وزارت

وزارت به عنوان یک نهاد سازمانی، ساختاری اساسی در قوه مجریه اکثر کشورها به‌شمار می‌رود. این نهادها معمولاً مسئولیت حوزه‌ای خاص از اداره کشور، مانند آموزش، بهداشت، امور خارجه یا راه و ترابری را بر عهده می‌گیرند. هدف از تشکیل وزارتخانه‌ها، تمرکز تخصص و نیز برنامه‌ریزی و اجرای سیاست‌های کلان در زمینه‌ای مشخص تحت نظر بالاترین مقام اجرایی کشور است. ساختار داخلی وزارتخانه‌ها معمولاً از بخش‌ها، ادارات کل و معاونت‌های تخصصی تشکیل می‌شود تا امکان پیگیری امور محوله در سطح ملی فراهم آید. وزیر به عنوان رئیس یک وزارت، مسئولیت مدیریت آن نهاد و پاسخگویی در قبال عملکرد آن را بر عهده دارد. عملکرد این نهادها تابع قوانین و مقرراتی است که توسط مراجع ذی‌صلاح وضع می‌شوند.

در سطح بین‌المللی، «وزارت‌خانه» یا «دپارتمان» عنوان‌هایی هستند که برای نهادهای سطح اول قوه مجریه در سامانهٔ حکمرانی کشورها به‌کار می‌روند، نهادهایی که ادارهٔ یک بخش مشخص از ادارهٔ امور عمومی را بر عهده دارند.

این نوع سازمان‌ها معمولاً توسط یک سیاست‌مدار هدایت می‌شوند که عضو هیئت دولت است؛ یعنی گروهی از مقام‌های بلندپایهٔ حکومتی. عنوان او ممکن است وزیر، استاندار یا کمیسر باشد. کارکنان وزارت‌خانه‌ها اغلب از اعضای غیرسیاسی خدمات کشوری هستند که ادارهٔ امور روزمره را بر عهده دارند. وزارت‌خانه ممکن است بر سایر نهادها و سازمان‌های دولتی نیز نظارت داشته باشد که همگی در حوزهٔ مسئولیت سیاسی موسوم به «پرتفوی» قرار می‌گیرند. دولت‌ها ممکن است از نظر تعداد و نوع وزارت‌خانه‌ها با یکدیگر متفاوت باشند. در برخی کشورها، این اصطلاحات معانی خاصی دارند؛ برای نمونه، «اداره» ممکن است زیرمجموعه‌ای از یک وزارت‌خانه یا دپارتمان باشد.

ریشه‌شناسی

وزارت گونه عربی‌شده واژه فارسی «وزیری» است. واژه وزیر در زبان پارسی میانه به‌صورت «ویچیر» خوانده می‌شد و به معنی رایزن شاه دربارهٔ موضوعی ویژه یا چندین موضوع گوناگون بود.

روند نام‌گذاری وزارتخانه‌ها در ایران

فرهنگستان اول زبان فارسی برای نام ساختارها و دستگاه‌های اداری در آن زمان، پیشنهادها و برابریابی‌هایی داشته است.

فرهنگستان ایران با عضویت گروهی از دانشمندان و ادیبان و دو تن از سران ارتش در سال ۱۳۱۴ آغاز به کار کرد و مهم‌ترین کار آن برابریابی برای واژه‌های بیگانه بود که شامل برگرداندن نام برخی از وزارتخانه‌ها به فارسی نیز می‌شد. در این گزارش کوتاه، با نگاهی به برخی از اسناد فرهنگستان ایران، پیشنهادها و برابریابی‌های فرهنگستان اول را برای نام ساختارها و دستگاه‌های اداری مرور کرده‌ایم.

فرهنگستان در نهم مرداد ۱۳۱۷، فهرستی از نام‌های تازه برای وزارتخانه‌ها تنظیم کرد و پیش‌از فرستادن به دربار برای تأیید نهایی، آن‌ها را به «ریاست وزراء» تقدیم کرد تا در نشست هیئت‌وزیران بررسی و ارزیابی شود:

وزیر: فَرمَدار؛ وزارت: فَرمَداری؛ رئیس‌الوزراء: بزرگ‌فَرمَدار؛ مالیه: خواستگانی؛ financier: خواستگان؛ معارف: فرهخت – فرهنگ؛ داخله: درون؛ امور خارجه: کارهای برون؛ عدلیه: داد؛ فلاحت: کشاورزی؛ تجارت: بازرگانی؛ صناعت: تُخشایی؛ جنگ: جنگ و طُرُق: راه.

