شهرستان تنگستان

شهرستان تنگستان
شهرستان تنگستان
	موقعیت شهرستان تنگستان در استان بوشهر
اطلاعات کلی
کشور	ایران
استان	بوشهر
مرکز شهرستان	اهرم
سایر شهرها	اهرم، دلوار، آباد
بخش‌ها	مرکزی، دلوار
سال تأسیس	۱۳۵۸ خورشیدی
نام‌های پیشین	ارم
مردم
جمعیت	۷۶٬۷۰۶ نفر (۱۳۹۵)
مذهب	شیعه
جغرافیای طبیعی
مساحت	۱٬۹۵۰ کیلومتر مربع کیلومتر مربع
داده‌های دیگر
پیش‌شمارهٔ تلفن	۰۷۷

شهرستان تنگستان، یکی از شهرستان‌های استان بوشهر ایران است. مرکز این شهرستان شهر اَهرَم است.^[۲]

موقعیت[ویرایش]

شهرستان تنگستان دارای ۱٬۹۵۰ کیلومتر مربع وسعت است و از شمال و مشرق به شهرستان دشتستان، از جنوب شرقی به شهرستان دشتی، از شمال غربی به شهرستان بوشهر و از غرب و جنوب غربی به خلیج فارس محدود است.

پیشینه: سبب نامگذاری این شهرستان به تنگستان این است که در قسمت‌های ساحلی آن تَنْگ‌هایی صعب‌العبور وجود دارد و همچنین اراضی و مناطق مسکونی آن در فضای کم و تنگِ میان کوه و دریا واقع شده‌است. تنگستان قدیم محدود به قسمت‌های ساحلی آن می‌شد اما بعدها مناطق بوشهر دستخوش تقسیماتی شد که اهرم و توابع آن، باغک، بنه گز و… به تنگستان اضافه شدند.

تقسیمات کشوری[ویرایش]

شهرستان تنگستان شامل ۲ بخش،۴ دهستان و ۳ شهر به شرح زیر است:

شهرستان تنگستان[ویرایش]

بخش	مرکز بخش	شهر	جمعیت شهرستان ۹۵	نام دهستان	مرکز دهستان	جمعیت دهستان ۱۳۹۵
مرکزی	اهرم	اهرم آباد	۱۵٬۱۹۸ نفر ۳٬۷۸۷ نفر	اهرم	بازوئی	۸٬۶۸۹ نفر
مرکزی	اهرم	اهرم آباد	۱۵٬۱۹۸ نفر ۳٬۷۸۷ نفر	باغک	شورکی	۱۲٬۴۸۳ نفر
دلوار	دلوار	دلوار	۴٬۴۴۲ نفر	دلوار	دلوار	۲۰٬۴۳۵ نفر
دلوار	دلوار	دلوار	۴٬۴۴۲ نفر	بوالخیر	بوالخیر	۱۱٬۶۰۴ نفر

جغرافیای طبیعی[ویرایش]

آب و هوای آن در قسمت‌های ساحلی گرم و مرطوب و در قسمت‌های مرکزی تقریباً گرم و خشک است. کوه‌های تنگستان: کوه قلعه دختر (۱۲۲۰ متر) با امتداد شمالی ـ جنوبی، کوه بِیرَمی (۹۵۰، ۱ متر) با امتداد شمال غربی ـ جنوب شرقی و کوه سُرخ (۹۹۰ متر) از رشته کوه‌های زاگرس در آنجا واقع است. قسمتی از رشته کوه مُند نیز در تنگستان امتداد دارد. این شهرستان تَنگهایی دارد، مانند تنگ بِهوش/باهوش و تنگ گَرْوَک. رودهای مهم آن عبارتند از: رود بهوش یا اهرم، رود خشک که در چهار کیلومتری جنوب شرقی شهر اهرم به رود بهوش می‌ریزد و رودشور/سور با جهت شمالی ـ جنوبی جریان یافته و در دو کیلومتری جنوب غربی آبادی مسیله فخری به رود مند می‌ریزد. دو چشمه آب گرم یکی در روستای اوبا در پنج کیلومتری شمال شرقی شهر اهرم، دیگری آب گرم میراحمدی، در روستای آب بویی در دوازده کیلومتری جنوب شرقی شهر اهرم وجود دارد. معادن تنگستان شامل: شن و ماسه (در مسیر رود بهوش)، نفت، گوگرد، گچ و سنگ ساختمانی (در اطراف کوه قلعه دختر) وجود دارد. زیست‌بوم تنگستان از گیاهان: کُنار، انجیر، بادام کوهی، مورتلخ، کاسنی و بومادران و از جانوران: گرگ، روباه، کفتار، شغال، پلنگ، قوچ و میش و پرندگانی چون کبک، تیهو و هوبره برخوردار است.

