ویکی‌پدیا:منابع مستقل

شناسایی و استفاده از منابع مستقل (یا منابع شخص ثالث) کمک می‌کند که ویرایشگران مقاله‌هایی بنویسند که حالت تبلیغی ندارند و موضوع مقاله را به صورتی عادلانه پوشش می‌دهند و به دیدگاه خود موضوع مقاله وزن اضافه نمی‌دهند. استفاده از منابع مستقل کمک می‌کند که پروژهٔ ویکی‌پدیا حالت تبلیغاتی پیدا نکند و افراد از آن برای منافع شخصی استفاده نکنند. تکیه کردن به منابع مستقل کمک می‌کند که مقاله‌ها محتوایی متوازن داشته باشند و دیدگاهی را ارائه کنند که نمایانگر علاقه‌ای خاص له یا علیه موضوع مقاله نباشد. تأکید روی دیدگاه منابع مستقل، برای رسیدن به دیدگاه بی‌طرفانه در مقاله‌ها ضروری است. همچنین، استفاده از منابع مستقل باعث می‌شود که ویکی‌پدیا فقط یک فهرست مطالب متفرقه نباشد و بیشتر به موضوعاتی بپردازد که در جامعه نیز مورد توجه بوده‌اند.

برای ارزیابی یک منبع، سه سؤال پایه‌ای می‌توان پرسید:

• آیا این منبع خودچاپ‌کرده است یا نه؟ (برای این پرسش، ویکی‌پدیا:شناخت و استفاده از منابع خودچاپ‌کرده ^(en) را ببینید.)
• آیا این منبع مستقل یا شخص ثالث است، یا این که رابطهٔ نزدیکی با موضوع مقاله دارد؟
• آیا این منبع اولیه است یا نه؟ (برای این پرسش، ویکی‌پدیا:شناخت و استفاده از منابع اولیه و ثانویه را ببینید.)

هر ترکیبی از این سه ویژگی را می‌توان بین منابعی که در ویکی‌پدیا به کار رفته‌اند پیدا کرد. هر ترکیبی از این سه ویژگی می‌تواند منبعی را تولید کند که در جایی از ویکی‌پدیا، استفاده از آن مناسب باشد. شناسایی این خصوصیات کمک می‌کند که تشخیص بدهید از هر کدام از این منابع کجا می‌توانید استفاده کنید.

این صفحه به طور خاص روی سؤال دوم تمرکز دارد: شناخت و استفاده از منابع مستقل و غیرمستقل.

شناخت منابع مستقل

یک منبع مستقل منبعی است که هیچ منافع مقرری در موضوع مقالهٔ مورد نظر در ویکی‌پدیا نداشته باشد، پس انتظار برود که پوشش آن موضوع در این منبع از یک دیدگاه بی‌غرض باشد. منابع مستقل از استقلال تحریریه برخوردارند (محتوایشان توسط تبلیغ‌کنندگان دیکته نمی‌شود) و دارای تعارض منافع نیستند (یعنی به طور بالقوه، منافع شخصی، مالی یا سیاسی خود را از طریق نوشتن دربارهٔ این موضوع تأمین نمی‌کنند).

علاقه به یک موضوع توسط یک منبع زمانی مصداق «منافع مقرر» است که آن منبع (چه نویسنده‌اش و چه ناشرش) یک رابطهٔ مالی یا حقوقی با موضوع مطلب برقرار کرده باشد. این علاقه می‌تواند مثبت یا منفی باشد (یعنی منافع نویسنده یا ناشر، از نوشتن مطلبی به نفع یا به ضرر آن موضوع تأمین شود). مثالی از منابعی که در آن علاقهٔ مثبت یافت می‌شود عبارتند از خودزندگینامه‌ها، یا مطالبی که شخص راجع به بستگانش، یا تولیدات خودش یا شرکتش یا کارفرمایش می‌نویسد. مثالی از منابعی که در آن علاقهٔ منفی دیده می‌شود عبارتند از منبعی که به یکی از رقبای موضوع، وابستگی مالی یا حقوقی داشته باشد. این قبیل تعارض منافع باعث می‌شود که ویرایشگران ویکی‌پدیا شک کنند که نویسندهٔ منبع، به دیدگاه یا منافع (شخصی، مالی، حقوقی و غیرهٔ) خودش وزن بیشتری داده باشد تا به ارائهٔ بی‌طرفانهٔ دانش راجع به آن موضوع. منابعی که توسط کارکنان یا مدیران یک سازمان یا بستگان آنان نوشته شوند مستقل نیستند.

استقلال یک منبع به معنای منصفانه بودن آن نیست. یک منبع می‌تواند مستقل باشد، اما دیدگاهی کاملاً مثبت یا منفی در مورد یک موضوع داشته باشد. برای مثال، یک دانش‌پژوه ممکن است که مقاله‌هایی در مورد سواد در کشورهای در حال توسعه بنویسد، و همزمان علاقهٔ شخصی داشته باشد که به کودکان خواندن و نوشتن بیاموزد و این علاقه‌اش را برای همگان — مستقل از جنسیت یا وضع مالی آن‌ها — داشته باشد. مادامی که این نویسنده از کار آموزش کودکان منفعت شخصی نبرد، مطالبی که راجع به سواد نوشته‌است، مستقل هستند.

مطالبی که در منابع خودچاپ‌کرده، منابع اولیه، یا منابع دارای سوگیری به دلیل تعارض منافع یافت می‌شوند، کماکان ممکن است در مقاله‌ها قابل استفاده باشند، اما سرشناسی موضوع مقاله باید توسط منابع دیگری که مستقل هستند قابل اثبات باشد. استناد به منابع مستقل باعث می‌شود که مقاله از دیدگاهی متوازن و بدون غرض نوشته شود، نه از یک دیدگاه شخصی. همچنین، استفاده از منابع مستقل باعث می‌شود که ویکی‌پدیا فقط یک فهرست مطالب متفرقه نباشد و بیشتر به موضوعاتی بپردازد که در جامعه نیز مورد توجه بوده‌اند.

