شماره استاندارد بین‌المللی کتاب

شمارهٔ استاندارد بین‌المللی کتاب

شابک ۱۳ رقمی
کوته‌نوشت	شابک یا ISBN
توصیف‌شده	۱۹۷۰ (۱۹۷۰)
سازمان سرپرست	سازمان بین‌المللی شابک
تعداد اعداد	۱۳ (سابقاً ۱۰)
اعداد کنترل	جمع وزنی
نمونه	978-3-16-148410-0
وبگاه	www.isbn-international.org

شمارهٔ استاندارد بین‌المللی کتاب یا شابک شماره‌ای متشکل از ۱۰ یا ۱۳ رقم که به کتاب‌های منتشرشده منسوب می‌شود و هر شماره منحصر به یک کتاب (یا یک نگارش یا نوع مشخص از آن کتاب) است، اما تجدید چاپ کتاب باعث تغییر شابک نمی‌شود. شابک را در زبان‌هایی که از خط لاتین استفاده می‌کنند با سرواژهٔ ISBN (مخفف عبارت انگلیسی International Standard Book Number) نشان می‌دهند.

در سال ۱۹۶۶ استانداردی دیگر به نام شماره‌گذاری استاندارد کتاب یا اس‌بی‌ان (به انگلیسی: SBN، مخفف Standard Book Numbering) برای این منظور ایجاد شد. در سال ۱۹۶۷ استاندارد شابک برای اولین بار به صورت ده رقمی مطرح شد و نهایتاً در سال ۱۹۷۰ توسط سازمان بین‌المللی استانداردسازی (ایزو) به عنوان استاندارد ایزو ۲۱۰۸ در سال ۱۹۷۰ به چاپ رسید. از آن زمان تا پایان سال ۲۰۰۶ شابک‌ها ده‌رقمی بودند. از سال ۲۰۰۷ برای آن که تعداد بیشتری کتاب را بتوان شماره‌گذاری کرد، شابک سیزده‌رقمی شده‌است.

تاریخچه

شماره شناسایی کتاب‌ها در ابتدا دارای ۹ رقم بوده که کتاب‌فروشی‌های انگلیس برای فروش کتاب‌هایشان و همچنین برای جلوگیری از گردش اضافه و کنترل راحت‌ترِ موجودی، آن را به‌کار می‌بردند. بعداً این کد زیر نظر سازمان بین‌المللی استانداردسازی به ده رقم و سپس سیزده رقم افزایش یافت تا در سطح جهانی قابل کاربرد شود. این استاندارد تحت نام ایزو ۲۱۰۸ در سال ۱۹۷۰ (نه‌رقمی)، در ۱۹۹۷ (ده‌رقمی)، و پس از سال ۲۰۰۷ به‌صورت سیزده‌رقمی عرضه شده‌است.

روش تعیین شابک

هر ویراست از یک کتاب دارای شمارهٔ شابک خاص خود است و این شماره دارای ۱۰ تا ۱۳ رقم است و پنج بخش دارد:

1. اگر شماره ۱۳رقمی باشد دارای یک عددِ ۹۷۸ یا ۹۷۹ است.
2. هر زبان یا کشور دارای شمارهٔ خاص خود است.

برای مثال، کد کشور انگلیس صفر یا یک، فرانسه دو، آلمان سه، و کد ایران ۹۶۴ یا ۶۰۰ است. اگر شابکی این کد را نداشته‌باشد در جهان رسمیت ندارد. این کد برای کشورها حداکثر پنج رقم خواهد بود.

1. هر انتشارات دارای شمارهٔ خاص خود است که در شابک گنجانده می‌شود.
2. هر کتاب دارای شمارهٔ خاص خود است.
3. یک نویسه وارسی در مبنای یازده است و در اصل یک مجموع مقابله‌ای (Checksum) از تمام شناسه‌است. به‌وسیلهٔ این نویسه می‌توان صحت شابک موردنظر را بررسی کرد.

نویسهٔ وارسی (عدد کنترل) با استفاده از روش زیر محاسبه می‌شود:

1. هریک از نویسه‌های شناسهٔ شابک (از چپ به راست) در وزنی که از ۱۰ تا ۲ به‌ترتیب برای هریک از آنها در نظر گرفته می‌شود، ضرب می‌شود.
2. حاصل نتایج ضرب‌ها با هم جمع می‌شود.
3. نویسهٔ وارسی با استفاده از حاصل نتایج ضرب در مبنای ۱۱ تعیین می‌شود (یعنی برای مقدار مجموع حاصل‌ضرب‌های برابر با ۱۰، نویسهٔ X استفاده می‌شود).

