراه مقدمه‌ای مفصل و پیوست‌هایی به [[ترکی استانبولی]] ترجمه کرد که چندین بار چاپ شده است.<ref>{{پک|هاشم‌پور سبحانی|۱۳۹۰|ف=در قلمرو عثمانی|ک=دائرةالمعارف اسلامی|ج=۱۹|ص=۷۱۳|رف=دائرةالمعارف۱۹}}</ref>

بسیاری از مردمِ [[شبه‌قاره هند|شبه‌قارهٔ هند]] تا اوایلِ سدهٔ نوزدهمِ میلادی از [[زبان فارسی]] به‌عنوانِ زبانِ علمی و ادبی، و نیز از آثارِ فارسی استفاده می‌کردند. با گذشتِ زمان و رسیدن به میانه‌های این سده و کاهشِ شمارِ مخاطبانِ فارسی، نیاز به ترجمهٔ آثارِ ادبیاتِ فارسی به زبان‌های بومیِ شبه‌قاره احساس شد.<ref>{{پک|بیات|۱۳۹۰|ف=در شبه‌قاره|ک=دائرةالمعارف اسلامی|ج=۱۹|ص=۶۷۰|رف=دائرةالمعارف۱۹}}</ref>

با توجه به شواهد، پس از ترجمهٔ [[زبان لاتین|لاتینِ]] گزیده‌ای از ''دیوان'' از سوی [[فرانسیس منینسکی|فِرانسیس مِنینْسْکی]] و ترجمهٔ لاتینِ غزلِ نخستِ ''دیوان'' به‌دست [[توماس هاید|توماس هایْد]]، [[ویلیام جونز (واژه‌شناس)|ویلیام جونْز]] نخستین کسی بود که بخشی از اشعارِ حافظ را به [[زبان انگلیسی|انگلیسی]] ترجمه کرد. او ۹ غزل، یک [[قطعه (شعر)|قطعه]]، یک [[رباعی]] و ابیاتی پراکنده را ترجمه کرد.<ref>{{پک|کیوانی|۱۳۹۰|ف=ترجمه‌های انگلیسی|ک=دائرةالمعارف اسلامی|ج=۱۹|ص=۶۸۰–۶۸۱|رف=دائرةالمعارف۱۹}}</ref> او غزلِ «تُرکِ شیرازی» را به‌عنوانِ ترانه‌ای فارسی، هم به نثر و هم به نظم درآورد.<ref>{{پک|Loloi|2002|ف=Hafez x. Translation in English|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> نخستین کسی هم که ترجمهٔ [[زبان فرانسوی|فرانسویِ]] شعرِ حافظ را انجام داد، همو بود.<ref>{{پک|کیوانی|۱۳۹۰|ف=ترجمه‌های انگلیسی|ک=دائرةالمعارف اسلامی|ج=۱۹|ص=۶۸۱|رف=دائرةالمعارف۱۹}}</ref> این ترجمه، مقدمه‌ای برای مترجمانِ بعدی شد. در ادامه در سدهٔ هجدهم میلادی، ترجمهٔ قابل توجهِ دیگری انجام نشد، به‌جز ترجمهٔ [[جان نات]] که شایان توجه است. اما از ابتدای سدهٔ نوزدهمِ میلادی، اشعارِ حافظ بیشترین ترجمه را در میانِ آثارِ شاعرانِ فارسی به خود اختصاص داد.<ref>{{پک|Loloi|2002|ف=Hafez x. Translation in English|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> حضورِ انگلیسی‌ها در [[هند]] سببِ توجه و علاقهٔ آنان به زبان و ادبِ فارسی شد و در این میان ترجمهٔ اشعارِ حافظ، نشانهٔ نوعی برتریِ ادبی و فرهیختگی بود؛ به‌عنوان نمونه، [[جرج کرزن]]، ترجمهٔ ناهمگونی از غزلی از حافظ را در کتابش به‌نام ''ایران و قضیهٔ ایران'' جای داد. در عصرِ حاضر، علاقه به حافظ در بعضی جهات افزایش یافته است.<ref>{{پک|کیوانی|۱۳۹۰|ف=ترجمه‌های انگلیسی|ک=دائرةالمعارف اسلامی|ج=۱۹|ص=۶۸۰–۶۸۱|رف=دائرةالمعارف۱۹}}</ref>

نخستین ترجمه‌های آلمانیِ شعرِ حافظ به‌دنبالِ ترجمه‌های انگلیسیِ ویلیام جونز انجام شد. در سال ۱۷۷۱ م و همزمان با اینکه این ترجمه به [[زبان آلمانی|زبانِ آلمانی]] هم منتشر شد، ۱۶ غزل از سوی [[کارولی رویتسکی]] به لاتین ترجمه و منتشر شد.<ref>{{پک|نکوروح|۱۳۹۰|ف=ترجمه‌های آلمانی|ک=دائرةالمعارف اسلامی|ج=۱۹|ص=۶۸۷|رف=دائرةالمعارف۱۹}}</ref> سپس‌تر در سال ۱۷۸۳ م ترجمهٔ تعدادی دیگر از غزل‌های حافظ به آلمانی از سوی رویتسکی منتشر شد.<ref>{{پک|تقی‌پور|۱۳۹۷|ف=زبان آلمانی|ک=دانشنامهٔ حافظ|ج=۲|ص=۱۲۴۵|رف=تقی‌پور۱}}</ref> اثرِ اولِ رویتسکی بعدها توسط [[فریدل]] به آلمانی ترجمه و چاپ شد و این، نخستین گام در ترجمهٔ اشعارِ حافظ به زبانِ آلمانی بود. شدتِ توجه به حافظ سببِ برانگیختنِ شکایتِ [[هردر|هِردِر]]، کشیش و ادیبِ آلمانی شد که او را وادار کرد برای جلبِ توجه نسبت به سعدی، به ترجمهٔ قطعاتی از ''گلستان'' دست زند.<ref>{{پک|نکوروح|۱۳۹۰|ف=ترجمه‌های آلمانی|ک=دائرةالمعارف اسلامی|ج=۱۹|ص=۶۸۷|رف=دائرةالمعارف۱۹}}</ref>