مقاله‌هایی که از منابع مستقل برخوردار نیستند را می‌توان با برچسب {{منبع مستقل}} علامت‌گذاری کرد، و اگر پوشش کافی در منابع مستقل برایشان پیدا نشود می‌توان آن‌ها را نامزد حذف کرد. اگر محتوای یک مقاله اساساً تبلیغی باشد، می‌توان آن را حتی نامزد حذف سریع کرد (معیار ع۱۱).

توضیح

ویکی‌پدیا تلاش می‌کند که از بالاترین استانداردها تبعیت کند و حاوی مطالبی نباشد که دیدگاهی طرفدارانه دارند. سیاست ویکی‌پدیا:تأییدپذیری حاصل گسترش سیاست دیدگاه بی‌طرف بود و هدف از ایجاد آن، فراهم آوردن راهی بود که بتوان اطلاعات مقاله‌ها را از نظر سوگیری بررسی کرد. با این حال، در عمل دیده شد که برخی مقاله‌ها فقط از منابعی استفاده می‌کردند که به موضوع مقاله وابستگی داشتند و این باعث درجاتی از سوگیری در محتوای مقاله می‌شد. وقتی تنها منبع یک مقاله، یک منبع اولیه باشد، چنین شکلی از سوگیری غیر قابل اجتناب است. مقاله‌هایی از این دست، متنی افتخارآمیز دارند و از موضوع مقاله تعریف و تمجید می‌کنند، اگر چه کشف این نکته به مرور زمان دشوارتر شده‌است.

اگر قرار است ویکی‌پدیا، همچنان که در سیاست‌های بنیادینش آمده، خلاصه‌ای از نظرات موجود باشد و مخزنی برای این نظرات، این هدف تنها زمانی محقق می‌شود که مقاله‌ها نشان دهند که موضوعشان در منابع معتبری که از موضوع مقاله مستقل هستند مورد پوشش قرار گرفته‌است. این منابع هم باید از موضوع مقاله و هم از خود ویکی‌پدیا مستقل باشند و با معیارهایی که در ویکی‌پدیا:منابع معتبر آمده سازگار باشند. مقاله‌های ویکی‌پدیا نباید تنها بر اساس منابع غیرمستقل ساخته شوند. الزام استفاده از منابع مستقل برای آن است که امکان نگارش مقاله‌ای بدون سوگیری وجود داشته باشد؛ در غیر این صورت، مقاله محتمل است که به متنی حاول تعریف و تمجید تنزل یابد.

مثال

فرض کنید که یک موضوع یک مقاله، یک وبگاه در اینترنت است. برای چنین مقاله‌ای، مطلب یک روزنامه راجع به وبگاه می‌توان یک منبع مستقل باشد، اما یک صفحه از خودِ وبگاه نمی‌تواند یک منبع مستقل دانسته شود (و باید یک منبع اولیه تلقی شود).

مثال‌هایی از منابع مستقل و غیرمستقل برای برخی موضوعات متداول

موضوع	منبع مستقل	منبع غیرمستقل
یک شرکت	رسانه‌های خبری، سازمان‌های دولتی	مالک شرکت، کارکنان شرکت، وبگاه شرکت، اعلامیه‌های مطبوعاتی شرکت، بروشورهای تبلیغاتی شرکت، وبگاه یک شرکت رقیب
یک شخص	رسانه‌های خبری، کتاب‌های عامه‌پسند یا دانشگاهی	خود شخص، بستگان او، دوستانش، کارفرمایی که شخص برایش کار می‌کند، کارکنانی که زیر دست آن شخص کار می‌کنند
یک شهر	رسانه‌های ملی، کتب مرجع، دانشنامه‌ها	وبگاه شهرداری، باشگاه‌های فرهنگی شهر، وبگاه اتاق بازرگانی شهر
یک محصول (مثلاً یک کتاب، قطعهٔ موسیقی، فیلم، یا بازی رایانه‌ای)	نقدی که در روزنامه یا مجله چاپ شده‌است، تمام یک کتاب یا فصلی از یک کتاب	وبگاه شرکت تولیدکنندهٔ این محصول، وبگاه شرکت ناشر محوصل، وبگاه اختصاصی خود محصول، راهنمای استفاده از محصول، متن داخل جلد آلبوم یا کتاب، خودزندگینامهٔ خالق اثر یا بازیگران فیلم، و نظایر آن
محتوای برخط (اینترنتی)	رسانه‌های خبری	وبگاه میزبان محتوا، صفحه‌های خالق محتوا در شبکه‌های اجتماعی

این مثال‌های ساده را باید با در نظر گرفتن تمام حقایق و شرایط تفسیر کرد. مثلاً یک روزنامه که برای درآمدش به تبلیغات وابسته است، ممکن است در خصوص مطلبی که راجع به یکی از شرکت‌هایی نوشته که در همان روزنامه تبلیغ کرده‌است، مستقل دانسته نشود. به طور مشابه، روزنامه‌ای که مالک آن شخص الف است ممکن است بابت مطالبی که راجع به همان شخص الف نوشته منبعی مستقل دانسته نشود.

