یک کلمه

رساله یک کلمه اثر میرزا یوسف خان تبریزی (یوسف مستشارالدوله) منتشر شده در ۱۸۷۴ میلادی یکی از اولین تلاشهای روشنفکران ایرانی برای ایجاد حکومت قانون و مشروطه است.

اهمیت رساله یک کلمه

این اثر در سال ۱۸۷۴ میلادی یعنی بلافاصله پس از سفر اول ناصرالدین شاه به فرنگ منتشر شده و از این نظر اثرگذار بوده است.

محمد امینی پژوهشگر تاریخ مشروطه میگوید : نخستین سند نوشتاری آغاز مدرنیته در ایران کتاب “یک کلمه” است که در سال ۱۲۴۸ شمسی یعنی نزدیک به ۳۶ سال پیش از انقلاب مشروطه در پاریس نگاشته شد .

مستشارالدوله موادی از قانون اساسی فرانسه و اعلامیه حقوق بشر و شهروندی فرانسه را انتخاب کرد و کوشید به روحانیان و بزرگان ایران نشان بدهد که این قوانین با قرآن مغایرتی نداشته و می توان مسلمان بود و قانون را قبول داشت قانونی که به گفته وی شاه و گدا در آن برابر باشند که "یک کلمه" از این منظر بسیار سکولار است .

چاپهای رساله

چاپ اول آن در سال ۱۲۸۷ ه‍.ق( ۱۲۴۹ ش )و چاپ‌های بعدی در سال ۱۳۰۵ و ۱۳۲۵ در تهران به شیوه چاپ سنگی تجدید گردید. واپسین باز چاپ این رساله در سال‌های اخیر (؟) توسط انتشارات داخلی عرضه شده‌است. و در سال ۱۳۸۶ رساله به اهتمام پژوهشگر ایرانی علیرضا دولتشاهی منتشر شد.

پیش زمینه

انقلاب مشروطیت، هرچند بنظر عده‌ای هیچگونه زمینه فکری و نظری نداشته و بنظر عده‌ای دیگر زائیده اختلافات دو ابرقدرت روزگار یعنی انگلیس و روس بوده، اما در حقیقت وامدار چالش‌ها و تمایلات آزادی خواهانه عده بیشماری بوده که آغاز گر اندیشیدن به اصول اولیه انسانی و ملی بودند. از طرف دیگر ارتباط و برخورد این اشخاص با دنیای غرب و مبانی دموکراسی که با اعزام اولین گروه دانشجویان ایرانی به اروپا در زمان عباس میرزا نایب السلطنه صورت گرفت، زمینه‌ساز جنبش مشروطه گردید.

مطالب رساله

این رساله از یک مقدمه و بیست و یک فصل و دو بیانیه در خاتمه آن، تشکیل شده‌است. مستشار الدوله سعی در واکاوی علل عقب ماندگی جامعه ایرانی را داشته و دنبال یافتن راه رهائی از توسعه-نیافتگی و استبداد می‌گردد. وی در رساله از زبان دوستی که وجود خارجی ندارد، پیشرفت کشور را فقط در یک کلمه و آن هم قانون ذکر می‌کند. در این رساله اندیشه تدوین قانون اساسی و تشکیل مجلس شورا پیش‌بینی شده‌است

او می‌نویسد:

من نگفتم کود (قانون) فرانسه یا سایر دول را برای خود استنساخ (نسخه برداری) کرده و معمول بدارید، مراد من کتابی است که جامع قوانین لازمه ومقبول ملت ما باشد.

در تمام فصول رساله چه آنجا که راجع به قانون اساسی و چه آنجا که مربوط به موضوع تغییر و اصلاح خط است، همت و سعی وی تطبیق آن قوانین با اصول شرع اسلام و خصوصیات جامعه ایرانی است. برگزاری جلسات با روحانیان رسمی در جلب آراء آن‌ها و کاستن از انتقادات آنان تاحدی مؤثر بوده‌است.

در فصل‌های رساله از اصول قانون اساسی فرانسه تک به تک ذکر و تفسیر لازم را ارائه می‌دهد.

درباره لزوم تدوین قانون برای ملت ایران می‌نویسد:

تدوین چنین کتابی ممکن است، خصوصاً در دیوانی که اجزاء آن از رجال دانش و معرفت و ارباب حکمت و سیاست باشند همه کتب معتبره اسلام راحاضر و جمله کودهای دول متمدنه را جمع کنند و در مدتی قلیل کتابی جامع نویسند.

منابع

۳. رساله یک کلمه، ضمیمه کتاب تجدد و قانون گرایی: اندیشه میرزا یوسف خان مستشارالدوله، حامد عامری گلستانی، انتشارات نگاه معاصر، ۱۳۹۴.