قاپ‌بازی

نماهای سطح‌های استخوان قاب (سطح شاهrey)

قاب بازی یک بازی قدیمی است که به وسیله قاب انجام می‌شده‌است، قاب یا قاپ، استخوان مچ پای گوسفند است که آن را بجول، بژول و بچول هم گفته‌اند. آنرا اشتالنگ و به عربی کعب یا عظم کعب و همچنین بجل، وژول، شتالنگ، آشتالنگ و غاب هم نوشته‌اند، نوعی از قمار که آن را با شش عدد بجول بازی کنند. معنی اشتالنگ استخوان پاست زیرا اشتا: أسته و هسته است و لنگ هم به معنی پا می‌باشد. استخوان قاب رابه انگلیسی استرا گالوس و به یونانی تالوسی() می‌نامند. p=1565 استخوان قاب تقریباً مکعب مستطیل شکل است (شبیه یک قوطی کبریت کوچک)

و بنابراین شش سطح دارد: دو سطح بزرگ. اسم سطحی که بر آمدگی دارد پک (پوک)، ونام سطح مقابل آن جیک (جک) است. دو سطح کوچک باریک که یکی اسب و دیگری خر است. قاب دو انتها یا دو سطح گوژ (محدب) دارد، هنگامی که قاب را به روی زمین پرت کنند، نمی‌تواند بر روی انتهای گوژ خود بایستد اما امکان قرار گرفتن بر روی دوسطح جیک و پک زیاد است و در مرحله بعد امکان ایستادن بر روی سطح اسب و خر وجود دارد. معمولاً قاب بازان کهنه کار (حرفه‌ای) با سه قاب بازی می‌کردند که آن را بازی سه قاب یا سه قاب بازی هم می‌نامیدند. در بازی سه قاپ هر قاب پس از پرت شدن روی زمین یکی از این سه حالت را برای اندازنده (پرتاب کننده) قاب بوجود می‌آورد: برنده (نقش)، بازنده (بز) وبی برد (بهار) که نوبت قاپ ریختنش می‌سوزد و به دیگری می‌رسد. شکل بازنده قاب بازی که بز بیاورد بازنده است و اصطلاح «بز بیاری» از این جا ناشی شده‌است. بز بیاری را سه پلشگ هم می‌گویند که صحیح آن «سه پلشت» است و پلشت به معنی ناپاک و آلوده آمده است. زکریا هاشمی در سال ۱۳۵۰ فیلمی به نام «سه قاب» را کارگردانی کرده‌است که به این موضوع اشاره دارد. در یونان و رم باستان از قاب با عناوینی نظیر(Astragalomancy)و (astragyromancy) و (tali)و (Knucklebones)برای بازی و پیشگویی و قماراستفاده می‌شده‌است و شش سطح قاب را با اصطلاحاتی که نزدیک به فرهنگ خودشان است نام گذاری کرده‌اند و جالب است که در اسپانیا سطحی از قاب که به نام شاه از آن اسم برده می‌شود، مشابه سطحی است که در بعضی از روش‌های قاب بازی ایرانی به اسم شاه (rey) نام گذاری شده‌است.

در تهران قدیم این بازی با سه قاب و در شهرستان‌ها با چهار قاب بازی می‌شده‌است. قاب بازی در ایران مخصوص بعضی از مردان جامعه بوده و بازی کنان در خرابه‌ها یا دور ازانظار مردم بازی می‌کردند ولی باستان شناسان در محوطه باستانی گوهر تپه مازندران که بین پنج تا سه هزار سال سابقه دارد ومربوط به جامعه‌ای شهری با طبقات بالا می‌باشد.

بازی چهار قاب یا چهار قاب پشت دستی در اسپانیا

و آثار آن در سایت موزه گوهر تپه نگهداری می‌شود. از درون گور زنی مربوط به قرن دوم قبل از میلاد یک قرنی (ساز رایج در مازندران) و از درون گوری دیگر که آن هم متعلق به زنی بوده، ششصد قاب پاچه گوسفند (برای قاب بازی، که امروز هم در بین ترکمن‌های منطقه بازی می‌شود) را کشف کردند، که حاکی از رواج یا ارتباط قاب بازی با زنان در آن منطقه داشته‌است. از طرفی تندیس‌ها و نقاشی‌های بجا مانده از یونان و رم باستان و اروپای پیش و پس از رنسانس نشان می‌دهد که قاب بازی علاوه بر مردان در بین زنان هم رایج بوده‌است

قاب‌های پلاستیکی رنگی

و آن‌ها با یک یا حتی چهار قاب بازی می‌کرده‌اند که نوع اخیر را چهار قاب(four astaragali) بازی می‌نامند. همچنین در حفاری‌های باستان‌شناسی در یونان قاب‌های استخوانی مربوط به سه تا پنج قرن قبل از میلاد کشف شده‌است. درتمدن یونان نوعی از چهار قاب بازی مورد علاقه دختران جوان و بچه‌ها بوده که آن را چهار قاب بازی پشت دستی(dorsum manus)می‌نامیدند چون که چهار قاب را به هوا می‌انداختند وبا پشت دست می‌گرفتند که تا حدی شبیه یه‌قل دو قل می‌باشد. که امروزه هم در بعضی از کشورها از جمله اسپانیا بازی می‌شود (به عکس نگاه شود). آثار باستانی یافته شده در تبت نشان می‌دهد که در این کشور، قاب بازی بیشتر در بین بچه‌های تبتی رواج داشته‌است اگرچه در رم و یونان باستان از استخوان قاب گوسفند و بز برای چهار قاب بازی استفاده می‌کردند اما از قاب‌های ساخته شده از طلا، نقره، برنج، برنز، عاج، سنگ‌های قیمتی و چوب و شیشه و مواد دیگر هم استفاده می‌شده‌است. با توجه به اینکه از شش سطح قاب فقط چهار سطح ان قابل نشستن را داشت به صورت قاب به تاس‌های امروزی تغیر شکل یافت که هر شش سطح آن قابل شماره‌گذاری است. در اوایل قرن بیستم قاب بازی با استخوان‌های طبیعی گوسفند که آن را در آب جوش با جوهر و رنگ‌های دیگر به صورت الوان در می‌آوردند در بین بچه‌های استرالیایی بسیار رایج بوده. اما از سال ۱۹۵۰ نمونه‌های پلاستیکی رواج پیدا کرد.