هر مقاله در ویکی‌پدیا باید طبق ادعاهای تأییدپذیر از منابع معتبرِ مستقلِ متعدد که به راستی‌آزمایی و درستی مطالبشان مشهورند نوشته شود. یک منبع شخص ثالث منبعی است که تماماً از موضوع مقاله استقلال دارد، یعنی مثلاً نویسندهٔ خبر در روزنامه، خودش فرای آنچه از یک روزنامه‌نگار انتظار می‌رود در موضوع دخالتی ندارد. برعکس یک منبع شخص ثالث را منبع اول شخص یا منبع غیرمستقل می‌نامند. مثالی از یک منبع اول شخص و غیرمستقل عبارت است از مطلبی که یک بنگاه لابی‌گری در خصوص محیط زیست راجع به مدیرعامل آن بنگاه نوشته باشد. یک منبع شخص ثالث، ارتباطی با موضوع یا رویداد مورد نظر ندارد، از افرادی که به آن ارتباط دارند درآمدی کسب نمی‌کند، و محتمل نیست که نسبت به موضوع دارای تعارض منافع باشد.

توجه شود که منابع شخص اول و شخص ثالث را نباید با مفهوم منابع اولیه، ثانویه و ثالثیه اشتباه گرفت. منبع ثانویه منبعی است که خود بر اساس منبع دیگری نوشته شده‌است (مثلاً اخباری که راجع به یک رویداد منتشر شده‌اند منابع اولیه هستند، و کتابی که بعداً بر اساس این گزارش‌های خبری نوشته شده‌است یک منبع ثانویه است.) «ثانویه»بودن به معنی «مستقل»بودن نیست، و به طور مشابه، منابع اولیه لزوماً غیرمستقل نیستند. معمولاً منابع ثانویه منابعی مستقل و شخص ثالث هستند اما همیشه چنین نیست.

اگر چه بین منبع شخص ثالث و منبع مستقل تفاوت ظریفی وجود دارد، اما بیشتر سیاست‌ها و رهنمودهای ویکی‌پدیا این دو اصطلاح را به جای هم به کار می‌برند و اکثر منابعی که شخص ثالث هستند مستقل نیز هستند. اما توجه کنید که هر منبع شخص ثالثی مستقل نیست. برای نمونه فرض کنید خانم ب که یک فیلمساز معروف است یک شاگرد زبده به نام آقای ج دارد و آقای ج یک وبگاه مستقل برای نقد فیلم برپا کرده‌است. اگر خانم ب از آقای ج بخواهد که راجع فلان فیلم نقدی مثبت یا منفی بنویسد، در آن صورت این مطلب نمونهٔ یک منبع مستقل نیست، اگر چه رابطهٔ بین خانم ب و آقای ج ماهیت مالی، قراردادی یا حقوقی ندارد.

چرا منابع مستقل لازم هستند؟

منابع مستقل زیربنای لازم برای هر مقاله‌ای هستند. اگر چه ویکی‌پدیا دانشنامه روی کاغذ نیست، اما ویکی‌پدیا محلی برای تلمبار کردن تمام اطلاعاتی که ممکن است خوانندگان آن را مهم یا مفید بدانند نیز نیست. برای حفظ بی‌طرفی، ویکی‌پدیا نمی‌تواند برای تشخیص اهمیت موضوعات به نظر شخصی ویرایشگرانش اتکا کند. همه چیز در ویکی‌پدیا می‌بایست از طریق منابع معتبر تأییدپذیر باشد، و این شامل حال جمله‌ای در مقاله که اهمیت موضوع را تبیین می‌کند نیز می‌شود. برای این که تأیید شود موضوعی بااهمیت است، تنها می‌توان به منبعی اتکا کرد که از موضوع مستقل باشد. منبعی که به موضوع نزدیک باشد معمولاً نظرات مرتبط با آن موضوع را بااهمیت می‌داند و راجع به آن مطلب منتشر می‌کند، و اگر تنها به چنین منابعی اتکا شود زمینه برای تعارض منافع فراهم می‌شود و بی‌طرفی ویکی‌پدیا در معرض تهدید قرار می‌گیرد.

می‌توان ادعا کرد که یک منبع مستقل و معتبر ممکن است به اندازهٔ کافی در مورد موضوع مطلع نباشد (و منابع نزدیک‌تر به موضوع، اطلاعات بیشتری در مورد موضوع داشته باشند). حتی مواردی وجود دارد که خبرنگاران، دانشگاهیان یا نقادان به پوشش سوگرایانه نسبت به یک موضوع دست زده‌اند. با این که منابع معتبر از داوری همتا و روال راستی‌آزمایی بهره می‌برند، پیش آمده که منابعی که از هر نظر دیگر معتبر هستند در یک مورد خاص مطلبی کاملاً نادرست منتشر کنند. اما ویکی‌پدیا اجازه نمی‌دهد که ویرایشگران بر اساس نظرات یا اطلاعات شخصی‌شان مقاله‌ها را بهبود دهند. اگر منبعی معتبر در یک مورد خاص ادعایی نادرست یا سوگرایانه منتشر کرده، امید است که منبع معتبر دیگری پیدا شود که این ادعا را مردود کند و با کمک این منبع بتوان دیدگاهی متعادل را به مقاله برگرداند. (در برخی موارد شدید، ویرایشگران توافق می‌کنند که ادعایی قابل تأیید اما به وضوح نادرست را از مقاله حذف کنند، اما در همین موارد هم دیدگاه شخصی خود را به مقاله نمی‌افزایند.)