آشنایی با حافظ در حوزهٔ [[روسیه]] و [[شوروی سابق|شورویِ سابق]] بیش از سیصد سال سابقه دارد. همزمان با آشنایی با ادبیاتِ فارسی در دورهٔ [[کاترین دوم روسیه|کاترینِ دوم]] و ترجمهٔ آثارِ شرقی به‌واسطهٔ زبان‌های اروپایی — و به‌ویژه فرانسوی — به [[زبان روسی|روسی]]، ترجمه‌هایی از ''دیوانِ'' حافظ انجام گرفت. جایگاهِ حافظ در فرهنگِ روسی، افزون بر شاعری بزرگ، جایگاهِ آزاداندیشی و نمونهٔ مبارزه با تزویر و ریاکاری است. آگاهیِ ادیبانِ روسی در نیمهٔ نخستِ سدهٔ نوزدهمِ میلادی، به‌واسطهٔ ترجمهٔ آلمانی و به‌ویژه ''دیوانِ غربی–شرقیِ'' گوته است. این اثرپذیری سببِ ترجمه‌هایی روسی از اشعارِ حافظ شد.<ref>{{پک|عبدالله|۱۳۹۰|ف=در قلمرو روسیه|ک=دائرةالمعارف اسلامی|ج=۱۹|ص=۶۹۸–۶۹۹|رف=دائرةالمعارف۱۹}}</ref>

نخستین ترجمهٔ اشعارِ حافظ توسطِ [[پیترو دلاواله|پیِترو دلّا واله]] (د. ۱۶۵۲ م) جهانگردِ [[رم|رُمی]] انجام شد. او در بازگشت از سفرش به ایران، در سال ۱۶۲۶ م نزد [[اوربان هشتم]] در رم و در مجلسی، ترجمهٔ چند شعر از حافظ را خواند و هنرش را با سبکِ غناییِ [[ویرژیل]] مقایسه کرد. احتمالاً این ترجمه نخستین ترجمهٔ اشعارِ حافظ در [[اروپا]] هم بوده است. مترجمانِ [[مردم ایتالیایی|ایتالیایی]] به پیروی از واله — که سبکِ حافظ را با سبکِ [[پترارک]] مقایسه کرد — هنوز در ترجمهٔ ''دیوانِ'' حافظ به آثارِ پترارک رجوع می‌کنند. در سنجشِ ترجمه‌های [[زبان ایتالیایی|ایتالیایی]] از ''دیوانِ'' حافظ با ترجمه‌های ''دیوان'' به زبان‌های دیگر در دو دههٔ اخیر، این نکته به چشم می‌آید که مترجمانِ ایتالیایی همواره سعی در ترجمهٔ شاعرانهٔ ''دیوانِ'' حافظ داشته‌اند تا نتیجه بتواند با اصلِ فارسیِ شعر به‌گونه‌ای برابر باشد. اشغالِ ایتالیا در سدهٔ هجدهمِ میلادی، سببِ کاهشِ توجه نسبت به حافظ و ترجمهٔ ''دیوان'' شد. ترجمه‌های این دوره اندک هستند و نیز ترجمه‌هایی از روی ترجمه‌های انگلیسی‌اند. در سال ۱۷۸۷ م، ترجمهٔ انگلیسیِ جان نات از اشعارِ حافظ به چاپ می‌رسد. این ترجمه دربردارندهٔ ۱۷ غزل، مقدمه و شرح حالی از حافظ است. در سال ۱۷۸۸ م، نویسنده‌ای گمنام نقدی بر این ترجمه در نشریهٔ «روزنامهٔ ادیبان» در شهرِ [[پیزا]] به چاپ می‌رسانَد. او ۴ غزل را از انگلیسی به ایتالیایی ترجمه، و اشعار حافظ را با [[آناکرئون]]، شاعر [[یونان باستان]] مقایسه می‌کند. او در نقدِ جان نات می‌گوید که وی ترجمه‌ای سطحی از کلامِ ژرفِ حافظ ارائه می‌دهد تا با زیبایی‌شناسیِ شعرِ انگلیسی هماهنگ باشد.<ref>{{پک|اینجنیتو|۱۳۹۰|ف=در ایتالیا|ک=دائرةالمعارف اسلامی|ج=۱۹|ص=۷۰۲–۷۰۴|رف=دائرةالمعارف۱۹}}</ref>