جغرافیای انسانی و اقتصادی[ویرایش]

شغل اهالی آن کشاورزی، باغداری، تجارت با لنج به کشورهای عربی، حصیربافی و عبا بافی و صیادی، دامداری، صیدماهی، لنج سازی و قالی باقی است. آب مصرفی اهالی از رود، چشمه، چاه و آب انبار تأمین می‌شود.

محصول عمده آن گندم، جو، خرما، مرکّبات (از جمله انار)، تنباکو و تره بار و محصولات دریایی مثل صید انواع ماهیان، خرچنگ و غیره‌است.

جمعیت این شهرستان در سرشماری ۱۳۹۰ خورشیدی، ۰۰۰، ۹۱ تن گزارش شده‌است. از کل جمعیت شهرستان ۰۰۰، ۳۰ تن (ح ۱۸٪) شهرنشین، ۰۰۰، ۶۱ تن (ح ۸۰٪) روستانشین و بقیه غیرساکن‌اند. اهالی آن مسلمان (شیعه) به فارسی جنوبی با گویش محلی، معروف به «تنگ‌سیری» تکلم می‌کنند.

راه اصلی بوشهر به نواحی جنوب و جنوب شرقی استان از این شهرستان می‌گذرد.

ـ راه اهرم ـ بندر بوشهر به سمت باختر، و به درازای ۵۲ کیلومتر.

ـ راه اهرم ـ خورموج به سمت جنوب، و به درازای ۳۵ کیلومتر.

ـ راه اهرم ـ دلوار به سمت جنوب باختری، و به درازای ۲۳ کیلومتر.

بررسی‌های تاریخی[ویرایش]

نام تنگستان و تنگستانی‌ها و دلاوری‌هایشان، از دوره زندیه به بعد در منابع تاریخی دیده می‌شود و از همین دوره آنان در حیات سیاسی کشور تأثیری بسزا داشتند. تنگستانی‌ها در ۱۱۷۹/۱۷۶۵ به نیروهای کریم خان زند که قصد داشتند میرمُهَنّا (حاکم بندرریگ که بازرگانان را در دریا و خشکی غارت می‌کرد) را سرکوب کنند، کمک کردند. در ۱۲۰۶ قریة تنگستان محل درگیری لطفعلی خان زند با شیخ نصر، حاکم بوشهر، و رضاقلی خان شاهسَوَند بود که به پیروزی لطفعلی خان منجر شد. در دورة محمدشاه قاجار (۱۲۵۰–۱۲۶۴) تنگستان بلوکی با نخلستان‌های بسیار و فاصله آبادی‌های آن از یکدیگر نیم فرسخ یا یک فرسخ بوده و شمارة نخل‌های آن را بیست هزار تا بوده‌است. در حملة نیروهای انگلیسی به جنوب ایران بر سر مسئلة هرات، اهالی دشتستان و تنگستان به رهبری باقرخان تنگستانی آنان را از بوشهر بیرون راندند. نیروهای انگلیسی در ۱۲۷۳/ ۱۸۵۷ دوباره به بوشهر حمله کردند و تنگستانی‌ها به مقابله با آنان پرداختند، اما نیروهای انگلیسی، با وجود دادن تلفات بسیار، شهر را تصرف کردند. در اواخر سدة سیزدهم، تنگستان ناحیه‌ای با ۳۱ آبادی بوده که قریه‌ای به همین نام، قصبة آن بوده‌است. است از محصولات آنجا گندم، جو، خرما و هندوانه بوده‌است. دشتستانی‌ها از همان زمان اهالی تنگستان را تنگسیر می‌نامیده‌اند. تنگسیرها در طول تاریخ ایران معاصر همواره افرادی دلیر و مهین پرست و شجاع بوده‌اند.