اگر چند منبع معتبر راجع به موضوعی بحث کرده‌اند، یا حتی بهتر، اگر چند منبع معتبر راجع به موضوعی مناظره کرده‌اند، آن وقت احتمال پوشش این موضوع در ویکی‌پدیا نیز بیشتر می‌شود. چند دلیل برای این نکته وجود دارد: نخست آن که پوشش موضوع در چند منبع معتبر نشان می‌دهد که موضوع حائز اهمیت است. دلیل دوم، که به اندازهٔ دلیل نخست مهم است، آن است که وجود چند منبع معتبر اجازه می‌دهد که ویرایشگران ویکی‌پدیا تشخیص بدهند کدام حقایق در مورد موضوع آن را مهم می‌کنند و مقاله‌ای در ویکی‌پدیا بنویسند که با سیاست‌ها و رهنمودهای ویکی سازگار است.

منابع غیرمستقل

یک اعلامیهٔ مطبوعاتی در مورد پدال افکت بیپلدورپ ۹۰۰۰ که توسط شرکت سازنده‌اش منتشر شده، این پدال را «برترین اختراع در تاریخ گیتار الکتریک» می‌نامد.

منابع غیرمستقل ممکن است به عنوان منبع در مقاله‌ها استفاده شوند، اما ارتباط آن‌ها با موضوع مقاله باید به طور مشخص ذکر شود. برای مثال جمله‌ای مثل «سازمان فلان گفت که ده هزار نفر در تظاهرات شرکت کردند» جملهٔ مناسبی برای استناد به منبعی از آن سازمان است، اما جملهٔ «ده هزار نفر در تظاهرات شرکت کردند» مناسب نیست. به طور مشابه، مناسب نیست که از جملهٔ «فلان دارو برترین آرام‌بخش است» (بدون ذکر منبع) به جای جملهٔ «شرکت فلان-پخش، تولید کنندهٔ فلان دارو، آن را برترین داروی آرام‌بخش می‌داند» استفاده شود.

منابع غیرمستقل هرگز نباید برای اثبات ادعای سرشناسی به کار روند، اما می‌توان از آن‌ها با احتیاط برای منبع دادن به ادعاهایی که بحث برانگیز نیستند استفاده کرد.

اعلامیه‌های مطبوعاتی

واضح است که یک اعلامیهٔ مطبوعاتی منبعی مستقل نیست چون یا توسط شرکت یا سازمانی که آن را منتشر کرده، نوشته شده‌است و یا توسط شخصی که آن شرکت یا سازمان برای این منظور استخدام کرده‌است. اعلامیه‌های مطبوعاتی قالباً در نتایج جستجو در گوگل نیوز و دیگر جستجوگرهایی که ویرایشگران ویکی‌پدیا استفاده می‌کنند، دیده می‌شوند. در اکثر موارد، خود اعلامیه در متنش مشخص می‌کند که یک اعلامیهٔ مطبوعاتی است، اما همیشه چنین نیست. برخی از منابع کم‌اعتبار، اخباری را عمدتاً یا تماماً از یک اعلامیهٔ مطبوعاتی نقل می‌کنند، و در این حین متن اعلامیه را تنها اندکی تغییر می‌دهند. اگر از منبعی استفاده می‌کنید که از درستی روال سردبیری آن مطمئن نیستید، و منبع به یک اعلامیهٔ مطبوعاتی شبیه است، ضروری است که بررسی کنید که آیا این منبع صرفاً یک اعلامیهٔ مطبوعاتی را بازنشر کرده یا نه. برخی وقت‌ها ممکن است که اعلامیهٔ مطبوعاتی اصلی را بتوان پیدا کنید، اما همیشه چنین نیست.

به طور کلی، متن اعلامیه‌های مطبوعاتی سرشار از ستایش از موضوع است و جملات برخواسته از حقیقت در آن کمتر است. مثلاً یک اعلامیهٔ مطبوعاتی در مورد پدال افکت بیپلدورپ ۹۰۰۰ که توسط شرکت سازنده‌اش منتشر شده، این پدال را «برترین اختراع در تاریخ گیتار الکتریک» می‌نامد. در مقابل،‌ یک بررسی مستقل که در مجلهٔ گیتار پلیر منتشر شده، جملاتی حقیقت‌محور استفاده می‌کند و آن را «پیشرفتی بهینه بر پدال‌های موجود» می‌نامد.

اعلامیه‌های مطبوعاتی و مقاله‌هایی که برای این منظور نوشته شده‌اند نباید به عنوان منبعی برای ادعای سرشناسی به کار روند و برای کاربردهای دیگر نیز باید محتاطانه به کار گرفته شوند.

محتوای تولیدشده برای هم‌نشری

شرکت‌هایی وجود دارند که محتوایی تلویزیونی تولید می‌کنند و آن را به شرکت‌های پخش تلویزیونی می‌دهند تا در برنامه‌شان بگنجانند. به این روند هم‏‌نشری گفته می‌شود. مشابه این امر برای محتوایی چاپی و محتوای وب نیز وجود دارد. شرکت که محتوا برای هم‌نشری تولید می‌کند، ممکن است که یک محتوای مشخص را به چند شکل ارائه کند، مثلاً به شکل مقالهٔ کوتاه یا طولانی، یا چند مقاله با مقدمه‌های متفاوت، یا به شکل غیرمتنی نظیر ویدیو. فارغ از این که قالب این محتوا و طولش چقدر است، ادعاهایی که در آن هستند معمولاً مشابه هستند و توسط یک شخص یا گروه نگارش و ویراستاری شده‌اند.

اخباری که برای هم‌نشری تهیه شده است ممکن است نسبت به موضوع خبر مستقل باشد، اما نسخه‌های مختلفش که در جاهای مختلف منتشر شده از همدیگر مستقل نیستند. وقتی ویرایشگران ویکی‌پدیا در مورد سرشناسی یک موضوع یا وزنی که باید به آن داده شود می‌اندیشند، تمام اشکال یک محتوای هم‌نشری باید به مثابه یک منبع واحد در نظر گرفته شوند و نباید آن‌ها را چند منبع متفاوت تلقی کرد. این که کجا منتشر شده‌اند یا چقدر نشرشان فراگیر بوده نیز تغییری در امر ایجاد نمی‌کند.