با وجودِ جمعیتِ بسیارِ [[اسپانیایی‌زبان]] در کشورهای مختلف، حافظ‌پژوهی رشته‌ای نسبتاً نوپا در این حوزه است. هرچند در این حوزه چندین کارِ پراکندهٔ ترجمه از چند بیت تا چند غزلِ حافظ از زبان‌های دیگر به اسپانیایی انجام شده است — که این آثار نیز معمولاً در حدِّ دست‌نویس، نسخهٔ خطی یا بخشی از مقاله‌های منتشرشده در مجلاتِ ادبی هستند — بااین‌حال ترجمه و نقدهای آن، کمتر از یک سده در حوزهٔ کشورهای اسپانیایی‌زبان سابقه دارد. در این میان یک استثنا وجود دارد و آن اثری است معروف از {{پم|گاسپار مریا دِ ناوا آلوارث|Gaspar María de Nava|زبان=es}} به «کنت نورونیا» (د. ۱۸۱۶ م)، سیاستمدار، نظامی و شاعرِ اسپانیایی. او این اثر را در اوایلِ سدهٔ نوزدهمِ میلادی در مجموعه‌ای با عنوانِ «اشعار آسیایی» نوشت. کنت نورونیا در این اثر ترجمهٔ اشعارِ شاعرانِ عرب، تُرک و ایرانی را از زبان‌های انگلیسی و لاتین به اسپانیایی ترجمه کرد. این اثر هفده سال پس از درگذشتش در سال ۱۸۳۳ م توسط چاپخانهٔ خولیو دیدوت در [[فرانسه]] چاپ شد و پنجاه سال بعد در ۱۸۸۲ م، بخشی از آن توسط [[بیبلوتکا اورنیورسال]] در [[اسپانیا]] به چاپ رسید. این اثر شامل ۳۶ غزل با ترجمه‌ای آزاد است. [[فدریکو گارسیا لورکا]] (د. ۱۹۳۶) از این ترجمهْ اثر گرفته است. نسخهٔ دست‌نویسِ ترجمهٔ کنت نورونیا سپس‌تر از سوی خانواده‌اش به [[کتابخانه ملی اسپانیا|کتابخانهٔ ملیِ اسپانیا]] اهدا شد. به‌جز ترجمهٔ کنت نورونیا، ترجمه‌های دیگر مربوط به سدهٔ بیستم و آغاز سدهٔ بیست و یکمِ میلادی هستند. هیچ‌یک از این ترجمه‌ها، ترجمهٔ کاملِ اشعارِ حافظ نیستند و نیز تنها سه مورد ترجمهٔ مستقیم از اصلِ اشعار هستند. باقیِ ترجمه‌ها، ترجمه‌های غیرمستقیم و از زبان‌های دیگر به اسپانیایی هستند. مترجمانِ برجستهٔ اشعارِ حافظ نیز کمتر از ده نفر هستند. درحال‌حاضر ۹ ترجمه از اشعار حافظ به اسپانیایی در کتابخانهٔ ملیِ اسپانیا موجود است که تقریباً همهٔ ترجمه‌ها در این زمینه را شامل می‌شود.<ref>{{پک|شبیری|۱۳۹۰|ف=ترجمه‌های اسپانیایی|ک=دائرةالمعارف اسلامی|ج=۱۹|ص=۷۰۸|رف=دائرةالمعارف۱۹}}</ref><ref>{{پک|شبیری|۱۳۹۷|ف=زبان اسپانیایی|ک=دانشنامهٔ حافظ|ج=۱|ص=۵۷۳–۵۷۴|رف=شبیری۱}}</ref>

نخستین ترجمهٔ اشعارِ حافظ به [[زبان فرانسه|زبانِ فرانسه]]، توسط ویلیام جونزِ انگلیسی در سال ۱۷۷۰ م صورت گرفت. او در پایانِ ترجمهٔ کتابِ [[دره نادری|دُرّهٔ نادری]]، ۱۳ غزل از حافظ را معرفی و ترجمه کرد.<ref>{{پک|امینی‌فر|۱۳۹۷|ف=زبان فرانسه|ک=دانشنامهٔ حافظ|ج=۱|ص=۵۷۷|رف=امینی‌فر۱}}</ref> سپس‌تر در سال ۱۷۷۱ م توسط [[کارل امریش الکساندر دو رویچسکی]] در [[مرکز شرق‌شناسی وین|مرکزِ شرق‌شناسیِ وین]]، ترجمهٔ دیگری انجام شد. او در کتابی با عنوانِ ''نمونهٔ شعر فارسی''، به ترجمه و شرحِ ۱۶ غزلِ حافظ پرداخت. مشورتِ رویچسکی با ویلیام جونزِ انگلیسی، سبب شد تا جونز — که پیشتر ۱۳ غزل از حافظ را در کتابِ ''دستور زبان فارسیِ'' خویش معرفی کرده بود — به ترجمهٔ ۱۰ غزل از حافظ دست زند و آنها را به فرانسه در «رساله دربارهٔ شعرِ آسیایی» در سال ۱۷۷۴ م و سپس در کتابِ ''تفسیرِ اشعارِ آسیایی، کتاب ششم'' به زبانِ لاتینی منتشر کند. در سال ۱۸۹۸ م، [[مسیو نیکلا|آلفونس نیکلا]]، چند غزل از حافظ را ترجمه و منتشر کرد، اما این اثر چندان بازتابی نداشت. در سدهٔ بیستمِ میلادی، اندک‌اندک ترجمه‌های بیشتری از اشعارِ حافظ انجام شد. این آثار توسطِ آشنایان با زبانِ فارسی صورت می‌گرفت که حتی مدتی در ایران زندگی کرده بودند. در سال ۱۹۲۲ م در [[پاریس]]، [[هانری پیاتسا]] اشعارِ حافظ را در کتابی با عنوانِ ''غزل‌های حافظ'' ترجمه و چاپ کرد. به‌نظر می‌رسد ترجمهٔ {{پم|شارل دوویلر|Charles de Villers|زبان=en}} نیز که در همین سال و با همین عنوان منتشر شده، تکرارِ اثرِ پیاتساست. [[آرتور گی]] در ۱۹۲۷ م، اشعارِ حافظ را در کتابی با نام ''اشعارِ عاشقانه یا غزل‌ها'' ترجمه کرد. او در این اثر، مقدمه و یادداشت‌هایی برپایهٔ شرحِ سودی افزوده است.<ref>{{پک|ساجدی|۱۳۹۰|ف=در فرانسه|ک=دائرةالمعارف اسلامی|ج=۱۹|ص=۷۱۴–۷۱۶|رف=دائرةالمعارف۱۹}}</ref>