مثلاً برای:

۱۰×۶ + ۹×۰ + ۸×۰ + ۷×۵ + ۶×۸ + ۵×۲ + ۴×۵ + ۳×۰ + ۲×۰ = ۶۰ + ۰ + ۰ + ۳۵ + ۴۸ + ۱۰ + ۲۰ + ۰ + ۰ = ۱۷۳

حاصل مضرب کامل قبلی «۱۱ × ۱۵ = ۱۶۵» ۱۱ است.
باقی‌مانده تقسیم ۱۷۳ بر ۱۱ عدد ۸ می‌شود. به عبارت دیگر: ۱۷۳–۱۶۵ = ۸ عدد کنترل شابک این مثال ۸ است که سمت راست عدد آمده‌است.

نحوه اعتبارسنجی

برای اعتبارسنجی شابک باید ابتدا ببینیم که شابک ۱۰ رقمی یا ۱۳ رقمی است؛ که پس از برآورد شابک به یکی از دو روش زیر عمل می‌کنیم.

شابک ۱۰ رقمی

برای اعتبارسنجی شابک ۱۰ رقمی باید تمام اعداد را از سمت چپ به ترتیب در اعداد ۱۰ تا ۱ ضرب کرده و سپس حاصل هرکدام را با هم جمع کنیم. به عنوان مثال شابک ۲-۴۰۶۱۵-۳۰۶-۰ را به صورت زیر اعتبارسنجی می‌کنیم.

${\begin{aligned}s&=(0\times 10)+(3\times 9)+(0\times 8)+(6\times 7)+(4\times 6)+(0\times 5)+(6\times 4)+(1\times 3)+(5\times 2)+(2\times 1)\\&=0+27+0+42+24+0+24+3+10+2\\&=132=12\times 11\end{aligned}}$

همان‌طور که می‌بینید حاصل محاسبه فوق عدد ۱۳۲ شده است و اکنون کافیست این عدد را بر عدد ۱۱ تقسیم کنیم. چنانچه باقیمانده صفر شود یعنی شابک مورد نظر صحیح است و در غیر اینصورت اشتباه می‌باشد.

شابک ۱۳ رقمی

برای اعتبارسنجی شابک ۱۳ رقمی باید تمام اعداد را از سمت چپ به ترتیب در اعداد ۱ یا ۳ ضرب کرده و سپس حاصل هرکدام را با هم جمع کنیم. به عنوان مثال شابک ۷-۴۰۶۱۵-۳۰۶-۰-۹۷۸ را به صورت زیر اعتبارسنجی می‌کنیم.

${\begin{aligned}s&=(9\times 1)+(7\times 3)+(8\times 1)+(0\times 3)+(3\times 1)+(0\times 3)+(6\times 1)+(4\times 3)+(0\times 1)+(6\times 3)+(1\times 1)+(5\times 3)+(7\times 1)\\&=9+21+8+0+3+0+6+12+0+18+1+15+7\\&=100\end{aligned}}$

همان‌طور که می‌بینید نتیجه محاسبه عدد ۱۰۰ شده و چنانچه نتیجه را بر عدد ۱۰ تقسیم کنیم خواهیم دید که باقیمانده صفر خواهد شد و بنابراین شابک مورد نظر ما صحیح است.
لازم است ذکر شود در ماشین حساب معمولی اگر جواب صفر شد ملاک ما است و در ماشین حساب مهندسی دکمه mod وجود دارد که برای محاسبه باقیمانده استفاده می‌شود.

شابک در ایران

در سال ۱۳۷۲، با افزایش روزافزون نیاز به استفاده از یک شناسهٔ استاندارد برای کتاب، ایران به عضویت مؤسسهٔ جهانیِ شابک درآمد و شمارهٔ خاص کشور در این شناسه برای کشور ایران، عدد ۹۶۴ و ۶۰۰ تعیین شد. با استفاده از شناسهٔ ۱۰رقمی، امکان ثبت یک‌میلیون کتاب در ایران وجود داشته‌است^∗.

پانویس

1. ^  International Standard Book Number
2. ^  اطلاعیهٔ خانهٔ کتاب در مورد سیزده‌رقمی شدن شابک از ابتدای سال ۲۰۰۷.
3. ^  وب‌گاه شابک ایران

منابع

• ویکی‌پدیای انگلیسی
• شابک چیست؟ در وب‌گاه شابک ایران
• اعتبارسنجی شماره شابک

جستارهای وابسته

• کتاب

پیوند به بیرون

• مؤسسه جهانی شابک
• شابک ایران