تعارض منافع

واضح است که هر منبعی نسبت به سازمانی که آن را منتشر می‌کند استقلال ندارد و نسبت به موضوعاتی که آن سازمان ترویج می‌کند نیز مستقل نیست. در برخی موارد، این تعارض منافع را به راحتی می‌توان دریافت. مثلاً اگر شرکت دارویی فرضی بهمان-فارما مقاله‌ای راجع به نشت مواد شیمیایی از تأسیسات همان شرکت منتشر کند، این منبع برای هیچ یک از موضوعات نشت مواد شیمیایی از آن شرکت و پایبندی آن شرکت به حفظ محیط زیست، منبعی مستقل محسوب نمی‌شود. به طور مشابه، اگر منبعی برای این موضوع وجود داشته باشد که توسط یک سازمان روابط عمومی نگارش شده باشد و شرکت بهمان-فارما آن سازمان روابط عمومی را استخدام کرده باشد که مطلب را نگارش کند، باز این منبع مستقل محسوب نمی‌شود. در هر دوی این موارد، برای منبع بین درست بودن مطالبش و جانبداری از بهمان-فارما یک تعارض منافع وجود دارد.

با این حال، وقتی منافع به این حد مستقیم نباشند، تشخیص آن‌ها ممکن است سخت‌تر باشد. در پذیرش این که منابع مستقل هستند باید احتیاط کرد. فرض کنید که یک سازمان غیرانتفاعی به اسم «سازمان مردمی دستیابی به پاسخگویی پایداری» (به انگلیسی: Grassroots Reach-out Accountability Sustainability، یا به طور مخفف GRASS) وجود دارد که مطلبی منتشر کرده که در آن نوشته «شرکت دارویی بهمان-فرما یگانه منجی محیط زیست و سیارهٔ ماست». آیا GRASS تعارض منافع دارد؟ فرض کنید وبگاه GRASS.com تأکید کرده که این سازمان ۱۰۰٪ مستقل و مردم‌نهاد است؛ با این حال، اگر بیشتر جستجوی کنید متوجه می‌شوید که GRASS از چند سازمان به طور گمنام کمک مالی دریافت کرده و در مقابل تعهد کرده که اهداف «مستقل» آن سازمان‌ها را نیز دنبال کند. در کشوری مثل ایالات متحده آمریکا کمک مالی به صورت گمنام قانونی است (اما در برخی کشورها قوانین سختگیرانه‌تری وجود دارد). آیا می‌توان مطمئن بود که یکی از آن سازمان‌های گمنام، شرکت بهمان-فارما نیست؟ توجه کنید که کشورهای مختلف، درجات مختلفی از سختگیری قانونی برای مبارزه با تبلیغات مخیفانه دارند.

روند داوری همتا نیز نمی‌تواند تضمین کند که منبعی مستقل خواهد بود. سیاست ژورنال‌های علمی مختلف در خصوص تعارض منافع با هم فرق دارد. وقتی موضوعی در میان است که منافع مالی جدی در آن متصور است، یا احتمال ایجاد اختلاف‌نظرهای ساختگی وجود دارد، یا حتی در مواردی که اختلاف نظر واقعی وجود دارد اما حجم زیادی از مناظره و مخالفت در منابع مختلف مطرح شده، باید احتیاط کرد. بخش بزرگی از پژوهش‌های علمی از شرکت‌هایی بودجه دریافت می‌کند که خودشان از نتیجهٔ تحقیق سود می‌برند، و نتایج این پژوهش‌ها در ژورنال‌های علمی دارای داوری همتا نیز منتشر می‌شود. برای مثال، شرکت‌های دارویی ممکن است هزینهٔ تحقیق روی دارویی که خودشان تولید کرده‌اند را تأمین کنند. پژوهشگری که از این طریق بودجه دریافت کرده‌است ممکن است وسوسه شود (یا حتی تحت فشار قرار بگیرد) که عوارض جانبی دارو رو کمرنگ جلوه دهد، و مخالفت با چنین عملی ممکن است منجر به قطع بودجه شود. خود ژورنال‌های علمی هم ممکن است تعارض منافع داشته باشند، چرا که این ژورنال‌ها نیز منابع مالی مختلفی دارند. برخی از آن‌ها شماره‌های ویژه‌ای چاپ می‌کنند و بابتش پول دریافت می‌کنند، و حتی برخی ژورنال‌ها داوری همتای واقعی ندارند. مقالهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی دربارهٔ تعارض منافع در انتشارات علمی بیشتر به این موضوع پرداخته‌است.

مطالعات مستقل، اگر وجود داشته باشند، ارجح هستند. اگر لازم است که از منبعی که تعارض منافع دارد استفاده کنید، نتایج آن را به صورت حقیقت بیان نکنید بلکه ارتباط بین گوینده و ادعا را روشن بنویسید، مثلاً «یک مطالعه توسط فلان گروه نشان داد که بهمان».