=== آثار هنری ===
{{اصلی|آثار هنری مرتبط با دیوان حافظ}}
[[پرونده:Incident in a Mosque.jpg|بندانگشتی|چپ|نگاره‌ای از غزل با مطلع «[[واعظان کاین جلوه در محراب و منبر می‌کنند]]» اثرِ [[شیخ‌زاده]]، نیمهٔ نخست سدهٔ ۱۶ میلادی، [[مکتب تبریز دوم|مکتب تبریز]]، [[هنر دوره صفوی|دورهٔ صفوی]]]]
[[File:Divan-of-Hafiz-Binding-Gul-u-Bulbul.jpg|thumb|گل [[رز]] و بلبل در صحافی دیوان حافظ (ایران، ۱۸۴۲)]]
اثرگذاریِ حافظ بر زندگیِ ایرانیان را می‌توان در استمرارِ محبوبیتِ اشعارش از نسل‌های گذشته تاکنون و به‌کاررفتنِ این اشعار در گفتگوهای روزمره مشاهده کرد. این جاودانگی و محبوبیت، موجبِ بازتابِ بی‌همتایی در فرهنگ و هنرِ پارسی‌زبانان شده‌است و در آثارِ [[خوشنویسی ایرانی|خوشنویسان]]، [[نگارگری ایرانی|نگارگران]]، [[قالی‌بافی ایران|قالی‌بافان]] و هنرمندانِ بسیاری نمود پیدا کرده‌است.<ref>{{پک|سمسار|۱۳۹۰|ف=حافظ و هنر|ک=دائرةالمعارف اسلامی|ج=۱۹|ص=۷۲۳|رف=دائرةالمعارف۱۹}}</ref>

غزل‌های حافظ الهام‌بخشِ بسیاری از نگارگران برای تبدیلِ زبانِ شعر به تصویر بوده‌است. اما به‌خاطرِ وجودِ پیچیدگی‌های کلامی و [[استعاره|استعارات]] و [[ایهام|ایهام‌های]] بسیاری که در اشعارِ حافظ وجود دارد، [[تصویرگری]]ِ اشعارِ او پیچیده‌تر از تصویرگریِ اشعارِ شاعرانی چون [[فردوسی]] و [[نظامی گنجوی|نظامی]] است و ازاین‌رو نسبتِ دیوان‌های مصوّر به غیرمصوّر بسیار کم است. در نسخه‌های شناخته‌شده، یک یا چند [[بیت (شعر)|بیت]] از یک [[غزل]] و حتی گاهی یک [[مصرع]] از یک بیت، مورد تصویرسازی قرار گرفته‌است. تصویرِ معروف‌ترِ آن، نگارهٔ بازیِ [[چوگان]] است که در بیشترِ نسخه‌ها به‌تصویر کشیده شده‌است. بعضی نگارگران نیز موضوعاتی مانند [[میخانه]] و مجلسِ [[وعظ]] و میکده را تصویر کرده‌اند و در مواردی که قدرتِ تصویرسازی و تخیّلِ بالایی داشته‌اند، موفق به تصویرسازیِ چند بیت از یک غزل شده‌اند.<ref>{{پک|سمسار|۱۳۹۰|ف=حافظ و هنر|ک=دائرةالمعارف اسلامی|ج=۱۹|ص=۷۲۳|رف=دائرةالمعارف۱۹}}</ref><ref>{{پک|Soucek|2002|ف=Hafez xii. the Visual Arts|ک=Iranica|زبان=en}}</ref> بسیاری از اشعارِ حافظ به‌صورت آرایه یا کتیبه بر روی آثارِ فلزی نقش بسته‌است. این ابیات نقشِ چشم‌گیری در تزیینِ ظرف‌های فلزی مانند پیاله، کاسه، جام، پارچ و همین‌طور اشیایی مانند خنجر و قلمدان دارد. اغلب اشعار روی اشیاء با کاربردِ شیء نیز هم‌خوانی دارد اما در مواردی هم اینگونه نیست.<ref>{{پک|سمسار|۱۳۹۰|ف=حافظ و هنر|ک=دائرةالمعارف اسلامی|ج=۱۹|ص=۷۳۵|رف=دائرةالمعارف۱۹}}</ref> آثارِ حافظ به‌دلیل زبانِ شعر و موسیقی‌وار بودنش، جایگاه ویژه و درخشانی در عرصهٔ موسیقی ایرانی داشته است و دوشادوشِ او، شاعرانی چون [[سعدی]]، [[مولوی]] و [[جامی]] نیز در این عرصهٔ حضور داشتند.<ref>{{پک|دادجو|۱۳۹۷|ف=خوش‌خوانی‌های شعر حافظ|ک=دانشنامهٔ حافظ|ج=۲|ص=۹۹۸|رف=دادجو۱}}</ref>