نخست‌وزیر وقت، محمود جم، در پاسخ خود نوشت که به نظر وزیران، واژه‌های خواستگانی برای مالیه، فرهخت برای معارف و تُخشایی برای صناعت، سنگین است و مناسب نیست و بهتر است سه واژهٔ دیگر برگزیده و پیشنهاد شود.

فرهنگستان ایران در نشست یکصد و بیست و چهارم خود، با بررسی دوبارهٔ برابرهای پیشنهادی، یازده نام برای اجزای دولت برگزید و بیستم شهریور ۱۳۱۷ به تصویب شاه رساند. سپس، در تاریخ ۲۳ شهریور موضوع را در نامهٔ شمارهٔ ۳۹۵، به آگاهی نخست‌وزیر رساند. فهرست تازه چنین بود:

رئیس‌الوزراء: نخست‌وزیر؛ وزارتخانه: دیوان؛ وزارت: وزیری؛ مالیه: باژ و ساو؛ معارف: فرهنگ؛ فلاحت: کشاورزی؛ تجارت: بازرگانی؛ صناعت: پیشه و هنر؛ طُرُق: راه؛ امور خارجه: کارهای برونی و داخله: کارهای درونی. واژهٔ دادگستری نیز پیش‌تر به جای عدلیه تصویب شده بود.

وزیر مالیه، ۲۷ شهریور ۱۳۱۷ در نامه‌ای به نخست‌وزیر نوشته است که موضوع جایگزینی «باژ و ساو» به جای «مالیه» را صبح همان روز به عرض شاه رسانده و ایشان از تصویب آن اظهار بی‌اطلاعی کرده و گفته است که تصور نمی‌کند این واژه را تصویب کرده باشد. نخست‌وزیر این موضوع را به دربار گزارش می‌کند و رئیس دفتر مخصوص شاهنشاهی در تاریخ ۳۰ شهریور ۱۳۱۷ پاسخ می‌دهد که شاه مقرر کرده دربرابر «وزارت مالیه»، «وزارت درآمد» تعیین شود. در این نامه همچنین گفته شده که شاه، عنوان «وزارت برونی» را برای جایگزینی «وزارت امور خارجه» مناسب نداسته و لازم است نام مناسب دیگری برگزیده و پیشنهاد شود.

با این‌همه، در فاصلهٔ ۳۰ شهریور ۱۳۱۷ تا ۱۴ مهر همان سال، تغییرات دیگری در مصوبات پیشین داده شده که اکنون سندی از چگونگی و تاریخ انجام آن در فرهنگستان ایران در دست نیست. فهرست نهایی به همراه تغییرات تازه در یکی از بخشنامه‌های وزارت دارایی (۱۴ مهر ۱۳۱۷) چنین است:

وزارت: (تا وصول دستور ثانی همان واژهٔ سابق به کار برده شود)؛ رئیس‌الوزراء: نخست‌وزیر؛ ریاست وزراء: نخست‌وزیری؛ هیئت وزاء: هیئت وزیران؛ مالیه: دارایی؛ معارف: فرهنگ؛ تجارت: بازرگانی؛ صناعت: پیشه و هنر؛ داخله: کشور؛ عدلیه: دادگستری؛ طُرُق: راه؛ فلاحت: کشاورزی.

کاربرد

کانادا

اطلاعات بیشتر: ساختار دولت فدرال کانادا

دولت کانادا از واژهٔ «دپارتمان» برای اشاره به نهادهای اجرایی سطح اول خود استفاده می‌کند.