فقدان تضمین در مورد اعتبار

این که منبعی مستقل باشد به خودی خود باعث نمی‌شود که آن منبع دقیق یا قابل اعتماد باشد. مهم‌ترین دلایلی که باعث می‌شوند یک منبع مستقل، قابل اعتماد نباشند عبارتند از:

• منسوخ شدن: یک کتاب که در سال ۱۹۵۰ چاپ شده و در آن ادعا شده که استفاده از آزبست برای عایق‌بندی سقف منازل ۱۰۰٪ ایمن و بی‌خطر است، اگر چه ممکن است منبعی مستقل باشد و هیچ ربطی به کارخانه‌های سازندهٔ آزبست نداشته باشد، اما این قدر قدیمی است که مطالبش با دانش روز سازگار نیست.
• خودچاپ‌کرده بودن: اگر یک نویسنده، کتابی بنویسد و در آن مدعی شود که آزبست بی‌خطر است، و بعد به ناشری پول بدهد تا ۱۰۰٫۰۰۰ نسخه از کتابش را چاپ و منتشر کند، نمی‌توان مطمئن بود که این منبع (اگر چه مستقل است و انتشار بالایی داشته) لزوماً مطالبش دقیق است.
• نادرست بودن: منابع مستقل هم می‌توانند اشتباه کنند، و دانش مدام در حال پیشرفت است. در نتیجه مطالبی که در یک منبع مستقل یافت شوند، ممکن است پس از بررسی منابع مستقل و معتبر دیگر، نادرست شناخته شوند.
• فقدان شهرت در راستی‌آزمایی: یک روزنامهٔ زرد ممکن است مطلبی بنویسد و در آن مدعی شود که فلان بازیگر توسط موجودات فرازمینی ربوده شده‌است. این روزنامه، اگر چه رابطهٔ مالی یا حقوقی مستقیم له یا علیه آن بازیگر ندارد (پس مستقل است) اما مطلبش مشخصاً از یک روال سردبیری قابل اعتماد گذر نکرده‌است. نشریات زرد اساساً در راستی‌آزمایی آنچه منتشر می‌کنند شهرت خوبی ندارند و در نتیجه محتوایشان حتی در صورت مستقل بودن کماکان از نظر درستی در هالهٔ تردید قرار داد.

رابطه با سرشناسی

منابع غیرمستقل نباید برای اثبات سرشناسی به کار گرفته شوند. سیاست اصلی وپ:ویکی‌پدیا چه چیزی نیست الزام می‌کند که موضوع هر مقاله‌ای را بتوان دست کم از طریق یک منبع مستقل تأیید کرد؛ در غیر اینصورت آن موضوع نباید مقاله‌ای جداگانه در ویکی‌پدیا داشته باشد. توجه کنید که هیچ الزامی وجود ندارد که تمام مقاله‌های ویکی‌پدیا در حال حاضر منبعی مستقل در متنشان ذکر شده باشد، اگر چه چنین چیزی بسیار مطلوب خواهد بود.

منابع بی‌تفاوت

برخی منابع اگر چه ممکن است مستقل به نظر برسند، اما در اصل «بی‌تفاوت» هستند. برای نمونه، یک راهنمای مسافرتی ممکن است که تلاش کند تمام لندمارک‌های یک منطقه نظیر رستوران‌ها، هتل‌ها و غیره را فهرست کند. یا یک روزنامهٔ شهری ممکن است که راجع به باز شدن و تعطیل شدن تمام مغازه‌های شهر مطلب منتشر کند یا راجع به امورات روزمرهٔ شهروندان مطلب بنویسد. یک نقاد موسیقی که به کارش علاقهٔ زیادی دارد ممکن است راجع به هر کسی که در شهرش گیتار دست گرفت و آواز خواند، نقد بنویسد و کاری نداشته باشد که آن فرد یک موسیقی‌دان آماتور است که برای اولین بار اجرا می‌کند یا یک خوانندهٔ مشهور که در آن شهر تور کنسرت گذاشته‌است. گاهی ویرایشگران ویکی‌پدیا ممکن است فکر کنند که چون یک منبع معتبر راجع به یک گروه موسیقی یا کتاب یا فیلم یا موضوعی دیگر مطلب نوشته‌است پس آن موضوع سرشناسی دارد. این لزوماً صحیح نیست. وقتی روزنامهٔ شهیر نیویورک تایمز می‌نویسد که «گروه فلان پیش‌برنامهٔ کنسرت مورخ ۱ مهٔ ۲۰۱۷ را اجرا کرد» این صرفاً یک «اشارهٔ خشک و خالی» است و تنها نشان می‌دهد که گروه مذکور برنامه اجرا کرده اما نشان نمی‌دهد که این اجرا خوب یا حائز اهمیت بوده‌است.

منابع بی‌تفاوت غیرمستقل، ممکن است معتبر هم باشند (مثل یک وبگاه راهنمای مسافرتی که اطلاعات دقیقی راجع به تک تک هتل‌ها و رستوران‌های یک شهر ارائه می‌دهد) اما وجود این اطلاعات در چنین منبع معتبری نباید باعث شود که ویرایشگران ویکی‌پدیا در وپ:وزن‌دهی به این اطلاعات در ویکی‌پدیا دچار خطا شوند؛ تک تک مکان‌هایی که در آن وبگاه برایشان اطلاعات وجود دارد لزوماً سرشناس نیستند. اگر یک موضوع، مثلاً یک فروشگاه محلی یک شهر، فقط در منابع بی‌تفاوت پوشش داشته‌است، آن وقت شرایط لازم برای داشتن مقالهٔ جدا در ویکی‌پدیا را دارا نیست ولی می‌توان به آن در مقاله‌های دیگر اشاره کرد (مثلاً می‌توان در مقالهٔ آن شهر، به فروشگاه نیز اشاره کرد و به این منبع استناد کرد).

مقاله‌های فاقد منبع شخص ثالث

اگر مقاله‌ای در حال حاضر هیچ منبع شخص ثالثی ندارد، همیشه به این معنا نیست که باید مقاله را حذف کرد. مقاله ممکن است صرفاً در حالتی ناقص باشد و نیازمند آن باشد که یکی از ویرایشگران به آن منابع مناسبی اضافه کند و اهمیت موضوع مقاله را راستی‌آزمایی کند. به جای حذف مقاله، استفاده از الگوی {{منبع مستقل}} یا {{بدون منبع}} را در نظر بگیرید.