== فال حافظ ==
[[فال حافظ|فالِ حافظ]] به‌معنی استفاده از ''دیوانِ'' [[حافظ]] برای برای پیش‌گوییِ سرنوشت و رفعِ تردید و خوب یا بد بودنِ عاقبتِ کاری یا استعلام از احوالِ شخصِ غایبی است.<ref>{{پک|وفایی|۱۳۹۷|ف=فال حافظ|ک=دانشنامهٔ حافظ|ج=۳|ص=۱۸۴۱|رف=وفایی۲}}</ref>

یکی از باورهای کهن و عمومیِ ایرانیان، فالِ نیک یا بد زدن با دست‌آویزی به رویدادها و اشیاء گوناگون بوده‌است. [[استخاره]] یا همان تفأل به [[قرآن]] نیز یکی از مرسوم‌ترین روش‌های تفأل است که پس از ظهورِ [[اسلام]] رایج شد و پس از آن نیز به دیگر آثارِ ادبی که تصور می‌شد نویسنده‌اش «بهره‌ای از کلام حق» دارد، گسترش یافت. پس از ظهورِ حافظ، تفأل به دیوانِ دیگر شاعران، بسیار کمتر، و ''دیوانِ'' حافظ جانشینِ آن‌ها شده است و نمونه‌های تفأل به دیوانِ شاعران پس از حافظ بسیار نادر و اندک است. با دور شدن از روزگارِ زندگانیِ حافظ، مقدس شدنِ شخصیت و شعرِ او بیشتر جلوه‌گر می‌شود. این ''دیوان'' نزد مردم چنان تقدسی یافته که گفته‌اند هرجا که پای اسلام رسیده است، در کنارِ قرآن، ''دیوانِ'' حافظ هم دیده می‌شود. این تقدس سبب جایز ندانستنِ تفأل با ''دیوانِ'' حافظ و حتی دست‌زدن به آن در گاهِ مستی شد. شهرتِ حافظ به «لسان‌ُالْغِیْب» باعث شد که خوانندگانِ ''دیوان''ش از همان دورانِ نزدیک به زندگانیَش، به ''دیوان''ش تفأل زنند و اعتقادِ حقیقی بدو و اشعارش پیدا کنند.<ref>{{پک|وفایی|۱۳۹۷|ف=فال حافظ|ک=دانشنامهٔ حافظ|ج=۳|ص=۱۸۳۹–۱۸۴۰|رف=وفایی۲}}</ref>

فال گرفتن از ''دیوانِ'' حافظ معمولاً در مناسبت‌هایی مانند [[عید نوروز]]، [[چهارشنبه‌سوری]]، [[شب چله]]، [[سیزده‌به‌در]]، چهارشنبهٔ آخرِ ماهِ [[صفر (ماه)|صَفَر]] و سیزدهِ صفر انجام می‌شود. هنگامی که شخص نیتِ مشخصی دارد، مانند هنگامِ فراقِ یار یا انتظارِ آمدنِ شخصی یا پیش‌آمدنِ مشکلی برای عزیزی و یا چیرگیِ اندوهی بر وجودِ فردی، فال زدن رایج است. فال گرفتن از رسومِ جمعی و گروهی نیز است و ازاین‌رو آیین‌های مختلفی برای انتخابِ نوبتِ «قرعهٔ فال» رواج یافته که انتخابِ این شیوه‌ها خود نوعی سرگرمی است و در شهرهای مختف، روش‌های گوناگونی نیز دارد. جدول‌های ویژه‌ای به‌نام «فال‌نامه» وجود دارد که برپایهٔ ''دیوانِ'' حافظ ساخته شده و در مقدمه و پیوستِ بعضی از چاپ‌های ''دیوان'' یا بعضی دست‌نویس‌های کهنِ آن آمده‌است.<ref>{{پک|وفایی|۱۳۹۷|ف=فال حافظ|ک=دانشنامهٔ حافظ|ج=۳|ص=۱۸۴۱–۱۸۴۳|رف=وفایی۲}}</ref>

== پانویس ==
=== توضیحات ===
{{پانویس|گروه=یادداشت|۲}}
=== ارجاعات ===
{{پانویس|۳}}