در جنگ جهانی اول (۱۳۳۲–۱۳۳۶/ ۱۹۱۴–۱۹۱۸) در حملة مجدد نیروهای انگلیسی به بوشهر، تنگستانی‌ها به رهبری رئیس علی دلواری، شیخ حسین خان چاه کوتاهی، زایر خضرخان اهرمی و ملا علی تنگستانی به مقابله با آنان پرداختند. در این جریان، آبادیهای تنگستان، به ویژه دلوار (دلوار کهنه، دلوار نو و قلعه دلوار)، بشدت آسیب دید؛ انگلیسیها بسیاری از نخل‌های آنجا را قطع کردند و یا آتش زدند.

در سال ۱۳۳۸ تنگستان پنجاه روستای نزدیک به هم داشت و از بنادر آن (دلوار، عامِری، کَرّی، رستمی، بوالخیر و خورشهابی)، غلات و خرما و گچ و ماهی صادر، و قند و چای و پارچه و غیره از بحرین وارد می‌شد. واسموسِ آلمانی نیز در ۱۳۰۳ ش در منطقة تنگستان حضور داشت و به عنوان توسعة کشاورزی تعدادی ماشین آلات زراعی وارد منطقه کرد. رکن زادة آدمیت در ۱۳۱۰ ش، تنگستان را بلوکی به مرکزیت اهرم ضبط کرده‌است. به نوشتة وی، محصولات این بلوک، از قبیل جو و مرکّبات و تنباکو، در بازار بوشهر با قماش و دیگر اجناس خارجی معاوضه می‌شده‌است. در ۱۳۱۶ش تنگستان بلوکی به مرکزیت آبادی تنگستان بود و محصولات آن به خارج از بلوک صادر می‌شد. در ۱۳۳۰ش مجموعة دهستانهای سمل، باغک، ساحلی و خاویز (خائیز) از بخش اهرم در شهرستان بوشهر، تنگستان و سواحل خلیج فارس در این قسمت، سواحل تنگستان نامیده می‌شد.

در دوره صفویه عده‌ای از ایل زنگنه از کرمانشاه به روستاهای بین اهرم و برازجان (آباد، سمل، گلنگون، گندمریز، ابولفیروز و ننیزک) نقل مکان کردند و حکومت محلی در این قسمت تشکیل دادند که از آن زمان تا اوایل قاجار به این قسمت از استان بوشهر بلوک زنگنه می‌گفتند.

آثار تاریخی و زیارتی[ویرایش]

آثار تاریخی و زیارتی شهرستان تنگستان:

روستای خائیز، امامزاده زین الشهدا شهر اهرم، چشمه آبگرم اهرم، چشمه آب درمانی (قوچرک)، سد انحرافی رودخانه باهوش اهرم، قلعه دختر واقع در کوه شهر آباد، قنات تاریخی شهر آباد، تل کوشک شهر آباد، امامزاده شاهزاده زکریا در شهر آباد، امامزاده شاه نعمت‌الله در شهر آباد، کوشک تاریخی شهر آباد، قلعه دختر شهر آباد، چشمه آبگرم اهرم، قنات تاریخی شهر آباد، خانه رئیس علی دلواری، امامزاده زید ابن علی گلنگون و …

مهم‌ترین آثار تاریخی تنگستان عبارت اند از: ویرانة قلعه‌ای که بنای آن را به پیش از اسلام یا اوایل دورة اسلامی نسبت می‌دهند؛ مقبرة امامزاده آقامیراحمد (از فرزندان موسی کاظم و برادر شاهچراغ، متوفی ۱۸۳) در روستای آب بویی؛ مقبرة امامزاده جعفر، واقع در ۵ر۱ کیلومتری شمال شرقی شهر اهرم؛ قلعة زایر خضرخانِ اَهْرَمی در شهر اهرم؛ قلعة تنگستان در آبادی پهلوان کِشی؛ ویرانة قلعه محمدعلی خان، برادر باقرخان تنگستانی در آبادی گُلَکی و نیز قلعه‌ای در آبادی کَلات کهنه که به خاندان خوانین تنگستان منسوب است.