اگر علی رغم جستجو، نتوانستید منبعی پیدا کنید تا مشکل منابع مقاله را رفع کنید، کماکان ممکن است که بتوان بخشی از محتوای مقاله را با ادغام آن در مقاله‌ای دیگر حفظ کنید. اما توجه کنید که وپ:وزن‌دهی باید در مقالهٔ دیگر رعایت شود، و ممکن است لازم باشد که متن اولیه پیش از ادغام، خلاصه‌سازی شود. استفاده از الگوی {{ادغام در}} را در نظر بگیرید.

در غیر اینصورت و اگر حذف بهترین راه حل است، موارد زیر را در نظر داشته باشید:

• اگر مقاله یکی از معیارهای حذف سریع را داراست، از یک برچسب حذف سریع متناسب با آن معیار استفاده کنید.
• اگر مقاله معیارهای حذف سریع را ندارد، اما فکر می‌کنید که حذفش محل مناقشه نخواهد بود، از برچسب {{حذف زماندار}} استفاده کنید. مقاله در صورتی که مخالفتی با حذف آن وجود نداشته باشد، ظرف ۷ روز حذف خواهد شد. برای اطلاعات بیشتر ویکی‌پدیا:حذف زماندار را ببینید.
• اگر مطمئن نیستید که حذف مقاله محل مناقشه خواهد بود یا نه، یا راجع به این که مقاله باید حذف شود اطمینان ندارید، مقاله را به نظرخواهی برای حذف ببرید تا کاربران در مورد حذف یا نگه داشتن آن دست کم برای هفت روز بحث کنند.

برخی مقاله‌ها اساساً جایی در ویکی‌پدیا ندارند، ولی ممکن است برای یکی از پروژه‌های خواهر ویکی‌مدیا مناسب باشند. در اینصورت ممکن است بتوان با استفاده از قابلیت درون‌ریزی میان‌ویکی متن و تاریخچه‌شان را به پروژهٔ دیگر منتقل کرد و بعد نسخهٔ ویکی‌پدیا را ادغام یا حذف کرد. اگر گمان می‌کنید که چنین مقاله‌ای ممکن است بعدها به اشتباه دوباره ساخته شود، می‌توانید آن را تبدیل به یک تغییرمسیر نرم کنید که مقصدش، صفحهٔ مناسب در پروژهٔ خواهر است.

مفاهیم مرتبط

رابطه با منابع اولیه و ثانویه

مفهوم منبع مستقل با مفهوم منبع ثانویه تمایز دارد. منبع ثانویه منبعی است که محتوایش با استفاده از یک منبع اولیهٔ دیگر تهیه شده‌است، مثل کتابی که محتوایش با استفاده از مطالب خبری تهیه شده‌است. مفهوم منبع ثانویه معمولاً با مفهوم منبع اولیه مقایسه می‌شود؛ منبع اولیه حاصل اولین نگارش راجع به یک موضوع هستند (مثل یک خودزندگینامه، متن سخنرانی یک شخصیت سیاسی، یا متن کتب مقدس). منابع ثانویه لزوماً مستقل نیستند و منابع اولیه هم لزوماً غیرمستقل نیستند. منابع ثانویه معمولاً منابعی شخص ثالث و مستقل هستند، اما همیشه این طور نیست.

رابطه با منابع خودچاپ‌کرده

این مفهوم با مفهوم منابع خود‌چاپ‌کرده فرق دارد. منبع خودچاپ‌کرده منبعی است که ارائهٔ آن به عموم (یا به اصطلاح «انتشار» آن) توسط شخص یا نهادی که تولیدش کرده، و یا تحت نظر آن فرد یا نهاد صورت گرفته‌است. یک مطلب وبلاگ که توسط مشتری یک محصول نوشته شده و تجربهٔ شخصی او از استفاده از آن محصول را منعکس می‌کند، منبعی مستقل است اما خودچاپ‌کرده است. یک مقاله که از داوری همتا گذر کرده و در یک ژورنال علمی معتبر به چاپ رسیده اما محققان نویسندهٔ مقاله در شرکتی کار می‌کردند که تولیدکنندهٔ داروی موضوع تحقیق است، منبعی غیرمستقل است که خودچاپ‌کرده نیست.

منابع دارای سوگیری

مهم نیست که کالایی را دوست دارید یا از آن متنفرید؛ اگر آن را نمی‌فروشید، احتمالاً یک منبع مستقل درباره‌اش هستید.

یک منبع می‌تواند سوگیری داشته باشد اما استقلالش را کاملاً حفظ کند. وقتی یک منبع به طور جدی موضوعی را تأیید یا نکوهش می‌کند، اما رابطه‌ای با آن موضوع ندارد و از تأیید یا نکوهش آن نفع مستقیمی عایدش نمی‌شود، در رابطه با آن موضوع یک منبعِ مستقل است.

به طور ویژه، بسیاری از ژورنال‌های علمی گاهی به سوگیری متهم می‌شوند، مثلاً این که ژورنال‌های مربوط به آموزش نسبت به امر آموزش دیدگاه مثبتی دارند، ژورنال‌های حوزهٔ داروسازی نسبت به درمان دارویی بیماری‌ها دیدگاه مثبتی دارند، ژورنال‌هایی که در یک بخش از جهان (مثلاً اروپا یا ایران) پایه دارند به چاپ مقاله‌های همان منطقه گرایش بیشتری دارند، و غیره. اما این گرایش‌ها باعث نمی‌شود که آن ژورنال‌ها مستقل نباشند و حتی لزوماً نوعی از «سوگیری» نیستند. آنچه برای مستقل بودن یک منبع مهم است آن است که از دیدگاهی که ارائه می‌کند نفع مستقیم ببرد. به عنوان مثال، اگر یک شرکت دارویی مقاله‌ای راجع به یکی از محصولات خود منتشر کند، آن مقاله منبعی مستقل نیست. اما مقاله‌ای کاملاً مشابه که توسط پژوهشگران دولتی نوشته شده باشد، یک منبع مستقل است.