== منابع ==
{{وابسته|فهرست آثار درباره حافظ}}
{{آغاز پانویس|30em}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = آذرنوش | نام = آذرتاش | نام خانوادگی۲ = اینجنیتو | نام۲ = دومینیکو | نام خانوادگی۳ = باقری | نام۳ = بهادر | نام خانوادگی۴ = بلوکباشی | نام۴ = علی | نام خانوادگی۵ = بیات | نام۵ = علی | نام خانوادگی۶ = پاکتچی | نام۶ = احمد | نام خانوادگی۷ = خرمشاهی | نام۷ = بهاءالدین | نام خانوادگی۸ = دادبه | نام۸ = اصغر | نام خانوادگی۹ = ساجدی | نام۹ = طهمورث | نام خانوادگی۱۰ = سجادی | نام۱۰ = صادق | نام خانوادگی۱۱ = سمسار | نام۱۱ = محمدحسن | نام خانوادگی۱۲ = شمس | نام۱۲ = اسماعیل | نام خانوادگی۱۳ = عبدالله | نام۱۳ = صفر | نام خانوادگی۱۴ = کردمافی | نام۱۴ = سعید | نام خانوادگی۱۵ = کیوانی | نام۱۵ = مجدالدین | نام خانوادگی۱۶ = مسعودی آرانی | نام۱۶ = عبدالله | نام خانوادگی۱۷ = میثمی | نام۱۷ = حسین | نام خانوادگی۱۸ = میرانصاری | نام۱۸ = علی | نام خانوادگی۱۹ = نکوروح | نام۱۹ = حسن | نام خانوادگی۲۰ = هاشم‌پور سبحانی | نام۲۰ = توفیق | نام خانوادگی۲۱ = بخش هنر و معماری | ویراستار = [[سید محمدکاظم موسوی بجنوردی]] | مدخل = حافظ | پیوند مدخل = https://www.cgie.org.ir/fa/publication/entryview/16789 | دانشنامه = [[دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]] | رف = دائرةالمعارف۱۹ | جلد = ۱۹ | عنوان جلد = جوینی، ابوالمظفر–حافظ | سال = ۱۳۹۰ | ناشر = [[مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]] | مکان = تهران | شابک = 9786006326047}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = امینی‌فر | نام = سمیرا | پیوند نویسنده = سمیرا امینی‌فر | ویراستار = [[بهاءالدین خرمشاهی]] | مقاله = ترجمهٔ شعر حافظ در زبان و ادب فرانسه | رف = امینی‌فر۱ | دانشنامه = [[دانشنامهٔ حافظ و حافظ‌پژوهی]] | جلد = ۱ | عنوان جلد = آ–ث | سال = ۱۳۹۷ | ناشر = نخستان پارسی | مکان = تهران | شابک = 978-600-99764-3-0}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = پلّو | نام = استفانو | پیوند نویسنده = استفانو پلّو | مترجم = مسعود فریامنش | ویراستار = [[بهاءالدین خرمشاهی]] | مقاله = حافظ در زبان ایتالیایی | رف = پلّو۱ | دانشنامه = [[دانشنامهٔ حافظ و حافظ‌پژوهی]] | جلد = ۲ | عنوان جلد = ج–ژ | سال = ۱۳۹۷ | ناشر = نخستان پارسی | مکان = تهران | شابک = 978-600-99764-4-7}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = پورنامداریان | نام = تقی | نام خانوادگی۲ = حسنلی | نام۲ = کاووس | نام خانوادگی۳ = خرمشاهی | نام۳ = بهاءالدین | نام خانوادگی۴ = دبروئین | نام۴ = جِی. تی. پی | نام خانوادگی۵ = عبداللهی | نام۵ = علی | نام خانوادگی۶ = نیساری | نام۶ = سلیم | نام خانوادگی۷ = نیکنام | نام۷ = مهرداد | ویراستار = [[اسماعیل سعادت]] | مقاله = حافظ | ref = دزا | دانشنامه = [[دانشنامهٔ زبان و ادب فارسی]] | جلد = ۲ | عنوان جلد = برندق خجندی–حیرتی تونی | سال = ۱۳۸۶ | ناشر = فرهنگستان زبان و ادب فارسی | مکان = تهران | شابک =  964-7531-62-1}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = تقی‌پور | نام = محمد | پیوند نویسنده = محمد تقی‌پور | ویراستار = [[بهاءالدین خرمشاهی]] | مقاله = حافظ در زبان و ادبیات آلمانی | رف = تقی‌پور۱ | دانشنامه = [[دانشنامهٔ حافظ و حافظ‌پژوهی]] | جلد = ۲ | عنوان جلد = ج–ژ | سال = ۱۳۹۷ | ناشر = نخستان پارسی | مکان = تهران | شابک = 978-600-99764-4-7}}
* {{یادکرد ژورنال | نام خانوادگی = حاجیان | نام = خدیجه | نام خانوادگی۲ = احمدی | نام۲ = لیلا | عنوان = نگاهی به سیر تاریخی و موضوعی مقالات حافظ‌پژوهی از آغاز تا سال ۱۳۹۰ | ژورنال = مطالعات ایرانی | مکان = کرمان | شماره = ۳۱ | تاریخ = بهار و تابستان ۱۳۹۶ | صفحه = ۳۵–۵۲ | پیوند = https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1255544 | دسترسی پیوند = آبونمان | توسط = [[نورمگز]]}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = حافظ شیرازی | نام = شمس‌الدین محمد بن بهاءالدین محمد | پیوند نویسنده = | عنوان = دیوان حافظ | نام ویراستار = پرویز | نام خانوادگی ویراستار = ناتل خانلری | پیوند ویراستار = پرویز ناتل خانلری | جلد = ۲ | رف = ناتل۲ | سال = ۱۳۷۵ | ناشر = خوارزمی | مکان = تهران | شابک =}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = خرمشاهی | نام = بهاءالدین | پیوند نویسنده = بهاءالدین خرمشاهی | عنوان = حافظ حافظهٔ ماست | سال = ۱۳۹۰ | ناشر = قطره | مکان = تهران | شابک = 978-964-341-203-6}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = خرمشاهی | نام = بهاءالدین | پیوند نویسنده = بهاءالدین خرمشاهی | عنوان = ذهن و زبان حافظ | سال = ۱۳۹۵ | ناشر = ناهید | مکان = تهران | شابک = 978-964-6205-18-5}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = خرمشاهی | نام = عارف | پیوند نویسنده = عارف خرمشاهی | ویراستار = [[بهاءالدین خرمشاهی]] | مقاله = فرهنگ واژه‌نمای حافظ | رف = خرمشاهی۵ | دانشنامه = [[دانشنامهٔ حافظ و حافظ‌پژوهی]] | جلد = ۳ | عنوان جلد = س–ق | سال = ۱۳۹۷ | ناشر = نخستان پارسی | مکان = تهران | شابک = 978-600-99764-5-4}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = دادجو | نام = درّه | پیوند نویسنده = دره دادجو | ویراستار = [[بهاءالدین خرمشاهی]] | مقاله = خوشخوانی‌های دیوان حافظ | رف = دادجو۱ | دانشنامه = [[دانشنامهٔ حافظ و حافظ‌پژوهی]] | جلد = ۲ | عنوان جلد = ج–ژ | سال = ۱۳۹۷ | ناشر = نخستان پارسی | مکان = تهران | شابک = 978-600-99764-4-7}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = دانشنامه | نام = | ویراستار = [[بهاءالدین خرمشاهی]] | مقاله = فرهنگ بسامدی غزل‌های حافظ | رف = دانشنامه۱ | دانشنامه = [[دانشنامهٔ حافظ و حافظ‌پژوهی]] | جلد = ۳ | عنوان جلد = س–ق | سال = ۱۳۹۷ | ناشر = نخستان پارسی | مکان = تهران | شابک = 978-600-99764-5-4}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = دانشنامه | نام = | ویراستار = [[بهاءالدین خرمشاهی]] | مقاله = فرهنگ ده هزار واژه از دیوان حافظ | رف = دانشنامه۲ | دانشنامه = [[دانشنامهٔ حافظ و حافظ‌پژوهی]] | جلد = ۳ | عنوان جلد = س–ق | سال = ۱۳۹۷ | ناشر = نخستان پارسی | مکان = تهران | شابک = 978-600-99764-5-4}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = رادفر | نام = ابوالقاسم | پیوند نویسنده = ابوالقاسم رادفر | ویراستار = [[بهاءالدین خرمشاهی]] | مقاله = فرهنگ واژه‌های ایهامی در اشعار حافظ | رف = رادفر۵ | دانشنامه = [[دانشنامهٔ حافظ و حافظ‌پژوهی]] | جلد = ۳ | عنوان جلد = س–ق | سال = ۱۳۹۷ | ناشر = نخستان پارسی | مکان = تهران | شابک = 978-600-99764-5-4}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = ریپکا | نام = یان | پیوند نویسنده = یان ریپکا | عنوان = تاریخ ادبیات ایران | ترجمه = ابوالقاسم سری | جلد = ۱ | رف = ریپکا۱ | سال = ۱۳۸۳ | ناشر = سخن | مکان = تهران | شابک = 964-372-040-3}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = زرشکیان | نام = بیژن | پیوند نویسنده = بیژن زرشکیان | ویراستار = [[بهاءالدین خرمشاهی]] | مقاله = وزن، ردیف، قافیه | رف = زرشکیان۱ | دانشنامه = [[دانشنامهٔ حافظ و حافظ‌پژوهی]] | جلد = ۴ | عنوان جلد = ک–ی | سال = ۱۳۹۷ | ناشر = نخستان پارسی | مکان = تهران | شابک = 978-600-99764-6-1}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = شبیری | نام = نجمه | پیوند نویسنده = نجمه شبیری | ویراستار = [[بهاءالدین خرمشاهی]] | مقاله = ترجمهٔ شعر حافظ به زبان اسپانیایی | رف = شبیری۱ | دانشنامه = [[دانشنامهٔ حافظ و حافظ‌پژوهی]] | جلد = ۱ | عنوان جلد = آ–ث | سال = ۱۳۹۷ | ناشر = نخستان پارسی | مکان = تهران | شابک = 978-600-99764-3-0}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = شمیسا | نام = سیروس | پیوند نویسنده = سیروس شمیسا | عنوان = [[سبک‌شناسی شعر]] | سال = ۱۳۸۸ | ناشر = میترا | مکان = تهران | شابک = 978-964-8417-03-6}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = ضیاء | نام = محمدرضا | پیوند نویسنده = محمدرضا ضیاء | ویراستار = [[بهاءالدین خرمشاهی]] | مقاله = اشعار الحاقی دیوان حافظ | رف = ضیاء۱۰ | دانشنامه = [[دانشنامهٔ حافظ و حافظ‌پژوهی]] | جلد = ۱ | عنوان جلد = آ–ث | سال = ۱۳۹۷ | ناشر = نخستان پارسی | مکان = تهران | شابک = 978-600-99764-3-0}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = ضیاء | نام = محمدرضا | پیوند نویسنده = محمدرضا ضیاء | ویراستار = [[بهاءالدین خرمشاهی]] | مقاله = این راه بی‌نهایت | رف = ضیاء۹ | دانشنامه = [[دانشنامهٔ حافظ و حافظ‌پژوهی]] | جلد = ۱ | عنوان جلد = آ–ث | سال = ۱۳۹۷ | ناشر = نخستان پارسی | مکان = تهران | شابک = 978-600-99764-3-0}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = طاهری | نام = فرهاد | پیوند نویسنده = فرهاد طاهری | ویراستار = [[بهاءالدین خرمشاهی]] | مقاله = فرهنگ اشعار حافظ | رف = طاهری۱ | دانشنامه = [[دانشنامهٔ حافظ و حافظ‌پژوهی]] | جلد = ۳ | عنوان جلد = س–ق | سال = ۱۳۹۷ | ناشر = نخستان پارسی | مکان = تهران | شابک = 978-600-99764-5-4}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = عبداللهی | نام = مونا | پیوند نویسنده = مونا عبداللهی | ویراستار = [[بهاءالدین خرمشاهی]] | مقاله = فرهنگ شرح‌های حافظ | رف = عبداللهی۱ | دانشنامه = [[دانشنامهٔ حافظ و حافظ‌پژوهی]] | جلد = ۳ | عنوان جلد = س–ق | سال = ۱۳۹۷ | ناشر = نخستان پارسی | مکان = تهران | شابک = 978-600-99764-5-4}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = کمالی سروستانی | نام = کوروش | پیوند نویسنده = کوروش کمالی سروستانی | ویراستار = [[بهاءالدین خرمشاهی]] | مقاله = چاپ آثار حافظ‌پژوهانه | رف = کمالی۱ | دانشنامه = [[دانشنامهٔ حافظ و حافظ‌پژوهی]] | جلد = ۲ | عنوان جلد = ج–ژ | سال = ۱۳۹۷ | ناشر = نخستان پارسی | مکان = تهران | شابک = 978-600-99764-4-7}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = محیط طباطبایی | نام = سید محمد | پیوند نویسنده = سید محمد محیط طباطبایی | عنوان = آنچه دربارهٔ حافظ باید دانست | سال = ۱۳۶۷ | ناشر = بعثت | مکان = تهران}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = معین | نام = محمد | پیوند نویسنده = محمد معین | عنوان = حافظ شیرین‌سخن | جلد = ۱ | رف = شیرین۱ | کوشش = مهیندخت معین | سال = ۱۳۷۸ | ناشر = صدای معاصر | مکان = تهران | شابک = 964-91451-0-9}}
* {{یادکرد کتاب | نام خانوادگی = نیکنام | نام = مهرداد | پیوند نویسنده = مهرداد نیکنام | عنوان = [[کتابشناسی حافظ]] | سال = ۱۳۶۷ | ناشر = علمی و فرهنگی | مکان = تهران}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = وفایی | نام = محمدافشین | پیوند نویسنده = محمدافشین وفایی | ویراستار = [[بهاءالدین خرمشاهی]] | مقاله = حافظ در شبه قارّه | رف = وفایی۱ | دانشنامه = [[دانشنامهٔ حافظ و حافظ‌پژوهی]] | جلد = ۲ | عنوان جلد = ج–ژ | سال = ۱۳۹۷ | ناشر = نخستان پارسی | مکان = تهران | شابک = 978-600-99764-4-7}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = وفایی | نام = محمدافشین | ویراستار = [[بهاءالدین خرمشاهی]] | مقاله = فال حافظ | دانشنامه = [[دانشنامه حافظ و حافظ‌پژوهی|دانشنامهٔ حافظ و حافظ‌پژوهی]] | ref = وفایی۲ | جلد = ۳ | عنوان جلد = س–ق | سال = ۱۳۹۷ | ناشر = [[نخستان پارسی]] | مکان = تهران | شابک = 978-600-99764-5-4}}
{{چپ‌چین}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = de Bruijn | نام = J. T. P. | پیوند نویسنده = | مدخل = Hafez iii. Hafez’s Poetic Art | دانشنامه = [[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] | سال = 2002 | پیوند مدخل = http://www.iranicaonline.org/articles/hafez-iii | تاریخ بازبینی = 20 March 2019 | زبان = en}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = Loloi | نام = Parvin | پیوند نویسنده = پروین لؤلؤیی | مدخل = Hafez x. Translations of Hafez in English | دانشنامه = [[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] | سال = 2002 | پیوند مدخل = http://www.iranicaonline.org/articles/hafez-x | تاریخ بازبینی = 3 June 2020 | زبان = en}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = Soucek | نام = Priscilla | پیوند نویسنده = | مدخل = Hafez ii. Hafez and the Visual Arts | دانشنامه = [[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] | سال = 2002 | پیوند مدخل = http://www.iranicaonline.org/articles/hafez-ii | تاریخ بازبینی = 28 July 2020 | زبان = en}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = Wickens |نام= G. M. | پیوند نویسنده = جرج مایکل ویکنز | مدخل = Ḥāfiẓ | سال = 1986 | دانشنامه = [[دانشنامه اسلام|Encyclopaedia of Islam]] | ویرایش = 2nd | ناشر = [[انتشارات بریل|E. J. Brill]] | مکان = Leiden | زبان = en}}
* {{یادکرد دانشنامه | نام خانوادگی = Yarshater | نام = Ehsan | پیوند نویسنده = احسان یارشاطر | مدخل = Hafez i. an Overview | دانشنامه = [[دانشنامه ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] | سال = 2002 | پیوند مدخل = http://www.iranicaonline.org/articles/hafez-i | تاریخ بازبینی = 10 March 2020 | زبان = en}}
{{پایان چپ‌چین}}
{{پایان پانویس}}

== پیوند به بیرون ==
{{ادبیات فارسی}}
{{حافظ}}
{{دیوان حافظ}}
{{سفره هفت سین}}
{{نمادهای ملی ایران}}
{{Subject bar |portal1=ادبیات |portal2=ادبیات فارسی |portal3=حافظ |commons=y |commons-search=Category:Hafez |wikt=y |wikt-search= |q=y |q-search=حافظ |s=y |s-search=پدیدآورنده:حافظ}}
{{مستند کردن}}

[[رده:ادبیات فارسی]]
[[رده:حافظ]]
[[رده:کتاب‌های ایرانی]]
[[رده:کتاب‌های شعر]]
[[رده:کتاب‌های فارسی]]
[[رده:منظومه‌های فارسی]]
[[رده:غزل]]
[[رده:آثار سده ۱۴ (میلادی)]]
[[رده:شاعران قرون وسطی]]
[[رده:شعرهای فارسی]]
[[رده:آثار حافظ]]
[[رده:کتاب‌های عربی سده ۱۴ (میلادی)]]
[[رده:شاعران سده ۱۴ (میلادی) اهل ایران]]