فیروزه نیشابور

سنگ‌های فیروزهٔ نیشابور.

فیروزهٔ نیشابور به فیروزه‌ای که از معدن‌های نیشابور درمی‌آید گفته می‌شود. معدن اصلی آن در روستای معدن علیا، بخش مرکزی شهرستان فیروزه قرار دارد؛ با ذخیره ۹ هزار تن و ظرفیت تولید سالانه ۱۹ تن. معدن فیروزه نیشابور از کهن‌ترین معادن فیروزه جهان است که از ۲۰۰۰ سال پیش از آن سنگ فیروزه استخراج می‌شود. معدن فیروزه نیشابور مهم‌ترین معدن فیروزه جهان است نمونه‌های طبیعی-تاریخی فیروزهٔ نیشابور در موزه‌های لندن، زمین‌شناسی تهران نگهداری می‌شود.

نام فیروزه ایرانی (Persian turquoise) در زبان انگلیسی معمولاً متضمن فیروزه نیشابور است، اما معادن دیگری مثل بَغو در سمنان و شهربابک در کرمان نیز در ایران وجود دارند.

مطالعات علمی

اولین همایش مرتبط با فیروزه تحت عنوان "فیروزه، صنعت و فرهنگ " سال ۱۳۹۶ در محل دانشگاه نیشابور برگزار شد.

پیشینه

در ۲ ژانویه ۲۰۱۶، رئیس اتحادیه طلا و جواهر ایران گفت که «معادن نیشابور خیلی وقت است که دیگر از محصول خالی شده و این نتیجهٔ برداشت بی‌رویه از معادن و خام فروشی است. در واقع ما دیگر فیروزه نیشابور نداریم.»

معدن

موقعیت معادن مهم فیروزه در ایران

روش سنتّی استخراج سنگ‌های فیروزه از معدن فیروزهٔ نیشابور، باعث می‌شود که عملیات آتش باری در آن، سنگ‌ها را خرد کرد و از ظرفیت حقیقی استخراج، بسیار بکاهد. یکی از مقالات که سال ۱۳۹۶ در همایش یکم فیروزه در دانشگاه آزاد نیشابور ارائه شد، استفاده از روشهای برشی در استخراج فیروزه است که تحت عنوان «کاربرد روشهای برشی و معزه‌گیری در استخراج فیروزه» بوده و تأثیر به سزایی در کیفیت سنگ استخراج شده دارد.

قدیمی‌ترین و شاخص‌ترین معدن فیروزه در جهان در استان خراسان رضوی، نزدیک نیشابور واقع شده و ذخیره‌ای معادل ۹۰۰۰ تن دارد که هر سال حدود ۱۹ تا ۴۰ تن فیروزه از آن استخراج می‌شود. فیروزه در این معدن به پنج درجه تقسیم می‌شود و بر این اساس پنج تا هشت درصد فیروزه استخراجی درجه یک، ۳۵ درصد آن درجه‌های دو و سه و ۶۰ درصد فیروزه آن نیز درجه چهار و پنج است.

ترکیب شیمیایی و ساختار

سنگ خام فیروزه نیشابور در دو طیف رنگ سبز و آبی

فیروزه نیشابور یک کانی فسفات هیدراته از آلومینیوم است که دارای مقادیری مس و آهن برای ایجاد طیف رنگی آبی تا سبز می‌باشد.

فرمول ترکیب شیمیایی فیروزه به صورت CuAl6(PO4)۴(OH)8⋅4H2O است. وجود مولکول آب (H2O) یعنی فیروزه یک فسفات آبدارِ آلومینیوم و مس است که معمولاً ۳–۴ مولکول آب تبلور در ساختار آن وجود دارد.

عناصر اصلی تشکیل‌دهنده فیروزه به شرح موارد ذیل است:

1. مس (Cu): عامل اصلی ایجاد رنگ آبی در فیروزه است. هرچه میزان مس در شبکه بلوری بیشتر باشد، رنگ فیروزه آبی‌تر و پررنگ‌تر خواهد بود.
2. آلومینیوم (Al): نقش سازه‌ای دارد و به استحکام بلور کمک می‌کند. جایگاه اصلی در کاتیون‌های ساختار دارد.
3. فسفر (P) و اکسیژن (O): به‌صورت گروه‌های فسفات (PO₄³⁻) وجود دارند و بخش اصلی اسکلت معدنی فیروزه را می‌سازند.
4. آب (H₂O): به صورت آب تبلور (crystal water) در شبکه بلوری قرار دارد و باعث پایداری ساختار می‌شود. خشک‌شدن یا حرارت دیدن بیش از حد می‌تواند این آب را خارج کرده و رنگ و استحکام فیروزه را تغییر دهد.
5. هیدروکسیل (OH⁻): در ساختار حضور دارد و در پایداری شبکه بلوری نقش دارد.

گاهی عنصر روی (Zn²⁺) یا آهن (Fe³⁺) می‌توانند به جای مس (Cu²⁺) وارد ساختار شوند. جانشینی آهن معمولاً باعث می‌شود رنگ فیروزه متمایل به سبز شود. هرچه آهن بیشتر باشد، رنگ سبز شدت بیشتری دارد.

گاهی بخشی از فسفر با آرسنیک (As⁵⁺) جایگزین می‌شود که در کیفیت نهایی تأثیر می‌گذارد.

ساختار

سنگهای فیروزهٔ نیشابور به دو دسته خاکی و سنگی تقسیم می‌شوند. فیروزه خاکی دارای رنگ و مرغوبیت بالاتر است. فیروزه عجمی، فیروزه شجری و چغاله از دیگر انواع فیروزه هستند.

فیروزه‌های نیشابور معمولاً بدون ماتریس (سنگ زمینه) بوده و فارغ از این که شجر یا عجمی باشند، رنگی یک‌دست دارند. از دید بسیاری، فیروزه مرغوب به رنگ «آبی آسمانی» شناخته می‌شود. در پشت نگین فیروزه نیشابور، غالباً رگه‌ها یا نقاطی طبیعی دیده می‌شود که از جنس سنگ‌های کوه و معدن هستند؛ این ویژگی یکی از روش‌های تشخیص فیروزه اصل است. برخی منابع گزارش می‌دهند که فیروزه نیشابور در مقایسه با فیروزه کرمان، دارای براقی و جلای بیشتر بوده و معمولاً ارزش آن تا ده برابر بیشتر است.