تفاوت منبع شخص ثالث و منبع مستقل

بین منابع مستقل و منابع شخص ثالث تفاوتی کوچک وجود دارد. یک منبع مستقل منبعی است که هیچ منافع مقرری در موضوع مقاله ندارد. مثلاً یک منبع مستقل از این که خوانندگانش را بابت یک دیدگاه خاص قانع کند درآمد اضافه‌ای به دست نمی‌آورد. یک منبع شخص ثالث منبعی است که رابطهٔ مستقیم در هیچ تراکنشی با موضوع مقاله ندارد، اما کماکان ممکن است به لحاظ مالی یا غیر مالی منافع مققری در موضوع مقاله داشته باشد. برای مثال، اگر دعوای حقوقی بین دو شخص منجر به این شود که شرکت بیمه‌گر یکی از آن‌ها هزینه‌ای بپردازد، آن‌گاه این شرکت بیمه‌گر از نظر حقوقی یک «شخص ثالث» است اما به لحاظ مالی از موضوع استقلال ندارد.

با این حال، بیشتر سیاست‌ها و رهنمودهای ویکی‌پدیا این دو مفهوم را به طور مترادف به کار می‌برند و بیشتر منابعی که شخص ثالث هستند، مستقل نیز هستند. جز در مواردی که سیاست یا رهنمودی توصیهٔ دیگری کرده باشد، همین که یک منبع شخص ثالث یا مستقل باشد کافی است، و این که منبعی همزمان شخص ثالث و مستقل باشد حالتی ایده‌آل است.

الزامات ویکی‌پدیا

سیاست‌ها و رهنمودهایی که منابع شخص ثالث را الزامی می‌کنند

الزام به استفاده از منابع معتبر شخص ثالث در چندین سیاست و رهنمود ویکی‌پدیا تثبیت شده‌است:

• سیاست ویکی‌پدیا چه چیزی نیست اظهار می‌دارد که «همهٔ مقاله‌ها باید از طریق منابع مستقل شخص ثالث، قابل تأیید باشند».
• سیاست‌های تأیید‌پذیری و ممنوعیت تحقیق دست اول هر دو اظهار می‌دارند که «اگر هیچ منبع معتبر شخص ثالثی برای موضوع یک مقاله وجود نداشته باشد، ویکی‌پدیا نباید دربارهٔ آن موضوع مقاله داشته باشد».
• سیاست تأییدپذیری اظهار می‌دارد که «مقاله‌ها باید بر اساس منابع معتبر شخص ثالثی نوشته شوند که بابت راستی‌آزمایی و درستی مطالبشان مشهورند.»
• رهنمود منابع معتبر اظهار می‌دارد که «مقاله‌ها باید بر اساس منابع معتبر و مستقلی نوشته شوند که بابت راستی‌آزمایی و درستی مطالبشان مشهورند.»
• رهنمود سرشناسی اظهار می‌دارد که «اگر موضوعی در منابع متعدد و معتبری که از آن مستقل هستند پوشش قابل توجه داشته باشد، می‌توان فرض کرد که شرایط کافی برای داشتن یک مقالهٔ جدا را داراست.»

برآورده کردن الزامات

هر مقاله باید بر اساس منابع معتبر شخص ثالث نوشته شود. هر یک از واژگان جملهٔ قبلی، در برقرار کردن الزامات ویکی‌پدیا باید در نظر گرفته شوند:

• معتبر: منبع شخص ثالث، منبعی معتبر باشد یعنی استانداردهای داوری همتا و راستی‌آزمایی را رعایت کند. به طور کلی، هر چه تعداد افرادی که در راستی‌آزمایی محتوای یک منبع نقش دارند بیشتر باشد، اطلاعاتی که آن منبع منتشر می‌کند معتبرتر است.
• شخص ثالث: منبع مورد نظر مستقل باشد و به موضوع مقاله ارتباط مستقیم نداشته باشد. پس منابع اول شخص نظیر خودزندگینامه یا محتوای تبلیغاتی را نباید برای برآورده کردن الزامات به کار برد.
• منابع: واژهٔ جمع «منابع» تأکید می‌کند که دست کم دو منبع شخص ثالث باید به موضوع مقاله پرداخته باشند تا اطمینان حاصل شود که فقط یک دیدگاه خاص در مقاله منعکس نمی‌شود.
• بر اساس: آنچه در منابع شخص ثالث آمده باید برای اثبات محتوایی که در متن مقالهٔ ویکی‌پدیا آمده کافی باشد، و بتوان با استناد به این منابع مقاله‌ای نوشت که خُرد نباشد، و دست کم جمله‌ای راجع به اهمیت موضوع در مقاله باشد.

هر گاه مقاله‌ای از شرایط حداقلی بالا برخوردار بود، محتوای بیشتر را بر اساس منابع معتبر می‌توان به مقاله افزود به شکلی که تأییدپذیر باشد. با این حال باید توجه کرد که ویکی‌پدیا چه چیزی نیست و محتوایی که مناسب ویکی‌پدیا نیست (حتی در صورت وجود منابع معتبر و مستقل) باید حذف شود.