زیربخش‌ها

در کانادا، زیربخش‌های سطح اول با نام استان‌ها و قلمروهای کانادا شناخته می‌شوند. پنج استان از ده استان (یعنی انتاریو، کبک، ساسکاچوان، بریتیش کلمبیا و آلبرتا) از واژهٔ «وزارت‌خانه» برای نام‌گذاری نهادهای خود استفاده می‌کنند، اما پنج استان دیگر و همچنین سه دولت قلمرویی از واژهٔ «دپارتمان» بهره می‌گیرند. با وجود تفاوت در نام‌گذاری، هم دولت فدرال و هم دولت‌های استانی از عنوان «وزیر» برای سرپرست یک وزارت‌خانه یا دپارتمان استفاده می‌کنند. مأموریت مشخص یک وزیر «پرتفوی» او خوانده می‌شود.

بریتانیا

مقالهٔ اصلی: وزارت‌خانه‌های دولت بریتانیا

در بریتانیا، همهٔ سازمان‌های دولتی متشکل از کارمندان کشوری که ممکن است وزیر یا دبیر کشور در رأس آن باشند یا نباشند، در ردهٔ وزارت‌خانه‌های دولت بریتانیا قرار می‌گیرند. تا سال ۲۰۱۸، عنوان «وزارت‌خانه» تنها برای وزارت دفاع بریتانیا و وزارت دادگستری بریتانیا حفظ شده بود. در ۸ ژانویهٔ ۲۰۱۸، نخست‌وزیر ترزا می اعلام کرد که «دپارتمان جوامع و دولت محلی» به «وزارت مسکن، جوامع و دولت محلی» تغییر نام می‌دهد تا بر اولویت سیاست مسکن تأکید کند. در سپتامبر ۲۰۲۱، نخست‌وزیر بوریس جانسون این وزارت‌خانه را دوباره به «دپارتمان» بازگرداند و آن را دپارتمان توازن، مسکن و جوامع نامید و مأموریت اجرای سیاست «توازن منطقه‌ای» دولتش را به آن سپرد. سپس در سال ۲۰۲۴، دولت استارمر دوباره عنوان «وزارت‌خانهٔ مسکن، جوامع و دولت محلی» را احیا کرد.

کشورهای دیگر

برخی کشورها مانند سوییس، فیلیپین و ایالات متحده از واژهٔ «وزارت‌خانه» استفاده نمی‌کنند و نهادهای اصلی خود را «دپارتمان» می‌نامند. در مقابل، در کشورهایی مانند لوکزامبورگ، «دپارتمان» زیربخش یک وزارت‌خانه است و معمولاً زیر نظر یک «دبیر دولت» اداره می‌شود که زیرمجموعهٔ وزیر است.

در دولت استرالیا، در سطح فدرال و ایالتی، واژهٔ «وزارت» به منصب وزارتی یکی از اعضای کابینه استرالیا اطلاق می‌شود که مسئول یک یا چند «دپارتمان» است. مجموعهٔ دپارتمان‌هایی که زیر نظر یک وزیر فعالیت می‌کنند، «پرتفوی وزارتی» نام دارد.

در نیوزیلند، نهادهای دولتی شامل وزارت‌خانه‌های متعدد و شماری دپارتمان هستند. امروزه بسیاری از نهادهای دولتی نه عنوان «وزارت» دارند و نه «دپارتمان». همهٔ آن‌ها زیر نظر یک یا چند وزیر اداره می‌شوند و در رأس هر یک، یک مدیرکل غیرسیاسی قرار دارد.

در اندونزی واژهٔ «وزارت‌خانه» (اندونزیایی: Kementerian) به‌کار می‌رود، اما در دوران نظم نو (اندونزی) تا سال ۲۰۰۹ عنوان «دپارتمان» (اندونزیایی: Departemen) رایج بود.

در مالزی، واژهٔ «وزارت‌خانه» برای همهٔ پرتفوی‌های دولتی جز یکی به‌کار می‌رود؛ دپارتمان نخست‌وزیر مالزی تنها موردی است که از «دپارتمان» استفاده می‌کند. در دولت‌های ایالتی شبه‌جزیرهٔ مالزی واژهٔ «کمیته» کاربرد دارد، در حالی که ایالت‌های صباح و سراواک از الگوی فدرال پیروی می‌کنند.

در هنگ‌کنگ واژهٔ «دفتر» (bureau) به‌کار می‌رود و دپارتمان‌ها زیرمجموعهٔ آن هستند.

در مکزیک، وزارت‌خانه‌ها با نام «دبیرخانه» شناخته می‌شوند.

در سال ۱۹۹۹، وزارت‌خانه‌های دولت فدرال بلژیک به «خدمات عمومی فدرال» تغییر نام دادند، جز وزارت دفاع بلژیک که نام پیشین خود را حفظ کرد.

در تایوان و چین واژهٔ «وزارت‌خانه» همچنان رایج است.

در پرتغال، در دولت‌های دولت بیست‌ویکم قانون اساسی پرتغال (۲۰۱۵–۲۰۱۹) و دولت بیست‌ودوم قانون اساسی پرتغال (۲۰۱۹–۲۰۲۴) اصطلاح «وزارت‌خانه» از ساختار رسمی حذف شد و به جای آن از «حوزه‌های دولتی» استفاده گردید، اما هنوز در برخی قوانین، به‌ویژه در حوزه‌هایی که دیرزمانی به‌صورت وزارت‌خانه وجود داشته‌اند (مانند وزارت دارایی پرتغال، وزارت دفاع ملی پرتغال، وزارت امور خارجه پرتغال و وزارت بهداشت پرتغال)، همچنان واژهٔ «وزارت‌خانه» به‌کار می‌رود.

در نیجریه، هر وزارت‌خانه تحت سرپرستی وزیری است که عضو مجلس ملی نیجریه نیست و در برابر رئیس‌جمهور نیجریه پاسخ‌گوست.

در لبنان، ۲۱ وزارت‌خانه وجود دارد که هرکدام به‌وسیلهٔ یک وزیر اداره می‌شوند و نخست‌وزیر بیست‌وسومین وزیر دولت لبنان به‌شمار می‌آید.

در اتحادیه اروپا، نهاد معادل وزارت‌خانهٔ ملی «مدیریت کل (Directorate-General)» نامیده می‌شود و رئیس کارمندان آن «مدیرکل» است. در کمیسیون اروپا، سرپرست سیاسی این نهاد یکی از کمیسرهای اروپایی است.

در اتحاد جماهیر شوروی، نهادهای مشابه میان سال‌های ۱۹۱۷ تا ۱۹۴۶ «کمیساریای مردمی» نام داشتند و پس از آن واژهٔ «وزارت‌خانه» جایگزین شد. در روسیه نیز همین واژه به‌کار می‌رود.

در فرهنگ عامه

اصطلاح «وزارت‌خانه» در آثار داستانی نیز بسیار به‌کار رفته، به‌ویژه در طنزها و پارودی‌ها.

کتاب‌ها و فیلم‌ها

نمونه‌هایی از وزارت‌خانه‌های خیالی در آثار مختلف:

• وزارت سحر و جادو، نهاد حاکم بر دنیای جادوگران در مجموعهٔ هری پاتر است که وزیر جادو در رأس آن قرار دارد.
• در رمان ۱۹۸۴ ، چهار وزارت‌خانه ادارهٔ امور را در دست دارند: وزارت حقیقت (آموزش، فرهنگ و تبلیغات)، وزارت عشق (امنیت و پلیس)، وزارت وفور (امور اقتصادی) و وزارت صلح (جنگ و روابط خارجی).
• در فیلم برزیل وزارت اطلاعات و بازیابی دیده می‌شود.
• در مجموعهٔ طنز استونیایی Riigimehed (دولتمردان) وزارت همبستگی اجتماعی معرفی می‌شود.

تلویزیون

• در مجموعهٔ بله آقای وزیر، وزارت امور اداری مسئول ادارهٔ دیگر وزارت‌خانه‌ها و خدمات کشوری بریتانیاست.
• The Thick of It در وزارت خیالی امور اجتماعی (بعداً امور اجتماعی و شهروندی) می‌گذرد.
• وزارت گام‌های مسخره در برنامهٔ طنز سیرک پرنده مانتی پایتان معرفی می‌شود.
• در مجموعهٔ اسپانیایی El ministerio del tiempo (وزارت زمان) گروهی مأمور رسیدگی به حوادث مربوط به سفر در زمان هستند که ممکن است بر زمان حال تأثیر بگذارند.